10 дәріс: Өмір мәні және кәсіби өзін-өзі анықтау психологиясы Тақырып бойынша қарастырылатын сұрақтар

Ұғымдар: кәсіптік бағдарлау және кәсіптік кеңес беру, кәсіби және жеке өзін-өзі анықтау, мансап және кәсіби таңдау

жүктеу/скачать 31,26 Kb. бет 2/4 Дата 04.11.2023 өлшемі 31,26 Kb. #189418

2. Ұғымдар: кәсіптік бағдарлау және кәсіптік кеңес беру, кәсіби және жеке өзін-өзі анықтау, мансап және кәсіби таңдау. Кәсіптік бағдар беруде дәстүрлі түрде келесі бағыттар бөлінеді: кәсіби ақпарат, кәсіби насихат, кәсіптік білім, кәсіптік диагностика (кәсіптік іріктеу, кәсіптік таңдау) және кәсіптік кеңес. Кәсіптік бағдарлау тек педагогика мен психология шеңберінен шығатын кең ауқымды көздейді, мамандық таңдауда көмек көрсету бойынша шаралар кешені, оған кәсіби кеңес беру, кәсіби өзін-өзі анықтауда жеке бағытталған көмек ретінде кіреді. Кәсіптік бағдарлаудың басталуын жиі 1908 жылғы, Бостон қ. (АҚШ) бірінші кәсіптік бюросының ашылу кезеңіне жатқызады. Бірақ, басқа көзқарасқа сүйенсек, кәсіптік бағдарлау едеуір ертерек, көне заманда пайда болған. Кәсіптік бағдарлау адами қоғамның даму қажеттілігінен туындайды, және сондықтан, оның да, қоғам сияқты, өз тарихы мен тарихының бастауы бар. Әрине, кәсіптік бағдарлау кәсіптер пайда болғаннан бұрын шығуы мүмкін емес, демек, осы кәсіптерге бағдарлаудың қажеттілігі де. Кәсіби және жеке өзін-өзі анықтаудың көптеген ұқсастықтары бар және олардың жоғары көріністерінде олар бірігуге жақын. Егер сіз оларды ажыратуға тырыссаңыз, онда кәсіби және жеке өзін-өзі анықтау арасындағы екі негізгі айырмашылықты ажыратуға болады: 1. Кәсіби өзін-өзі анықтау - неғұрлым нақты айтқанда, оны ресми түрде рәсімдеу оңай (диплом алу және т. б.); тұлғалық өзін - өзі анықтау - бұл күрделі ұғым (әзірге, психикалық тұрғыдан сау адамдарға («жеке тұлға» дипломы берілмейді). Кәсіби өзін-өзі анықтау сыртқы (қолайлы) жағдайларға байланысты, ал тұлғалық өзін-өзі анықтау адамның өзіне байланысты, сонымен қатар, көбінесе бұл біреудің өзін шынымен көрсетуге мүмкіндік беретін қолайсыз жағдайлар (қаһармандар сын дәуірлерде пайда болады). Кәсіби өзін-өзі анықтау – адамның өз кәсіби қабілеттерінің даму деңгейі мен бағытын ұғынуы. Кәсіби өзін-өзі анықтаудың басты (ізгі) мақсаты – адамдағы өз даму келешегін өз бетінше саналы түрде жоспарлауға және оны іске асыруға деген іштей дайындықтың бірте-бірте қалыптасуы. Күнделікті өмірімізде жетістік, жетістікке жеткен адам кім? деген сұрақты өзімізге қоямыз. Жетістікке барлық адамдар болмаса да көпшілігі жеткісі келеді. Жетістікке жету туралы Шығыс және Батыс мәдениетінде әр түрлі түсініктер қалыптасқан. Батыс мәдениетінде – бұл мақсатқа жету мәдениеті, адам іс-әрекет жасау керек, яғни ертеңгі жаңа асуларды алу үшін сен дәл қазір іс-әрекет жасау керексің дегені. Мақсатқа жету дегеніміз құмарлық, жеңіске жетіп жаңа асуларды алуға деген құлшыныс, оның рахатына бөлену. Нағыз жетістікке жеткен адамның өмірін құрайтындар осы. «Жетер, күттік – енді қимылдау керек!» деген оның, яғни жетістікке жеткісі келетін адамның ұраны осындай. Бұл жетістіктің басқа да жағы бар екенін біз жақсы біліп алуымыз керек, үнемі жанталасқа түсіп, іс-әрекетіміздің «бітпейтін әрекетке» айналуы адамға көптеген зардап шектіруі мүмкін. Тұлғаның дамуы барлық салаларда толығымен үйлесімділік табуы қажет. Ішкі бастаулар сыртқы дамуды анықтайды, тартады. Жетістікке жету неден басталады, әрине, ең бірінші тұлғаның өзінен басталады, яғни, өз-өзіңді өзгертуден, жетілдіруден. Нағыз шынайы байлық – бұл біздің талантымыз, осы талантымызды дамытуға деген қабілеттіліктеріміз. Олар біздің ішкі жан дүниемізде жатыр, олар әр уақытта дамиды, көрінеді. Бұл байлығымыз толығымен дамуы және көрінуі үшін ішкі жан дүниеміздегі ұмтылыстар мен ниет, тілегімізбен үйлесімді түрде дамуы керек. Тілек, ниетіміз іштей қарама-қайшылықта, ойымыз басқа, ал ішкі ұмтылыстарымыз тіптен басқа болуына жол бермеу керек. Жетістікке жету – тұлғаның өмірдегі үйлесімді дамуы болып табылады. Оқушылардың психологиялық мүмкіндіктері (16-20 жас аралығы): 1. Ақыл-ойының, адами қарым-қатынасының жетілуі; 2. Көзі ашық, дүниетанымы қалыптасқан; 3. Жаңаны сезіну – батылдық, шешімділік; 4. Тік мінезділік, сыншылдық, өз-өзіне сын көзбен қарау; 5. Таным мен интеллектуалды мүмкіндіктердің шыңырау шегі; 6. Ерік қасиеттерінің дамуы: мақсаттылық, дербестілік, шешімділік, табандылық, бастамашылдық; 8. Жауапты шешімдерді қабылдау: мамандық таңдау және меңгеру; 9. Өмір сүру стилі мен орнын таңдау; 10. Өмірлік жарын таңдау, өз жанұясын құру, белсенділік; 11. Сәйкестік кризисі: әлеуметтік және индивидуалды тұлғалық таңдаулар мен өзіндік анықтаудың пайда болуы; 12. Кәсіби ойлау мен кәсіби құзыреттің қалыптасуының ең тиімді кезеңі; 13. Мінез-құлық, интеллект, бағалы бағдарлардың қалыптасуының ортаңғы кезеңі. Жетістікке жеткен адамға» тән он қасиет: 1. «Жетістікке жеткен адам» барлық мүмкіндіктерді қарастырады, ал жетістікке жеткісі келмейтіндер түрлі сылтаулар ойлап табады. 2. «Жетістікке жеткен адам» іс әрекет жасайды, жетістікке жеткісі келмейтіндер бүгінгі істі ертеңге қалдырады. 3. «Жетістікке жеткен адам» биіктерге ұмтылады, жетістікке жеткісі келмейтіндер барына қанағат етіп отыра береді. 4. «Жетістікке жеткен адам» алған бетінен қайтпайды, жетістікке жеткісі келмейтіндер бір рет жолы болмай қалса, тауы шағылып қалады, қателік жасап қоям ба деп қорқақтайды, қайтадан ұмтылғысы келмейді. 5. «Жетістікке жеткен адам» жеке өзіндік, өмірлік мотивтері бар, жетістікке жеткісі келмейтіндерге мотивацияны ойлап табу керек. 6. «Жетістікке жеткен адам» тәуекелшіл, тәуекелге бара алады, жетістікке жеткісі келмейтіндер тәуекелге баруға қорқады. 7. «Жетістікке жеткен адам» шыдамды, толерантты, өз мақсатына ұзақ уақыт болса да жетуге тырысады, жетістікке жеткісі келмейтіндер ол барлығына бірден және тез арада ие болғысы келеді. 8. «Жетістікке жеткен адам» әйтеуір бір өз дегеніме жетемін, алған бетінен қайтпайтын қайсарлық танытса, жетістікке жеткісі келмейтіндер тез тауы шағылатындар. 9. «Жетістікке жеткен адам» өзіне сенеді, барлық адамдарға сенімділікпен қарайды, жетістікке жеткісі келмейтіндер басқа адамдардың сөзіне сенеді. 10. «Жетістікке жеткен адам» асқақ армандарға, биік мақсаттарға ұмтылады, жетістікке жеткісі келмейтіндер ұсақ-түйек мақсаттармен шектеледі. Жетістік дегеніміз – рухани әрі дене қуатын бір мақсатқа бағыттау, сол мақсатқа жету. Қандай да бір істі тындырымды да тыңғылықты істеу де өз алдына жетістік. Ойдағыдай істелген іс, жоспарланғандай атқарылған жұмыс, мұрат етілгендей орындалған арман – жетістіктің нақ өзі. Бұл көзді қаншалықты аршыған адам өмірде соншалықты бақыт табады. Адамның шаттыққа оранып, құмарлана өмірден ләззәт алатын, қуанышқа бөленіп, рахаттана шат-шадыман болатын бақытқа жету жолдарының бірі – осынау жетістік. Жағдайдың болмауы, қаржы тапшылығы жетістікке кері әсерін тигізбей қоймайды. Дегенмен, бұл жетістікке кедергі емес, сылтау ғана. Айталық, Моцарттың дүниеде ең үздік болуына оның кедейшілік өмірі кедергі бола алмаған. Адамның өзіне деген ішкі сенімі барлық нәрсені жеңе алады. Іші қуыстанып тұрып жетістікке жетем деу бос әурешілік. Басқаға жалтақтау, өзгенің көмегіне сену, әке-шешеге иек арту келешекте басқа үлкен қайғы әкеледі. Өйткені, ер жеткенде жалтақтайтын ешкім болмай қалады, өзіңе, тек өзіңе ғана бағыт бере алмақсың. Еңбектенбей жетістікке жету мүмкін емес. Адам еңбегі – оның маңдай тері. Еңбек тынымсыз, үнемі болып тұрса ғана табыс үзілмейді. Кім қандай биікке жетсе – ол оның еңбегінің арқасы. Адам баласы өмірде жемісті ғұмыр кешуді, әрі бақытты болуды армандайтыны шындық. Табысты жұмыс жасасам, аңсаған арманыма жетсем деп тілейді. Алға қойылған мақсаттарының орындалуын көксейді. Ал осы үшін әрекет жасайды, тірлік қылады. Дегенмен, әркім әрқашан діттеген жерінен шыға алмайды, көксегені де орындала бермейді. Содан барып кейбіреулер тағдырға шағынады. Тіпті жолым байланып қалған деушілер де көптеп кездесіп жатады. Осындай көзқарастардың илеуінде кетіп, тағдырдың тәлкегіне ғана көнуді жол тұтып, алға мақсат қоймай ғұмыр кешетіндер де баршылық. Шынымен де, адам тағдыр жолымен жүреді, бірақ та тағдырды ағыс бойымен жүзіп жатқан кеме ретінде санасақ, ішіндегі адам кеменің сол жаққа (бұрыс жолға) немесе оң жаққа (дұрыс жолға) бұрылатынын таңдап, қадағалай алады. Сонымен, адам таңдау жасай алады, дегенмен, жетістікке жете алады. Ал жетістікке жету үшін, алдына мақсат қойып, қорықпай, адымын анық басып, үнемі алға ұмтылып, жаңашыл, тәуелсіз болу керек. Және де, өз әлеуетіңді біліп, өзіңе шектеу қоймай, өзіңді мойындату керек. «Мансап» ұғымы батыста кең таралған (мысалы, АҚШ-та кәсіби бағдарлау көбінесе «Мансап психологиясы» деп аталады). Ресейде «мансап» сөзін қолданудың өзіндік дәстүрі бар - бұл кез-келген қызмет түріндегі табыс, бірақ белгілі бір жағымсыз реңкпен («карьеризм» сияқты). Американдық дәстүрде мансап (Дж. Сьюперше) - бұл «адам өмір бойы орындайтын рөлдердің белгілі бір реттілігі мен үйлесімі» (бала, студент, демалушы, қызметкер, азамат, жұбай, үй иесі, ата-ана). Бұл түсінік орыс дәстүріндегі өмірлік өзін-өзі анықтауға жақын (қарау: Пряжников, 1997. 80-81б.). Дегенмен, батыс дәстүрінде де «мансап» ұғымы мысқылмен, айыптаумен көбірек байланысты. Мысалы, В. Берг өзінің «мансап-супер ойын» кітабында: «табысты мансап - бұл бақытты кездейсоқтық емес» деп жазады. Керемет мансап жасай білген экономика мен саясат «қасқырларының» қолдарына түсіп қалмауға тырысыңыз, бірақ олармен бірге жүріп, көп нәрсені үйреніңіз. Неге сізге өзіңіздің айналаңыздағы әріптестеріңізді уламасқа? Құрбан болмас бұрын өлтіруші болыңыз. Бірақ сонымен бірге, бұл сіздің ар-ұжданыңызды аздап бұзатынын әрқашан есте ұстауыңыз керек. Алайда, сіздің дұшпандарыңыз, бәсекелестеріңіз, көре алмаушы әріптестеріңіз... түптеп келгенде олар да дәл солай істейді. Қудалау, интригалар, қызғаныш енді ұят сезімін тудырмайды (Берг, 1998. 8 б.). жүктеу/скачать 31,26 Kb. Достарыңызбен бөлісу: