1. Зерттеу тақырыбының өзектілігі және оның жалпы ғылыми, жалпы мемлекеттік бағдарламалармен (практикалық және ғылым мен техника дамуының сұраныстарымен) байланысы

ресми оппонент – филология ғылымдарының докторы, профессор Т.Қ.Жұртбайдың

ПІКІРІ

Дара тұлғалардың көркем ойлау жүйесі мен көркемдік әлемінің қалыптасуы, шығармашылық психологиясы, өмірлік шындықты көркемдік шындыққа ұластырудағы талант қуаты мен құдіреті, тақырыпты таңдау және оны игерудегі даралығы, тілдік жүйесінің бояуы мен байлығы, шығарманың ішкі үндестігі мен дәстүрлік жалғастығы, әр шығарманың жазылу тарихы мен көркем өңделген нұсқаларының арасындағы өзгерістер, оған себепкерлік еткен жағдайлар – қашанда әдебиеттану ғылымының басты ұстанымы ретінде танылады.

Рухани мәдениеттің басты арналарының бірі болып табылатын әдебиет тарихына, оның көркем құбылыстарына, даму кезеңдеріне, сол орайда Т.Ахтанов сияқты тұлғалардың еңбектеріне зерттеу жасап, бағалау арқылы қазақ қоғамының ертеңгі ұлттық идеясын анықтауға негіз қалаймыз. Өйткені ұлттың психологиясы, ұлттың қазіргі қоғамдағы орыны, мәдениет майданындағы бәсекелестікке қабілеттілігі, зейіні мен зердесі көркем әдебиет пен көркем өнерде ғана тереңдеп көрсетіледі.

Ал Т.Ахтановтың шығармашылық шеберлігін зерделеу нәтижесінде ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің 40-80 жылдар арасындағы даму процесін ғылыми тұрғыдан саралауға мүмкіндік туады.

Сондықтан да диссертацияның тақырыбы ауқымды болып табылады.

Т.Ахтановтың ойлау жүйесінің қуат көзі, таланттың тектік тамыры мен шығармаларының жазылу тарихы, жанрлық және көркемдік ерекшеліктерінің қалыптасу жолдары, күрделі туындылардың поэтикалық құрылымы мен көркемдік әдіс-тәсілдер жүйесі - қазақ әдебиеттану ілімінде арнайы зерттеуді қажет ететін және осы уақытқа дейін тұтас мәселе ретінде көтерілмеген тақырып. Сондықтан да жоғарыдағы ғылыми мәселелерге тікелей жауап беріп, аса көрнекті жазушының дәстүрлі шығармашылық шеберлігінің табиғи заңдылықтарын бір жүйеге түсірген.

Сәмен Құлбарақовтың бұл диссертациясының ғылыми мәні зор, зерттеу обьектісіндегі көтерілген мәселелері өте өзекті.

2.Диссертацияға қойылатын талаптар (Ғылыми дәрежелер беру Ережелерінің 8-10 тармағында және ғылыми қызметкерлердің тиісті мамандықтарының төлқұжаттарында) шеңберіндегі ғылыми нәтижелер.

Диссертацияның тақырыбы және оның ішкі мазмұны қазақ әдебиетінің тарихына тікелей қатысты ғылыми мәселелерді қамтиды. Жеке жазушының шығармашылық шеберлігі мен жазушылық шеберханасы қазақ әдебиеті деген үлкен танымдық ұғымның дара-дара тамырларын құрайды. Сондықтан да жеке қаламгердің көркем әлемі – мұқым әдеби процестің құрамдас бір бөлігі болып табылады. Т.Ахтановтың жазушылық шеберлігі туралы зерттей отырып, ізденуші жалпы қазақ сөз өнерінің белгілі бір кезеңіне (ғылыми шеңберге сай) баға берген.

Сондықтан да еңбектің ғылыми нәтижелері «Ғылыми дәрежелер беру Ережесінің» 8 – 10 тармақтарына толық жауап береді.
3.Ізденушінің диссертацияда жасаған әрбір нәтижесінің тұжырымдары мен қорытындыларының негізделу және шынайылық дәрежесі.

Кемеліне келген, көркем ойды жеткізуге жан-жақты қабілетті, талантының түлеу мен шарықтау шағы қазақ әдебиетінде ерекше із қалдырған Т.Ахтановтың қазақ сөз өнеріндегі алғашқы поэзиялық топтамалары мен шағын прозалық туындыларынан бастап соңғы романына дейінгі аралықты қамтыған ізденуші:

- қаламгердің толысу тұсын, оның көркемдік құбылыстарын байыпты бағалап, тиянақты ғылыми теориялық тұрғыдан саралап, пайымдау арқылы нақты нәтижелерге қол жеткізген.

Терминдік атауларды өз аясында қолдана отырып:

- мәселені қоюы, ойды дамыта талдау тәсілдері, қорытынды мен тұжырымға негіз қалайтын, мәтіндік тиянақтары мен қағидалары ғылыми тұрғыдан негізді және жоғары талапқа сай.

Диссертацияда Т.Ахтановтың:

- жазушылық өмірі мен шығармашылық жолы, көркем ойлау жүйесі мен көркемдік әлемі, тақырыптық, жанрлық, көркем әдіс-тәсілдік ізденістері, «Қаһарлы күндер» романының, «Шырағың сөнбесін» роман-дилогиясының, «Дала сыры» мен «Шынтас» хикаяттарының, әңгімелерінің

- жазылу тарихы, ондағы өмірлік және көркемдік шындықтың өзара үйлесімі, дәстүр сабақтастығы мен ізденіс даралығы, оқиға тартысының көркемдік себептері мен көркем шешімдерінің ерекшелігі, психологиялық желілер мен шендестірудің көркем бейнені сомдауға ықпалы, көпдауысты және дара ырғақтардың шығарма бойындағы сарындастығы, тілдік және стильдік ерекшеліктері -

талдау барысындағы пікірлер мен қорытындыларға, тұжырымдарға негіз болған.

Әрбір пікір тек Т.Ахтанов прозасынан туындайтын ерекшеліктерге байланысты дамытыла талданған.

Сондықтан да ізденуші өзінің еңбегінде нақты ғылыми нәтижеге қол жеткізген, айтылған пікірлері, талдана дамытылған ойлары, шығарған қорытындылары, жасалған тұжырымдары көркем мәтінмен дәйектелген.
4. Ізденушінің диссертациясында тұжырымдалған әрбір ғылыми нәтижесі (қағидасы) мен қорытындысының жаңалық дәрежесі.

Диссертациялық тақырыптың өзі кең де ауқымды шығармашылық кеңістікті қамтитын, талант қуаты күшті, шығармаларының ішкі тегеуіріні мен құрылымдары күрделі, мерзімдік жағынан уақыт пен кеңістікке алмаса құрылған туындылардың авторы, көркем әдебиетке тиесілі аса күрделі теориялық тиянақтарды қамтитын Т.Ахтановтың шығармашылық шеберлігі - тұңғыш рет докторлық диссертация деңгейінде арнайы зерттеудің арқауы болып отыр. Күрделі де терең, тың зерттеуге негіз қалағандықтан да, мұндағы:

- жалпы әдебиеттану іліміндегі психологизм мен шығармашылық шеберханаға, Т.Ахтановтың шығармалары мен өмірлік деректеріне қатысты әдеби, сыни, зерттеу материалдары барынша жинақталып, ондағы пікірлер салыстырыла талданып, әділ баға берілуінің нәтижесінде:

- Т.Ахтановтың жазушылық шеберлігі ХХ ғасырдың 40-80 жылдар арасындағы қазақ әдебиетінің даму процесімен тығыз байланыстырыла қарауы; әдебиеттегі психологизм бағытының қалыптасуы, дамуы, ізденістері тұтас бір көркем талдау жүйесіне түсірілуі; белсенді шығармашылық кезеңдерін анықтап, сол тұстағы қоғамдық-әдеби пікірлердің ықпалды дәрежелерін көрсетіп, сол арқылы әр шығарманың жазылу тарихын тереңдей талдауы; «Дала сыры» атты повестен «Боран» романына, одан пьесаға ұласқан шығарманың түрлі нұсқаларын салыстыра отырып, жалқыдан жалпыға арна тартатын салыстырмалы әдебиеттің әдіс-тәсілін қолдану барысында тұжырымды түйінге көтеруі -

түбегейлі тұжырымдық деңгейдегі ғылыми пікір қорытуға мүмкіндік берген.

Мұның барлығы мынадай нақты деректермен дәйектеледі. Ізденушінің әдебиеттану ілімінде бұрын қарастырылмаған арнайы зерттеу обьектісіне қатысты тақырыпты толық меңгергендігін:

- нақты шығармалардың көркем мәтінін, олардың әр нұсқаларын, жарияланым тарихын жіті қадағалалағаны, яғни, нақты негіздемелермен дәйектегені талдау барысында анық байқалады.

Мұның өзі мынадай нақты теориялық нәтижелерге қол жеткізген:

- қазақ әдебиетіндегі психолгиялық прозаның қалыптасуы мен дәстүрлі сабақтастық табуы, оның Т.Ахтанов туындыларындағы басым салмаққа ие көркемдік көріністері, оқиғаның желісіне әсері, кейіпкерлердің көркем әлеміндегі тартысты шиеленістірудегі орыны, шығарманың жазылу мәнеріне ықпалы, көркемдік шешім қабылдаудағы алатын орыны жан-жақты сараланып, көркем текспен дәйектелген.

Т.Ахтановтың жазушылық қалыптасу, жетілу, толысу кезеңдері сатылай сараланған.

- көркем әдеби тілді дамытудағы, стильдік даралықты сақтаудағы, қазақ әдебиетіндегі көркем ойлау жүйесін дәйектендірудегі жазушы міндеті кеңінен ашылған.

Жазушының қоғамдық ойды дамытудағы орынын бейнелейтін публицистика мен сын жанрындағы еңбектері барынша қамтыла талданған.

«Боран» және «Шырағың сөнбесін...» атты кезеңді туындылардың тақырыптық және көркемдік ізденістері даралай сараланған,

Психологиялық иірімдердің аталған романдардың өз ішінде түрлі-түрлі жіктелуі мен жүйеленуі жинақтала талданған.

Т.Ахтановтың шығармашылық шеберханасына қатысты бұрын зерттеушілерге беймағлұм деректер (мысалы: «Шынтас» хикаятының Ә.Нұрпейісовтің «Соңғы парыз» романымен жарыса жазылғандығы, «Шырағың сөнбесін...» романының Ә.Шәріповпен шығармашылық бәсекеде жазылғандығы, «Қаһарлы күндер» романының бес жыл үзіліс тауып барып жалғасын тапқаны т.б.) тұңғыш рет ғылыми айналымға түскен.

Бұл аталған ғылыми нәтижелердің барлығы да зерттеуші еңбегінің өзіндік жаңалығы болып табылады.

Диссертация авторының ғылыми мақсаты айқын, атқаратын міндеті анық, зерттеу тақырыбы нақты және соған орай зерттелу деңгейі де жоғары дәрежеде. Зерттеушінің осы тақырыпта жүргізген бұрынғы ғылыми жұмыстарының тәжірибесі мен дәріс беру саласындағы кәсіби мамандық тәлімінің молдығы, тікелей осы салада дәріс оқуы:

- зерттеліп отырған тақырыптың құрылымын дұрыс құруға, оған сай ғылыми мәселені нақты қоя білуіне, шығармалардың мәтініне сүйене отырып, олардың әр қайсысына тән және өзара ортақ теориялық пікірлерін ішкі бірлікте өрбітіп, мазмұн тұтастығын сақтай отырып ойды дамыта талдауға - тікелей игі ықпал жасаған.

Диссертациядағы көтерілген мәселелерді жазушы шығармаларының мәтінінен туындайтын көркемдік ерекшеліктерге сәйкес нақты дерекке сүйеніп, жүйелей талдаған. Зерттеуде тілге тиек етілген әдеби әдіс-тәсілдер Т.Ахтановтың роман-хикаяттарында нақты көрініс береді. Психологизм, полифонизм, уақыт және кеңістік т.б. сияқты тұжырым дәрежесінде ұсынылған пікірлер Т.Ахтановтың шығармашылық ерекшелігіне сай келеді. Аса күрделі шығармашылық психология мәселесін жазушының төл туындыларының негізінде қарастырып, ізденуші өзінің ойын байсалды пікір дәрежесіне дейін дамыта алған. Соның нәтижесінде зерттеу еңбегі тұтастыққа ие болған.

Зерттеу жұмысы бойынша алынған ғылыми нәтижелер мен пайымдаулар айқын. Ізденушінің қорғауға ұсынған тұжырымдарының құндылығы - қазақ әдебиетіне, оның ішінде қазақ романы жанрының дамуы туралы ілімге жаңа ізденістер енгізуінде. Бүгінгі таңда қазақ әдебиеттану ғылымының алдында тұрған үлкен міндеттердің бірі – ұлттық әдебиетіміздің тарихын жаңаша көзқарас тұрғысынан қарастырып, қайта жазу. Осы тұрғыдан келгенде диссертацияның қолданбалық міндеті нақты көрсетілген.

Диссертациялық жұмыстың негізгі тұжырымдарын жоғары оқу орындарында «қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы бойынша студенттерге оқылатын сабақтарда, магистранттар мен аспиранттардың ғылыми­ зерттеу жұмыстарында пайдалануға болады.
7.Диссертацияның негізгі қағидасының, нәтижесінің, тұжырымдары мен қорытындыларының жариялануының жеткілікті толықтығына растама.

Диссертацияның негізгі қағидалары мен нәтижесі, тұжырымдары мен қорытындылары, авторефератта көрсетілгеніндей, баспасөздегі жарияланымдар арқылы толық түрде дәйектелген. «Шығарма көркемдігі» (Тараз, 2000), «Т.Ахтанов шығармашылығы» (Түркістан, 2004), «Тахауи Ахтановтың жазушылық шеберлігі» (Тараз, 2006) атты үш монография басылым көрген. Халықаралық және республикалық ғылыми-теориялық конференцияларда баяндама жасалып, 35 мақала талапта көрсетілген басылымдарда жарияланған. Зерттеудің маңыздылығы туралы баспасөзде 3 жағымды пікір білдірілген.

Жалпы диссертацияның қолжазбасы және соның негізінде жасалған авторефератта зерттеудің құрылымдық және мазмұндық жүйесі толық сақталған. Әр тараулар мен тараушалардағы талдаулар қорытылып, айтылған пікірлер сақталып, тұжырымдамалары көрсетіліп берілген.

Диссертацияның безендірілуі талапқа сай. Ресми құжаттардың бірізділігі сақталған.
9.Диссертацияның мазмұнындағы және рәсімделуіндегі кемшіліктер.

Жоғары ғылыми дәрежеде, теориялық тұрғыдан тиянақты, түпнұсқалық мәтіндерден туындаған шеберлік өрнектерін дәл таныта білген жұмыстың бойынан байқалған кемшіліктерге жасайтын ескертпелеріміз мынадай:

1.Жазушының шеберлігі қақында жазылған көлемді еңбектердің бойынан байқалатын жалпыға ортақ бір заңдылық бар. Қандай да бір пікір арқауына жүгінсе де зерттеушінің негізгі сүйенетін обьектісі біреу (бұл орайда тек жазушы Т.Ахтанов) болмақ. Демек диссертант қандай шығармасын талдаса да Т.Ахтановтың қалыптасқан көркемдік жүйесінен аса алмайды. Осыдан барып ой қайталаулар туады. Мысалы, психологизм – жаушының басты жазушылық ұстанымы. «Боран», «Шырағың сөнбесін», «Махаббат мұңы» туындыларына осы психологизмнің тікелей қатысы бар. Зерттеуші әр шығарманы талдаған кезде, не оның ерешеліктерін көрсеткен тұста, кейіпкерлердің көркемдік әлемін, мінез сипаттарын ашу сәтінде: «автордың ерекшелігі - шығарманы психологиялық тартысқа», «психологиялық көркем талдауға», «психологиялық желіге құрған» деген сықылды жалпылама баға беруге мәжбүр. Әр тараудағы талдауларда мұндай пайымдаулар қайталанып отырады. Сондықтан да осы көркемдік тәсілді пайдаланудағы жазушының шеберлігін бір шығарманың бойына шақтап, бір жүйеге түсіріп, сол психологизмнің өз ішінде бөлінетін не сатыланып дамитын сипаттарымен, мысалы салыстырмалы психологизм, философиялық психологизм, тұйық психологизм, ой ағымындағы психологиялық желі, табиғат пен кейіпкер арасындағы психолгиялық паралелизм деген сияқты толып жатқан психологиялық әдіс-тәсілдермен бөліп-бөліп талдаса еңбек ұтымды шығар еді. Әсіресе, «Боран» романы соған сұранып тұрған (кеңес жазушыларының арасында да мұндай көркемдік ой шиырына жете алған қаламгерлер аз және Ш.Айтматовтың «Қош бол, Гүлсарысы» бұдан кейін жазылған) тақырып. Мысалы: боран мен Қоспанның психолгиялық желілерін өзара салыстыру арқылы шығарманың мұқым құрылымын бір желіге түсіруге болатын еді. Боран алдындағы тымық тұс – оқиғаның алдындағы бейбіт тыныс; бұлттың үйіріле бастауы – Қоспанның өткен өміріндегі тұйық кезді еске салуы, боранның басталуы – оқиғаның басталуы, боран ұйытқи күшейді – негізгі тартыс та күшейді, боран аққұлақ жұтқа ұласты – кейіпкердің өміріндегі қилы кезеңдер, толғаныстар, сапырылысқан елестер, түңілу басталды, боран бойды шымырлата бастады - қайраттану, ішкі күрес, жақсылық нышандары бой көтерді, боран басылды, аппақ шыңылтыр әлем – Қоспанның ар тазалығы – деп көгендегі моншақтай салыстырып берсе, психологизмнің де, автордың да терең ойын ашып берер еді. Әрі кейбір ой қайталауларына ұрынбас еді. Бұл ретте осы тұрғыдан жазылған Бек Тоғысбаевтің алпысыншы жылдары жазған мақаласы («Жұлдыз» журналында) тәп-тәуір үлгі көрсете алар еді. Зерттеуші осы саладағы ізденістерін алдағы уақытта ескеріп, монография етіп шығару барысында қаперіне алса, орынды болмақ.

2. «Дәстүр және даму» атты бесінші тарауда қазақ прозасындағы психолгизмнің қалыптасу, даму, ізденіс жолдарына кеңінен шолу жасалып, М.Жұмабаевтің, Ж.Аймауытовтың, М.Әуезовтің, Ғ.Мүсіреповтің шығармалары жекелей талданып беріледі. «М.Әуезовтің дәстүрі және Т.Ахтанов прозасы» деген жеке тарауша да бар. Жалпы қаламгер шығармасын әдеби процеспен байланыстыра талдағаны дұрыс. Алайда кейбір тұстарда, мысалы 280-290 беттерде, тек қана «Ұлпаннан» дәлелдер алынып, соның ерекшеліктеріне тоқталады. Менің ойымша, Ұлпан образын бейнелеудегі Мүсіреповтің шеберлігін атап өтіп, Ұлпанның орнына Нәзираның бейнесін мысалға ала отырып талдаса, зерттеуші ұтар еді. М.Әуезовтің «Абай жолындағы» боранмен «Борандағы» боранды салыстыра талдаудың барысында да жалпыламалық басым, алдыңғы тарауда бұл көркемдік мәтін арнайы талданып кеткендіктен де ішінара пайымдаулардың заңды түрде қайталануы ұшырасып қалады.

3. Диссертацияда тек Т.Ахтановтың прозалық шығармалары ғана зерттеу обьектісіне айналғандығы нақты көрсетілген. Сондықтан да жазушының кейінгі жиырма жыл өмірінде белсене араласқан драматургиялық еңбектері назардан тыс қалған. Ол туралы арнайы зерттеу еңбегінің барлығына сілтеме жасаумен шектелген. Бұл ғылыми этикалық жағынан дұрыс. Ал екініші жағынан – зерттеу нысаны үлкен жазушының жалпы шеберлігі туралы болып отырғандықтан да және «Боран», «Махаббат мұңы» сияқты негізгі шығармаларының пьесалық нұсқалары болғандықтан да, автор ол шығармаларын сахна заңына байланысты қалай бейімдеді, әсіресе романның негізгі желісі болып табылатын табиғи боранды – сахнада қалай көрсетті (бұл режиссердің тікелей міндеті болса да), оқиғалардың желісін қалай құрды?- деген сияқты сұрақтарға жауап беріп, қаламгердің шеберханасынан жалпылай мағлұмат бере кеткені жөн еді.

4. Талдау барысында уақыт және кеңістік деген өте күрделі, әлі де әдебиеттану саласында нақты теориялық тұрғыдан тиянақ таппаған терминдер қолданылып, «Боран» романына қатысты сөз болады. Шындығында да, осы уақыт пен кеңістік мәселесін көркем шығармада қолданған және сол арқылы көркем тұжырым жасай білген қазақ қаламгерлерінің арасында үш-ақ шығарма бар. Ол М.Әуезовтің «Абай жолы», Ғ.Мүсіреповтің «Үш күні», Тахауи Ахтановтың «Бораны». «Боранда» уақыт пен кеңістік басты желі. Диссертациялық зерттеуде романға байланысты уақыт пен кеңістік мәселесі теориялық тұрғыдан көтеріліп, оның жалпылама сипаттары айтылады, бірақ Т.Ахтановтың көркем ойлау жүйесіндегі немесе көркемдік жүйесіндегі, немесе нақты «Боран» романындағы көркем уақыты мен көркем кеңістігі қайсы, ол екеуінің арасындағы көркем байланыстар қайсы, ол арасы нақты ажыратылмайды. Уақыт пен кеңістікті пайдалану – жазушының көркем танымын анықтап беретін басты нысана. Алдағы зерттеулер барысында ізденуші бұл мәселеге арнайы көңіл бөледі деп сенеміз.

5. Кей тұстарда қолжазбада стильдік ақаулар мен орынсыз қолданылған тіркестер, грамматикалық қателер кездесіп қалады. Кейде үшінші жақтан баяндап келе жатып, бірінші жаққа көшіп кеткендіктен де, септік жалғаулары өзара шашырап тұрады. Мысалы, жазушы әдебиетке «...өзіндік дүнетаныммен келді» (3-бет)- дейді. Дүниетаным - өте үлкен ұғым. Т.Ахтанов атеист болды ма, жоқ, аллаға сенді ме, жоқ, социалистік реализмді мойындамады ма? Кеңес тұсындағы идеологиядан тыс жазды ма? «Өзіндік дүниетанымды» осылай да түсінуге болады. Негізі зерттеушінің айтпағы «өзіндік көркем дүниетаным» болса керек. Бұл екеуі елеусіз болғанымен де, ар жағында үлкен кілтипанды мәселе бұғып жатыр.

Жазушының көркем шеберлігі туралы пікір қашанда уақыт ізімен қоса өзгеріп, дамып, жаңа сипаттарымен танылып отырады. Кейбір дараланбаған, теориялық тұрғыдан тиянақталмаған тұжырымдар (мысалы уақыт пен кеңістік сияқты) төл шығарманы қайталап оқу барысында жаңа қырынан ашылып, тереңдеп талданып жатуы - әдебиетттанудағы заңды құбылыс. Сондықтан да ғалымға тән байсалды ой мен зейінділік танытқан зерттеуші С.О.Құлбарақов бұл ескертулерімізге назарын салып, алдағы уақытта өз пікірлерін жүйелей білдіреді деп сенеміз.

Бұл ескертпелер диссертацияға қойылатын талаптардың шеңберінде ғана емес, жалпы ғылыми тілек пен пікір алмасу тұрғысынан айтылып отырғандықтан да, қорғау барысындағы талқылауда кемшілік ретінде баса көрсетілмеуі тиіс деп есептейміз.

Ал құрылымдық, мазмұндық, рәсімделу жағынан жалпы талапқа сай.

«Тахауи Ахтановтың жазушылық шеберлігі (прозасы бойынша)» атты 10.01.02. – қазақ әдебиеті мамандығы бойынша дайындаған докторлық диссертация ҚР Білім және ғылым министрлігі мен ғылым саласындағы қадағалау және аттестациялау комитеті бекіткен «Ғылыми дәрежелермен ғылыми атақтар беру тәртібі туралы Ережесінің» 2- бөлімінің талаптарына сәйкес жазылған.

Диссертация авторы ҚҰЛБАРАҚОВ Сәмен Оразғалиұлына филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беруге толық болады деп есептеймін.

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия

Ұлттық университетінің жанындағы

«Отырар кітапханасы» ғылыми

орталығының директоры, филология

ғылымдарының докторы,