1 Тјрбиеніѕ теориялыќ-тўжырымдамалыќ мјселелері
Өзін-өзі тәрбиелеудің құрылымдық компоненттері
жүктеу/скачать 0,68 Mb.
|
8cc4cdad-a258-11e4-8a1d-f6d299da70eeпедагогика окулык
| 6.2 Өзін-өзі тәрбиелеудің құрылымдық компоненттері
Дене тәрбиесі. Әрбір адам кем дегенде өз ағзасының құрылымы мен функцияларын, тамақтану, еңбек пен демалу тәртібін, жеке гигиена ережелерін орындау, салауатты өмір салтын ұстану және балалық шақтан бастап өз денсаулығын күте алуы керек. Бұл әсіресе ақыл-ой еңбегімен шұғылданатын адамдарға, солардың ішінде болашақ мұғалімдерге қатысты. Өмір қарқынының өсуі және жүйке-психикалық ауыртпалықтары жағдайында денсаулықты сақтаудың басты шарты – адамның қозғалыс механизмдерін дамыту болып табылады. Қозғалыс - өмір, ал тыныштық - өмірдің аяқталуы. Ежелгі Элладада блылай айтылған: «Егер күшті болғың келсе – жүгір, әдемі болғың келсе – жүгір, ақылды болғың келсе – жүгір». Дене жаттығулары тек ағзаны ғана емес, психиканы да дамытады: ерік пен мақсатқа блағыттылықтың қалыптасуын, жақсы көңіл-күйге, рухтың сергуіне мүмкіндік береді, ойлау мен қабылдауды, ес пен қиялды жаттықтыруды, эстетикалық мәдениеттің жоғарылауына әсер етеді. Өкінішке орай, көп адамдарда, соның ішінде студенттерде дене шынықтырумен жүйелі түрде айналысуға ерік күштері жетпейді. Әрбір студент дене белсенділігінің емдік күші бар екендігін білуі қажет. «...Денсаулық үшін күрес, аурудың алдын алу – бұл тек қана дәрігерлердің ғана емес, әрбір адамның міндеті. Осы міндетті орындау - өз денсаулығының жағдайы туралы толық мәліметке ие болу, кемшіліктерді түзету жолдары мен әдістерін анықтау болып есептеледі. Әсіресе, кәсіби маңызы бар мүшелер мен функцияларға ерекше көңіл бөлу керек. Психикалық үдерістердің ерекшеліктері және оларды дамыту мүмкіндіктері. Адам табиғаттан психикалық үдерістерді өз қабілеттерінің негізі ретінде қалыптастыру мүмкіндігін алады. Олардың табиғи жүруі тек қана үйреншікті жағдайда іс-әрекет жасау барысында жүзеге асады. Ал ерекше жағдайларда алдыңғы тәжірибе жеткіліксіз, тіпті кейбір жағдайда өнімді еңбек жасауға кедергі жасайды. Бұл психикалық үдерістерді бақылауды, оған қажетті түзетулерді енгізуді, оларды басқаруды талап етеді. Сабаққа дайындалу, ғылыми мәселелерді шешу, материалдық мәдениет өнімдерін жарату – біздің психикалық дайындығымыздың жағдайы бірқатар ерекшеліктермен: эмоциялық қозу деңгейімен, интеллектуалды белсенділікпен, т.б. сипатталады. Бұл жағдайларды басқару – адамның өз қолында. Болашақ мұғалім үшін өзін-өзі психикалық реттеуді игеру оның болашақ кәсіби іс-әрекетінің табыстылығының алғышарты болып табылады. Күнделікті еңбекте мұғалімге үнемі өзін-өзі реттеу қажеттілігі туындап отырады. Мұғалім еңбегі үшін жүйке-психикалық ауыртпалыққа ие, кейде ол мұғалім денсаулығын бұзатын, оның еңбекке қабілеттілігі мен шығармашылық потенциалының төмендеуіне алып келетін стрестердің пайда болуына әсер етеді. Бұдан мұғалімнің өзі де, оқу-тәрбие үдерісі де, мұғалімнің айналасындағы адамдар да зиян шегеді. Мұғалімнің психикалық мәдениетінің жоғарылауы - өте қажетті іс, ал студенттік жылдар осы мәдениетті қалыптастыру үшін қолайлы уақыт. Өзін-өзі тәрбиелеу және ойлау мәдениетінің дамуы. Ересек адам өзінің ақыл-ой мүмкіндіктеріне ықпал ете алатындығы ғылымда дәлелденген. Ақыл-ой қабілеттері адамға дайын түрде берілмейді. Әрине, белгілі ақыл-ой қабілеттеріне бейімділік болады. Бірақ негізгі қабілеттер – байқағыштық, түсінгіштік, естің мобильділігі және т.б. қарым-қатынас үдерісінде, оқу мен практикалық іс-әрекет барысында қалыптасады. Ал студенттердің өзін-өзі тәрбиелеу объектісі болып ақылдың қандай қасиеттері табылуы керек? Бұл сұраққа жауап беру өте қиын. Дегенмен, мұғалім кейбір ақыл-ой қабілетінсіз жұмыс жасай алмайды. Ең алдымен ол талдай және жалпылай алу қабілеті. Мұғалімнің педагогикалық мәні бар фактілерді құбылыстардан ажырата алуы, фактілерді жалпылай алуы және олардың арасындағы байланыстарды анықтай алуы қажет. Педагогикалық факт дегеніміз не? Бұл оқыту немесе тәрбиелеу мәселесіне қатысты кез келген құбылыс немесе оқиға. Ойлау үдерісін құрайтын негізгі операциялар – бұл жалпылау және талдау. Жалпылау педагогикалық өмірдегі фактілердің жалпы белгілері мен қасиеттерін анықтауға мүмкіндік береді, ал талдау керісінше тұтас нәрсенің бөліктерге бөлінуін анықтайды. Қалай жалпылауға және талдауға үйренуге болады.? Формалды логиканың болуы, әрине бұл үшін маңызға ие. Дегенмен, шешуші фактор білімділік және тұлғаның өмірлік тәжірибесі болып есептеледі. Жалпылаулар адамның практикалық іс-әрекетінде пайда болады және оның дүниетанымымен, теорияны білуімен, тәжірибесімен анықталады. Шартты түрде жалпылау үдерісінің негізгі үш кезеңін бөлуге болады: факттерді үйрену мен жинау, талдау және синтез (қорытынды, жалпылау). Педагогтың ойлауына субъективті жағдайлар да әсерін тигізеді. Бұлар жеке ерекшеліктер, құндылықтар болуы мүмкін. Адам неғұрлым дамыған болса, ол соғұрлым талдай және жалпылай алады, өз санасына фактілер мен құбылыстардың өзін емес, ал олардың мәнін қабылдай алады. Өзінің интеллектуалдық қабілетін жетілдіруде қабылдауды дамыту маңызды болып табылады. Ол зейін мен қиялдың дамуына тікелей байланысты. Бұл қабілеттерді дамытуға арналған арнайы жаттығулар, белгілі интеллектуалды шынығулар бар. Олмен шұғылдана отырып, келесілерді есте сақтау керек. 1. Психика іс-әрекетте дамиды. 2. Ойлауды, есті шынықтыру үшін нақты проблеманы, нақты педагогикалық жағдайларды қолдану қажет. 3. Өз интеллектісін жетілдіру бойынша жұмыс жасай отыра, өзінің жеке дара ерекшелігін, мысалы, естің түрін, көлемін, дайындығын білу қажет. 4. Өзінің ерекшеліктерін анықтағаннан кейін, өзін-өзі тәрбиелеу тәртібін қалыптастыруы керек. Бұл жалпы мәліметтерден басқа, студенттерге өзін-өзі интеллектуалды тәрбиелеуі үшін қарапайым, бірақ тәжірибеде дәлелденген ақыл-ой еңбегін ұйымдастыру тәсілдері көмек бере алады. Бұл жазба мәліметтер жүргізу, кестелер құру, каталогтар жасау, өз жұмыс орнында тәртіпті сақтау, ойлау объектілерін - есте сақтау, жалпылаудың маңызын бағалау арқылы өзінің жадының іс-әрекетін жеңілдету. Дене шынықтыру денсаулықты сақтаудың маңызды болғандығы секілді, психикалық шынығу да ақыл-ой қабілетін дамыту үшін маңызды болып есептеледі. Орталық жүйке жүйесін күнделікті 5-10 минуттық шынықтыру әдеттегі іс ретінде қалыптасуы керек. Өзінің психикалық жағдайын реттеу не үшін қажет? Өйткені біздің психикалық үдерістеріміз сыртқы ортаға әсер етеді. Сондықтан олар қалыпты жүре алады немесе нашар, паталогиялық ауру жағдайларына жеткен стрестерге толы болуы мүмкін. Өзінің ерекшелігі мен мүмкіндігін білу, оларды реттей алу – еңбектің өнімділігін арттыруда да, денсаулықты сақтауда да аса қажетті болып есептеледі. Негізгі танымдық икемділіктерді тәрбиелеу. Танымдық икемділіктер өз ішіне оқушыларды бақылау және түсіну, оқу ақпараттарында бағыттала алу, өзінің физикалық және психикалық жағдайын тани және бақылай алу, өз мінез-құлқын реттеуді қамтиды. Бұл икемділіктер мен қабілеттер өздігінен іс-әрекет үдерісінде дами алады, бірақ оларды саналы дамыту нәтижелі болып есептеледі. Байқағыштық - қабылдау, ойлау, ес және зейінге негізделеді. Қарау мен көру, тыңдау мен есту бірдей емес. Байқағыштық – бұл күрделі қасиет. Бұл тек «тыңдау» мен «қарау» ғана емес, ал қызығушылықпен қабылдау, ақыл-ойдың белсенді іс-әрекеті. Педагогикалық байқағыштықтың қалыптасуын ақыл-ой іс-әрекетінің бірізді қалыптастасу теориясы тұрғысынан түсінуге болады. Бұл үдерісс келесі негізгі өтпелі жағдайлардан өтеді: сыртқы белгілер тұлғаның эмоциялық, интеллектуалдық және еріктік үдерістері: мимика, ым-ишара, интуиция, т.б. туралы білім қалыптасады. Байқаудың бағыттылық негізі осылай құрылады. Келесі кезеңде бақылау тәжірибесі және басқа адамды қарым-қатынас және еңбек үдерісінде тану. Коммуникативті икемділіктерге өзін-өзі тәрбиелеу. Коммуникативті икемділіктер тәрбие икемділіктері сияқты жалпыадамдық икемділіктерге жатады. Дегенмен педагог үшін бұлар оның кәсіби қабілет болып табылады. Болашақ мұғалімге қарым-қатынас түрлері мен мәдениетін білу және меңгеру қажет. Әр түрлі әлеуметтік, кәсіби және тұрмыстық жағдайларда қарым-қатынас әр түрлі формаға ие. Өзара қарым-қатынас ең негізгі типтік түрлері келесілер болып есептеледі: анонимдік, функционалды-рөлдік(іскерлік), формалды емес және интимдік-отбасылық қарым-қатынас. Қарым-қатынастың бұл түрлерінің әр қайсысының өз қызметі, ерекшелігі бар. Біз оқушы мен мұғалімнің арасындағы қарым-қатынас ерекшелігіне тоқталамыз. Қарым-қатынастың бұл түрі оқыту мен тәрбиелеу, әлеуметтік ақпаратты хабарлау, өзара қарым-қатынас орнату және т.б. қызметтерді атқарады. Педагогикалық қарым-қатынас мәдениеті сөйлеу және тыңдай алуды, басқа адамның тұлғасын қабылдау және түсінуді талап етеді. Мұғалімнің қарым-қатынас қабілетінің тағы бір маңызды көрсеткіші оның өзін ойша басқа адамның орнына қоя білу, өз әрекеттерінің түрткісін білу, яғни басқа біреудің ойын, эмоцияларын және іс-әрекетінің түрткісін түсіну. Осы мәселеде бірнеше кеңестер: 1. Оқушының іс-әрекетіне жауап қайтарғанда мобильді болу. 2. Өзін-өзі бақылауды жүзеге асыру және өзін-өзі сынау. 3. Тәжірибелі мұғалімдердің жұмысын бақылай алу, олардан қарым-қатынас жасау, мақсатқа сәйкес өзара қарым-қатынас орнатуға үйрену. 4. Өзінің мінез-құлқын дұрыс педагогикалық қарым-қатынастың негізгі көрсеткіштері бойынша талдай алу: өзара әрекеттестік үдерісінде балаларға көңіл бөлу жеткілікті ме; сіздің талаптарыңыз бен бағаларыңыз әділ ме; сізді оқушылар түсіне ме? Бірақ осының бәрін үйрену үшін жаттығулар, белгілі бір тренингтер қажет. Сонымен қатар, алда тұрған оқу және тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру тактикасы мен стратегиясын жасауға үйрену керек. Мұғалімге педагогикалық техниканы толық меңгеруі үлкен көмек береді. Екпін, ишара, зейін, т.б. табиғи болып көрінгенмен, бұлардың бәрін үйрену керек. Және қателіктер мен сынаулар әдісімен емес, ал педагогикалық қарым-қатынас теориясы саласындағы білім негізінде үйрену қажет. Танымал кеңес психологы Б.Ф.Ломов былай деп есептейді: «Қарым-қатынас субьект белсенділігінің дербес ерекше түрі болып есептеледі»; оның нәтижесі қайтадан жасалған зат емес, ал басқа адамдармен қарым-қатынас дағдыларының дамуына күнделікті өмірдегі қарым-қатынас тәжірибесі үлкен әсерін тигізеді, әсіресе, егер ол саналы және өзін-өзі тәрбиелеу мақсатымен қолданылатын болса. Бірақ арнайы жаттығуларды белсенді қолдану қажет. Қарым-қатынас үдерісі өзінің логикасына ие: алдымен бағытталу жүзеге асады, одан кейін байланысқа ену, психологиялық барлау, бұнда ақпарат алмасуға үнсіз келісім беріледі, тек осылардан кейін ғана – қарым-қатынастың өзі амалға асады. Қарым-қатынастың осы кезеңдерін үйрену қажет. Қарым-қатынас жасау икемділігін қалыптастырудың 3 әдістемесі бар: 1. Педагогикалық қарым-қатынасты модельдеу (педагогикалық ойындар). 2. Микрооқыту; әрбір педагогикалық тәсілді меңгеруде сынамалы сабақтар жүргізіледі; бұл сабақтар кіші топтарда өткізіледі, және соңында талданады және талқыланады (бейнетаспа болса тіпті жақсы). 3. Басқалардың тәжірибесін қолдану. Бұл әдістемелердің әрқайсысы өзінің күшті және әлсіз жақтарына ие. Педагогикалық қарым-қатынас құралдарын игеру үдерісінде бірқатар кезеңдерді атап өтуге болады. Бірінші кезеңде рефлексияға өз мінез-құлқын санадан өткізуге, қарым-қатынас мазмұны мен техникасын, тұлғаның ішкі жағдайы мен сыртқы бейнесін ажыратуға икемділік дамиды. Өзін-өзі реттеу, коммуникативті тәсілдерді игеруде бейнетаспалар, диктофон немесе қарапайым айнаны қолдану тиімді болып есептеледі. Өз қарым-қатынасын тыңдау мен көру, талдау - өзін-өзі тану, бағалау және өзін өз үстінде жұмыс істеуге оятудың қажетті жағдайлары. Екінші кезең – оқушылардың интеллектуалдық, эмоциялық және екріктік жағдайларын түсіну икемдігін меңгеру,оқушылардың белсенділігін қолдай алуды үйрену. Басқа адамды түсіну қабілетін асыру мен білімді байытуға телекөрсетулерді, кинокадрларды көру және нақты адамдарды бақылау көмек береді. Үшінші кезең – байланыстарды қабылдау мен орнату икемділіктерін дамыту ғана емес, сонымен бірге оқушыларға міндетті түрде және белсенді педагогикалық ықпал жасау, осы ықпалдар тәсілдерін меңгеруді сипаттайды. Қарым-қатынастың нәтижелілігі көбіне педагогикалық этика нормаларын сақтауға, педагогтың тұлғалық қасиеттеріне тәуелді болады. Ақпараттық икемділіктерге өзін-өзі тәрбиелеу. Кез келген практикалық іс-әрекет негізгі 3 функционалды бөлімдерден тұрады: бағыттаушы, орындаушы, және бақылаушы. Мұнда бақылаушы қызмет дербес емес, бағыттаушы мен орындаушы бөлімдермен бірге қызмет көрсетеді. Осылайша, болашақ мұғалім өзін-өзі тәрбиелеу үдерісінде педагогикалық іс-әрекеттің бағыттаушы, орындаушы және бақылаушы қызметтері бейнеленетін ақпараттық икемділіктерін кәсіби дәрежеде меңгеруі қажет. Ақпарат таратудың негізгі құралы сөйлеу болып табылады. Маңызды ақпараттық жүктемені мұғалімнің мимикасы мен ым-ишарасы, сонымен бірге көрнекі және техникалық құралдар артады. Оларды дербес меңгеру – ақпараттық икемділіктерді игеруге өзін-өзі тәрбиелеу болып табылады. Сөйлеудің бағыттаушы қызметі оқушылардың танымдық қызығушылықтарын қалыптастыруға әсерін тигізеді. Өзінің кәсіби сөйлеу ерекшеліктерін тану, өзінің үстінде жұмыс істеу бағдарламасын жасау және осы жұмыстың нәтижелерін есептеуді ойша немесе жазба түрде жүргізуге болады. Студентерге арнайы құрылған жеке сөйлеуді дамыту жоспары тиімді болып саналады. Жоспарды шамамен келесі формада құруға болады:
Өзін-өзі ұйымдастырушылық қабілеттерге тәрбиелеу. Студенттердің өзін-өзі ұйымдастырушылық қабілеттерге дамытуы көбіне педагогикалық практиканың өту барысында жүзеге асады. Бұны педагогикалық үдерістің мақсатын нақтылаудан бастау керек. Студент практиканың оқу-тәрбиенің жалғасы ретінде не үшін ұйымдастырылатындығын білуі керек. Практиканың мазмұнын болашақ мұғалімді кәсіби дайындаудың мақсаты ретінде емес, тек құралы ретінде ғана қарастыруы керек. Болашақ мұғалімнің ұйымдастырушылық икемдіктеріне тапсырыс бере алу, берілген тапсырманы орындау барысын бақылау, іс-әрекет нәтижесін бағалау, оған түзетулер енгізу жатады. Бұл икемділіктерді қалыптастыру үшін арнайы құралдар мен тәсілдер болуы керек. Ұйымдастырушылық икемділіктерді игеру үдерісінде студенттер келесі деңгейге ерісе алады: 1. Репродуктивті: студент мұғалімдердің немесе басқа да адамдардың ұйымдастырушылық іс-әрекетін қайталайды. 2. Бейімделуші: студент алдыңғы тәжірибені жаңа бірақ ұқсас жағдайларда қолдануды жүзеге асырады. 3. Модельдеуші: студент педагогтардың тапсырмасы бойынша оқушылардың ұжымдық іс-әрекетін орындауын қамтамасыз ететін әрекеттерді саналы түрде жоспарлайды және жүзеге асырады. 4. Шығармашылық: студент жеткілікті дербестікті танытады, оқушылардың өмірін педагогикалық ұйымдастырады, мақсат-міндеттер қояды, олардың орындалуын ұйымдастырады, нәтижесін бағалайды. Әрине, студенттердің барлығы бірдей ұйымдастырушылық икемділікті шығармашылық деңгейде игере алмайды. Дегенмен, қоғамдық-педагогикалық жұмыстарда белсенділік танытқан студенттер мақсатқа жете алады. Болашақ мұғалімдердің әлеуметтік қасиеттерге өзін-өзі тәрбиелеуі. Педагог қоғамның ең маңызды тапсырысын – жаңа адамды қалыптастыруды орындаушы болып есептеледі. Нағыз мұғалім болу үшін әлеуметтік тұлға болу қажет. Сөз мұғалім тұлғасының жетекші қасиеттері жайлы жүреді. Осы кезекте К. К. Платоновтың пікіріне құлақ түрейік: «Бірінші құрылым бағыттылық, қарым-қатынас және тұлғаның моральдық қасиеттерін біріктіреді. Бұл құрылым тәрбие жолымен қалыптасады. Ол әлеуметтік шартталған. Оны қысқаша тұлға бағыттылығының құрылымы деп атауға болады». Тұлға бағыттылығы өзін-өзі кәсіби тәрбиелеу үдерісінде ең басты орын иелейді. Себебі ол тұлғаның қайда «бара жатқанын», оның қай бағытта дамып жатқанын анықтайды. Ал қозғалыс бағытын біле отырып, біз бұл тұлға қандай дәрежеге жетеді, одан не күтуге болады деген сұрақтарға шамамен жауап бере аламыз. Тұлға бағыттылығының негізгі үш түрі болады: тұлғаның өзіне бағытталуы, ұжымға бағытталуы және іске бағытталуы. Бұл бағыттылықтарды біз әрбір адамда кездестіре аламыз. Дегенмен, әрбір адамда осылардың бірі үстем болады. Егер тұлға өзіне бағытталған болса, ол тек өзіне ғана пайда келтіре алады. Оны басқалардың пікірі, қызығушылықтары қызықтырмайды, ол тек өзін ғана ойлайды. Ал егер тұлға ұжымға бағытталған болса, онда ол ұжым үшін өзін құрбан етеді, өзінің қызығушылықтарынан бас тартады. Іске бағытталған тұлға сол істі дамытуға, жетілдіруге бар күшін жұмсайды, осының барысында ол өзі жайлы ұмытып та кетуі мүмкін. Яғни іс үшін өзін құрбан етеді. Осы жерде мынадай түсінік пайда болуы мүмкін: тұлға қаншалықты өзіне бағытталған болса, ол соншалықты жеке тұлға ретінде қарқынды, жан-жақты дамиды. Осылайша пайымдау логикалық жақтан дұрыс сияқты болып түйіледі, ал нақты өмірде бұл жағдай керісінше болып келеді: адам неғұрлым өзінің қызығушылықтары мен пайдасы жайлы көп ойласа, ол соғұрлым оларға аз ие болады. Және керісінше, адам өз пайдасы жайлы неғұрлым аз ойласа, ол соғұрлым интеллектуалдық, рухани және психологиялық бай болады. Бұған мысал ретінде ұлы және атақты адамдардың өмірін келтіруге болады. Олар қаншалықты іске, шығармашылыққа берілген сайын, олар өздері жайлы ұмыта бастады және соншалықты табысқа, шығармашылықтың жоғары деңгейіне ерісті. Әрбір адам өзінде қандай бағыттылықтың үстемшілік ететіндігін, өз іс-әрекетінің доминантасын анықтай алуы керек. Жалпы дүниетанымдық көзқарастардың ішінде педагогтың танымы үшін оның кәсіби іс-әрекеті саласындағы көзқарастары мен сенімдері ерекше болып табылады. Сенімдер тұлғаның санасы мен өзін-өзі тануының маңызды элементі. Олар адамның өзінің білімі, көзқарастары, қағидалары шынайы және оның өмірлік мақсаттары мен ұмтылыстарына сәйкес болуымен сипатталады. Басқаша айтқанда, сенімдерде білім, осы білімге деген қарым-қатынас, сонымен бірге білім мен ниетке сәйкес әрекет жасауға дайындық. Сондықтан сенімдер адамның өзін және оның практикалық әрекетін, қылықтарын басқаратын идеяларды ұсынады. Студенттерде дұрыс қалыптасқан сенімдер олардың болашақ практикалық іс-әрекетінде оптимистік, өзіне талап қоюшылық, қағиданылік сияқты қасиеттер де пайда болады. Өкінішке орай, жоғары оқу орындарында педагогикалық этика бойынша жүйелі білім берілмейді. Мұғалімнің маңызды адамгершілік қасиеті ретінде педагогикалық тактті өз бойында тәрбиелеуге ерекше тоқталу қажет. Оның міндеті ішкі адамгершілік мәдениетінің шынайы дәрежесіне (өзінің адамдарға, оқушыларға деген қарым-қатынасы) және сыртқы адекваттық мінез-құлықтың жоғары мәдениетіне жету. Болашақ мұғалімнің өзін-өзі эстетикалық тәрбиелеуі. Эстетикалық қарым-қатынастар адам өмірінің барлық салаларында – тұрмыс пен еңбекте, спорт пен ғылымда, адамдарға және табиғатқа қатынасында, өнер мен техникаға деген көзқарасында, т.б. көрінеді. Адамға қай жерде болмасын ғажайып, ұлы немесе керісінше төмен, трагикалық сезімдер серік болады. Адамдар қарым-қатынасының сұлулығы – бұл эстетикалық сезімнің шыңы. Болашақ мұғалімнің эстетикалық өзін-өзі тәрбиелеуінің пәні не болып есептеледі? Егер қысқаша айтсақ – эстетикалық сана. Эстетикалық сана мазмұнына жалпы эстетикалық бастаулар (эстетикалық көзқарастар, түсініктер, сенімдер, эстетикалық тәжірибе т.б.). Құрылымды түрде 3 негізгі компонетті бөліп айтуға болады: эстетикалық идеал, тұлғаның құндылықты бағыттары және эстетикалық талғам. Эстетикалық идеал өз ішіне адамның қалыптасуы, дамуы, жеке тұлғаның жан-жақты дамуына қолайлы болатын өмір салты туралы, тек қана мақсатқа бағытталған, пайда көздеген қағида бойынша емес, сонымен бірге, сұлулық заңы бойынша өмір сүретін түсініктерді қамтиды. Құндылықты эстетикалық бағыт мұғалімде өмір сүру мен еңбек етуге лайықты болатын тұлғалық маңызы бар құндылық сияқты қабылданатын өз еңбегінің нәтижелеріне ерісу ұстанымдарының болуын қамтамасыз етеді. Мыс., тәрбиеленушілерді рухани бай етіп тәрбиелеу, олардың икемділіктері мен қабілеттерін дамыту, оларды аға буынның лайықты орынбасары ретінде даярлау. Бірақ педагогикалық эстетикалық құндылықтардан басқа құндылықтарға да, әсіресе, әдеби құндылықтарға мұқтаж болады. Мұғалімнің эстетикалық талғамы қай нәрседе де кездеседі: оның сыртқы бейнесінде де, оның қылықтарында, жүріс-тұрысында, жұмыс орны мен тұрғын үйін орналастыруында, қоршаған ортаға, өзінің еңбегіне деген қатынасында, тіпті оны не қуантады, не күйзелтеді – осындай кезде де көрінеді. Эстетикалық сана элементтері белгілі иерархияны қалыптастырады. Оның жоғарысында эстетикалық идеал тұрады, соның негізінде эстетикалық сенімдер пайда болады. Идеалдың сапасы мен қалыптасу деңгейіне эстетикалық бағыттар тәуелді болады. Олар белгілі бағытқа ие болуы, адамды ізденуге, және өз тәжірибесінде эстетикалық құндылықтарды бекітуіне итермелеуі мүмкін, бірақ егер эстетикалық идеал қалыптаспаса, онда құндылықты бағыт та анық емес, тұрақсыз болады. Бұл өз кезегінде эстетикалық талғамдарда да көрінеді. Олар да тұрақсыз, нақты болмайды. Өзін-өзі эстетикалық тәрбиелеудің мақсаты мен пәнін анықтау, сонымен бірге осыны жүзеге асырудағы нақты міндеттерді анықтау өте қажет. Өзін-өзі эстетикалық дамыту міндеттерін жүзеге асыру тұлғаның сәйкес эстетикалық қасиеттерін қалыптастыруға ықпал етуі тиіс. Тұлғаның кез келген қасиеті – адамның барлық психикалық үдерістерін қамтитын (танымдық, эмоциялық және еріктік) ерекше психикалық құрылым екендігіне байланысты өзін-өзі эстетикалық тәрбиелеу үдерісі студенттердің алдында мынадай міндеттерді қояды: Өзінің эстетикалық түсініктері мен көзқарастар шеңберін байыту. Бұл өз кезегінде сәйкес танымдық қабілеттерді: эстетикалық қабылдау, ойлау, қиял, т.б. дамытуды талап етеді, себебі адам қабылдай және түсіне алмайтын нәрсені эстетикалық қабылдай алмайды. Оларсыз адам формалардың, түстердің көрінетін әдемілігін және дыбыстардың, олардың үйлесімділігінің естілуші әдемілігін сезіне алмайды. Тұлғаның өзін эстетикалық жетілдіруі, өзінде эстетикалық қасиеттерді тәрбиелеу құралдары мен мүмкіндіктері жайлы білімдерді жатқызуға болады. Келесі міндет – сезімдер мен сезінулерді тәрбиелеу. Бұл міндеттің маңыздылығы ең алдымен эстетикалық түсініктерде алдыңғы орында эмоциялық жауап қайтару қабілеттері мен қажеттіліктерін қалыптастыруда жатқызылады. Үшінші міндет – бұл өз бойында эстетикалық икемділіктер мен дағдыларды, эстетикалық іс-әрекет жасауға дайындықты қалыптастыру. Бұл ең алдымен таңдалған мамандық пен кәсібіндегі шығармашылық бейімділіктерді дамытуға және педагогикалық іс-әрекет тәжірибесін жинақтау. Студент эстетикалық дамымау тұлғаның жалпы кедейленуіне алып келетінін есте сақтауы қажет. Мысалы, Ч. Дарвин өмірінің соңында оның эстетикалық сезімдері мен талғамының нашарлағанын, егер ол өз өмірін қайталау мүмкіндігіне ие болса, ол мидың эстетикалық сезіміне қатысты бөліктерінің белсенділігін сақтау үшін барлық нәрсені істеуге дайын екендігін өкінішпен айтқан. Өзінің қоғамдағы орнына байланысты мұғалім эстетикалық мәдениетке жоғары дәрежеде ие болуы қажет. Оған тек қана эстетикалық мәдениет деңгейінің дамуы ғана емес, сонымен қатар, жаратушы деңгей де жеткіліксіз, ол басқа адамдардың эстетикалық мәдениетін мақсатқа сәйкес қалыптастыруы және оны өз бойында үнемі дамытуы қажет. Студенттің эстетикалық мәдениетінің дамуында әдебиет пен өнер үлкен рөл иелейді. Себебі заманауи адамның эстетикалық мәдениетінің өзегі өнердің ықпалымен қалыптасады және көркемдік мәдениет ретінде көрінеді. Эстетикалық мәдениетті игерудің маңызды құралы болып студенттің көркемдік дербес іс-әрекеті мен әдеби шығармашылыққа қатысуы есептеледі. Педагогикалық мамандықты таңдау арқылы өзіне үлкен әлеуметтік жауапкершілікті таныған студент өзінде сұлулық заңы бойынша әрекет жасау қабілетін қалыптастыра алуы қажет. жүктеу/скачать 0,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|