13-тақырып. Әлеуметтік психологиялық конфликт түсінігі және құрылымы Лекция жоспары
жүктеу/скачать 300,76 Kb. Pdf көрінісі
|
№13 лекция
| Тұлғаішілік конфликт.
Психологияда (Анцупов, Шипилов, 1997; Донченко, Титаренко, 1989; Василюк, 1984; Юрлов, 1995) тұлғаішілік конфликтінің кӛрсеткіштерін бӛліп кӛрсетеді. Когнитивті сфера: «Мен бейнесінің» қайшылығы; ӛзін-ӛзі бағалаудың тӛмендеуі; ӛз күйін психологиялық дағдарыс, шешім қабылдаудың кідірісі ретінде ұғыну; құндылықты таңдау мәселесінің болуын субьективті мойындау, субьект бұрынырақ басшылыққа алған мотивтер мен принциптердің шынайылығына күмәндану. Эмоционалдық сфера: психоэмоционалдық күштену; бірқатар маңызды жағымсыз сезімдер. Мінез-құлықтық сфера: іс-әрекеттің сапасы мен қарқындылығының тӛмендеуі; іс-әрекеттің тӛмендеуі; қарым-қатынастың жағымсыз эмоционалдық фоны. Интеграциялық кӛрсеткіштер: бейімделудің қалыпты механизмінің бұзылуы; психологиялық стрестің күшеюі. 2. Теориялық концепциялардың кӛпшілігінде тұлғаішілік конфликтілердің бір немесе бірнеше түрлері келтірілген. Психоанализде тұлғаның қажеттіліктері арасындағы, сондай – ақ қажеттіліктер мен әлеуметтік нормалар арасындағы, конфликтілер басты орын алады. Интеракционизмде рӛлдік конфликтілер талдауға түседі. Алайда шынайы ӛмірде кӛптеген басқа тұлғаішілік конфликтілер кездеседі. Олардың бірыңғай типологиясын құру үшін бір негіз қажет, соған сәйкес әр түрлі ішкі конфликтлерді жүйеге біріктіруге болады. Тұлғаның құндылық-мотивациялық сферасы осындай негіз болып табылады. Адам психикасының осы маңызды сферасымен оның ішкі конфликтіге байланысты, ӛйткені дәл осы тұлғаның қоршаған дүниемен әр түрлі байланыстары мен қатынастарын кӛрсетеді (Василюк, 1984; Донченко, Титаренко, 1989; Мерлин, 1971; Мясищев, 1960; Столин, 1983). Осыған сүйене отырып, тұлғаның конфликтіге түсетін ішкі дүниесінің негізгі құрылымдары мыналар болып табылады деп айтуға болады (Шипилов, 1997). А. Әр түрлі деңгейдегі тұлға ұмтылыстарын кӛрсететін (қажеттіліктер, қызығушылықтар, мүдделер, тілектер, құштарлықтар және т.б.) мотивтер. Олар «қалаймын» («Мен қалаймын») ұғымынан байқалуы мүмкін. Б. Қоғамдық нормаларды кӛрсететін және соның арқасында міндет эталоны ретінде болатын құндылықар. Біз бұл жерде тұлғалық құндылықтарды, яғни ол қабылдаған, сондай-ақ, тұлға қабылдамайтын, бірақ олардың қӛоғамдық немесе басқа маңыздылығына қарай тұлға оларды орындауға міндетті мәжбүр болатын құндылықтарды айтып отырмыз. Сондықтан олар «қажет» («Мен тиіспін») ретінде белгіленеді. В. Ӛзін ӛзі үшін ӛзіндік құндылық тұлғаның мүмкіндіктерін, сапаларын және басқа адамдар арасынан алатын орнын бағалау ретінде анықталатын ӛзін-ӛзі бағалау. Тұлғаның талаптану деңгейлерінің кӛрінуі сияқты, ӛзін-ӛзі бағалау белсенділіктің, мінез-құлықтың ӛзінше бір түрткісі болады. «Істей аламын» немесе «істей алмаймын» («Я есть») ретінде кӛрінеді. Тұлғаның ішкі жан дүниесінің қандай жақтары ішкі конфликтіге түсетіндігіне байланысты тұлғаішілік конфликтінің алты негізгі түрлерін бӛліп кӛрсетеді. (1 кестені қараңыз). 1. Мотивациялық конфликт. Тұлғаішілік конфликтінің жиі зерттелетін, оның ішінде психоаналитикалық бағытта кӛп зерттелетін түрлерінің бірі. Санасыз ұмтылыстар (Фрейд, 1903) арасындағы, меңгеруге және кауіпсіздікке деген ұмтылыстар арасындағы (Хорни, 1943), екі жағымды тенденциялар – «Буриданова осла» классикалық диллемасы (Левин, 1939), немесе әр түрлі мотивтердің қақтығысуы ретіндегі (Кузьмин, Семенов, 1987) конфликтілерді бӛліп кӛрсетеді. 2. Адамгершілікті конфликт. Этикалық ілімдерде оны кӛбінесе моральдық конфликт деп атайды. (Бакистановский, 1972; 1983; Арницане, 1978; Федоркина, 1970). Ол әлеуметтік сферадағы немесе жеке индивидтің санасындағы адамгершілікті қайшылықтардың негізінде пайда болатын және айқын адамгершілікті компоненті бар бір-біріне қарсы жақтардың, пікірлердің, бағалаулардың, құндылық бағдарлардың қайшы келуімен және қарама-қарсы әрекеттесулерімен сипатталатын конфликт ретінде қарастырылды. Тұлғаішілік конфликтілердің негізгі түрлері: 1. Жүзеге аспаған тілектер конфликтісі немесе кемшілікті сезіну комплексінің конфликтісі (Юрлов, 1995). Бұл тілектер мен оларды қанағаттандыруды бӛгейтін шындық (ақиқат) арасындағы конфликт. Кейде оны «олар сияқты болғым келеді» (референттік топ) мен оны іске асырудың мүмкін еместігі арасындағы конфликт ретінде түсіндіреді.(Захарова, 1982) Конфликт тек шындық тілектерді жүзеге асыруды блакирует ғана емес, сондай – ақ, адамның оны жүзеге асыруға физикалық мүмкіндігінің жоқтығының нәтижесінде де пайда болуы мүмкін. Бұл ӛзінің сыртқы келбетіне, физикалық мәліметтерімен қабілеттеріне қанағаттанбаушылыққа байланысты пайда болатын конфликтілер. Аталмыш түрге сексуалдық патология негізінде жатқан тұлғаішілік конфликтілер де жатады. (Кратохвил, 1991; Свядощ, 1991; Харитонов, 1996). 2. Рӛлдік конфликт бір уақытта бірнеше рӛлдерді іске асырудаң мүмкін еместігімен байланысты, (рӛларалық тұлғаішілік конфликт) сондай-ақ, тұлғаның бір рӛлді атқаруға қойылатын талаптарды әр түрліше түсінуімен байланы сты (ішкірӛлдік- конфликт) сезімдерден айқындалады. Бұл түрге екі құндылық, стратегиялар немесе ӛмірдің мәні арасындағы тұлғаішілік конфликтілер жатады(Родных, 1993; Скалепов, 1995). 3. Адаптациялық конфликт кең мағынада, яғни субьект пен қоршаған орта арасындағы тепе- теңдіктің бұзылуы негізінде пайда болатын қайшылық ретінде, ал тар мағынада - әлеуметтік немесе кәсіби бейімделу процесінің бұзылуы кезінде пайда болатын қайшылық ретінде түсініледі. Бұл шындық талаптарымен адамның мүмкіндіктері (кәсіби, физикалық, психологиялық) арасындағы конфликт (Сенокосов, 1989). Тұлға мүмкіндіктерінің орта немесе іс- әрекет талаптарына сәйкес келмеуі уақытша даяр болмау ретінде, сондай-ақ , қойылған талаптарды орындауға қабілетсіздік ретінде қарастырылуы мүмкін. 4. Адекватты емес ӛзін - ӛзі бағалау конфликтісі. Тұлғаның ӛзін- ӛзі бағалау адекваттылығы оның сыншылдығына, ӛзіне талап қоюшылығына, табыстар мен сәтсіздіктерге деген қатынастарына тәуелді. Талаптанулар мен ӛз мүмкіндіктерін бағалау арасындағы айырмашылықтар адамда жоғары мазасыздану, эмоционалдық олқылықтардың және т.б. пайда болуына әкеп соқтырады (Петровский, Ярошевский, 1990). Адекватты емес ӛзін- ӛзі бағалау конфликтілерінің ішінен тым жоғары ӛзін- ӛзі бағалау мен ӛз мүмкіндіктерін шынайы бағалау ұмтылыстарының арасындағы ( Юферова, 1975), ӛзін-ӛзі бағалаудың тӛмендігі мен адамның обьективті жетістіктерін ұғыну арасындағы, сондай-ақ бір жағынан, максималды табысқа жету үшін талаптануды кӛтеруге, ал екінші жағынан, сәтсіздіктерге ұрынбау үшін талаптануды тӛмендетуге ұмтылыстың арасындағы (Хекхаузен, 1986). Конфликтілерді бӛліп кӛрсетеді. 5. Тұлғаішілік конфликтілер қоршаған орта, оның ішінде әлеуметтік орта тұлғасына ықпалын тигізбей пайда болмайтындығы баршаға мәлім. «Таза», тек қана ішкі әрекеттер себебіне байланысты пайда болатын тұлғаішілік конфликтілер жоқ. Конфликт негізінде жатқан қайшылықтардың табиғатына сүйене отырып, оларды екі топқа бӛлуге болады: 1. Адамға қатысты сыртқы обьективті қайшылықтардың ішкі әлемге ӛту нәтижесі ретінде пайда болатын тұлғаішілік конфликтілер (мотивациялық, адаптациялық, конфликтілер және т.б.) 2. Тұлғаның қоршаған ортаға қатынасын кӛрсететін, ішкі жан – дүниесінің (ішкі әлемінің) қайшылықтарынан пайда болатын тұлғаішілік конфликтілер (мотивациялық конфликтілер, адекватты емес ӛзін-ӛзі бағалау конфликтісі). Е.Донченко мен Т.Титаренко (1989) психологиялық қайшылықтар дамуының үш деңгейін бӛліп кӛрсетеді: - тұлғаның ішкі жан дүниесінің психологиялық тепе- теңдігі; - тепе- теңдіктің бұзылуы, іс әрекеттің негізгі түрлерінің шиелінісуі, қиындауы, психологиялық дискомфортты жұмысқа проекциялау, қоршағандармен қарым-қатынас (тұлғаішілік конфликт); - жоспар мен бағдарламаларды жүзеге асырудың мүмкін болмауы, «ӛмірдің үзілуі», қайшылық (ӛмірлік дағдарыс) жойылмайынша, ӛз ӛмірлік функцияларын атқарудың мүмкін еместігі. Осы деңгейлердің әрбіреуінде қайшылықтарды шешу мүмкін болады. Бұл мүмкіндік адамның қалыпты ӛмір сүруіне не қажеттігіне, оның қандай мұқтаждықтарына орындалмау қаупі тӛніп тұрғандығына байланысты былай болуы да мүмкін; яғни адам бүкіл ӛмірін қарапайым қажеттіліктерді қанағаттандыруға арнай отырып, ішіп-жедік, енді ұйықтауға болады: ұйықтадық, енді ішіп- жеуге болады сызбасы бойынша ӛмір сүре отырып тұлғаішілік- конфликтіге дейін жетпейді. Бірақ кӛбінесе қайшылық ары қарай дамиды, ішкі конфликтіге ұласады. Неге былай болады? Т жүктеу/скачать 300,76 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|