ж. наурызында КОКП ОК Бас секретарлығына М.С. Горбачев сайланды

Келе – келе күні өткен әкімгершілік – әміршілдік жүйені зорлап жұмыс істетуге болмайтындығы анықталды. Оны демократияландыру қажеттілігі туды. 1987 ж.ортасында «жариялылыққа» бағыт алынған болатын. Бұл цензураның жұмсартылуынан, кітапханалардағы «арнайы сақтау» қорларының жойылуынан, ертеде тыйым салынған кітаптардың бастырылып шығарылуынан көрініс тапқан еді.

1985 ж. сәуірінде СОКП ОК пленумы елдің әлеуметтік – экономикалық дамуын жеделдетуге, мұны өндіріс қуаттарын техникалық қайта жарақтандандыру және «адам факторының» есебінен іске асыруға бағыт алынғанын жариялады. Бірақ бұл бағыт өзіне артылған үмітті ақтамады. 1987ж. алғашқыдағы «жеделдету» ұраны «қайта құру» терминімен ауыстырылды. «Қайта құру» термині жоғарғы жақ тарапынан іске асырылатын саяси құрылысты демократиялау мен экономикада нарықтық қатынастарға өту деген ұғымды білдірді. Бұл өз кезегінде партияның қоғамдық өмірдегі басшылық рөлін төмендетуді, парламентаризмді қайта жандандыруды, жариялылықты, экономикаға орталықтан басшылық жасауды босаңсытуды, биліктің аймақтық органдарының құқықтары мен жауапкершілігін арттыруды көздеген саясат еді.

«Қайта құру» бағдарламасында әлеуметтік салаға бет – бұрыс, экономика құрылымын қайта құру, баға түзу мен қаржы – несие жүйесін қайта құрып, реттелмелі нарықтық экономикаға көшу қарастырылды. Бірақбұл жолы дахалық мүддесі билік үшін таластың құрбандығына шалынды. Орталық үкімет экономикалық жағдайды түзей алмады – экономикалық дағдарыс тереңдеп, бүкіл елді экономикалық ереуілдер тасқыны қаптады.

1988 ж. Конституциялық реформа іске асырылды. Ең жоғарғы билік органы болып Халық депутаттарының Съезі жарияланды, ол тұрақты жұмыс істейтін жоғарғы Кеңес сайлады. 1990 ж. Жоғарғы Кеңес КСРО президенті етіп М.С. Горбачевті сайлады, ал РСФСР Жоғарғы Кеңестің төрағасы болып Б.Н. Ельцин сайланды. Құқықтық мемлекет құру туралы ұран КОКП-ы мемлекеттік биліктен шеттетуге берілген белгі болды. Коммунистік партия ыдырап, оның мүшелері топ-топтап партия қатарынан шығып жатты.

КСРО-ның ыдырауы және ТМД-ның құрылуы.

Елдегі саяси жағдай бақылаудан шықты. Биліктің орталық органдары мен одақтас республикалардың басшылықтарының арасында күрес басталды, 80-жж. соңы мен 90-жж. басыңда бүкіл елде ұлтаралық қақтығыстар орны алды (Әзірбайжан, Армения, Өзбекстан, Қырғызстан, Грузия, Молдавия т.б.).

Партия-үкімет басшылығы, М.С. Горбачевтың жеке басы «жариялылық» демократияландыру бағытын жариялай отырып, шын мәнінде бұрынғыша орталықтың әкімгершілік-әміргершілік саясатын жалғастыра берді, ұлт республикаларындағы халықтардың мүдделері мен пікірлері еш ескерілмеді. Кандай да болмасын наразылық немесе қарсылық күш қолдану жолымен аяусыз жазаланылып отырылды (Алматыдағы 1986 ж. желтоқсан оқиғасы, кейінгі жж. Балтық жағалауы республикаларындағы оқиғалар т.б.).

Міне, осындай жағдайда КСРО басшылығы жаңа одақтық шартты жасауға кірісу туралы шешім қабылдады. Ол шартта одақтас республикаларға кең ауқымды құқықтар беру карастырылуы тиіс болатын. Бірақ 1991 ж. тамызында, осы шартқа қол койылудың қарсаңында жоғарғы партия және мемлекет басшылығына жататын бір топ адам М.С. Горбачевтің демалысқа шығуын пайдаланып, елде төтенше жағдай енгізілгендігін мәлімдеп, Төтенше Жағдай жөніндегі Мемлекеттік комитеттің құрылғандығын хабарлады. РСФСР президенті Б.И. Ельцин бастаған демократиялық күштер бүлікшілерге тойтарыс беруді ұйымдастырды. Бүліктің басылуы КСРО-ның ыдырау процесін жеделдетті. Ұзамай Б.И.Ельциннің жарлығымен РСФСР аумағында КОКП әрекет жасауына тыйым салынды. Қыркүйектің басында КСРО басшылығы Латвия, Литва және Эстонияның тәуелсіздігін мойындады.

КСРО президенті М.С. Горбачевтің жүргізіп отырған саясатының дәйексіздігі оған деген сенімнің жоғалуына алып келді. 1991 ж. 8 желтоксанда Ресей, Украина және Белоруссия президенттері Б.Н. Ельцин, Л.М. Кравчук және С.С. Шушкевич КСРО-ның өмір суруін тоқтату туралы келісімге қол қойып, тәуелсіз мемлекеттер достығын (ТМД) құрды. Сөйтіп, бұрынғы одақтас республикалардың негізінде дербес тәуелсіз мемлекеттер құрылды. 25 желтоксанда М.С. Горбачев президенттік қызметтен кететіндігін мәлімдеді. КСРО өмір сүруін тоқтатты.

Бұл жағдай АҚШ-ты дүние жүзіндегі бірден-бір аса ірі держава етті.

Ресей Федерациясы (1991-2000). КСРО ыдырағаннан соң Ресей Федерациясында дәйекті реформалар кезеңі басталды. Ресейдің жаңа үкіметі оларды монетаризм мен «шоктік терапия» әдісіне негіздеп іске асырды. Бұл мемлекеттік меншікті жедел түрде жекешелендіруден, баға мен рубльдің валюталық курсын мемлекеттік реттеуден; экономикаға жоспарлы түрде басшылық жасау және кәсіпорындардың шығарған өнімдерін жоспарлы түрде бөлуден; халық шаруашылығының салалары мен халыққа дотация беруден; өнім шығару үшін әкімгершілік жолымен тұтынушыға бекітіп қою, т.б. бас тартудан көрініс тапты.

Бағаны еркіне жіберу оның тоқтаусыз өсуіне әкеліп соқты. Экономиканың монополиялық сипаты мен тауарлардың жеріміздегі халықтың сатып алушылық қабілетін күрт төмендетті, мыңдаған кәсіпорындар тоқтап қалды, жабылды, жұмыссыздық көбейді. Өнеркәсіп және ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірісі едәуір азайды.

1993-1994 жж. мемлекет меншігін жедел түрде жекешелендіру іске асырылды. Реформашылдардың ойынша жекешелендіру кәсіпорындардың жұмысының тиімділігін арттыруға, бюджеттің оларға дотация беруді кемітуге, рыноктік экономика құруға, жаңа қоғамның негізгі әлеуметтік тірегі ретінде орташа тапты қалыптастыруға тиіс еді. РФ-ның әрбір азаматы бір-бірден жекешелендіру чегін, яғни жалпыхалықтық меншіктегі өзінің үлесін алды. Бірақ жекешелендіру ойлағандай нәтиже бермеді. Елдің негізгі байлығы ат төбеліндей топтың қолына шоғырланып, еңбекші халық іс жүзінде құралақан қалды. 1998 ж. соңына дейін Ресей экономикасы зор қиыншылықтар мен дағдарыстарды басынан өткізді.

1999 ж. экономикадағы жағдай бірсыпыра тұрақтандырылды. Осы жылдар ішінде елдің қоғамдық-саяси өмірінде шын мәнісінде революциялық өзгерістер орын алды. Жүздеген жылдар бойы елде үстемдік құрған тоталитарлық жүйені лақтырып тастап, Ресей демократиялық даму жолына түсті. Бір партияның үстемдігі жойылып, көппартиялық жүйе орнатылды. Халық нағыз демократиялық бостандықтар мен құқықтар алды (олардың көбісі кеңес үкіметінің тұсында қағаз жүзінде жарияланғанымен, іс жүзінде орындалмай келген болатын). Елде парланментаризм дами бастады. Сайлау баламалы негізде өткізіле бастады. Халық едәуір мөлшерде мемлекет тарапынан жаппай қысым мен бақылаудан, азаматтардың қоғамдық және жеке өмірлеріне араласудан азат етілді; олар өзін-өзі, экономикалық және саяси белсенділіктерін көрсетуге, еңбекте озық нәтижелерге жетуге мүмкіншіліктер алды. Мұның барлығы елдің ішкі қоғамдық-саяси жағдайына әсер етті, Ресейдің бұрын қырғи-қабақ болып келген елдермен қарым-қатынастарының жақсаруына, халықаралық беделінің артуына көмектесті.

Дегенмен бұл процесс оңай болған жоқ. Елді демократияландыру барысында талай дағдарысты кезеңдерді бастан кешіруге тура келді. 1991 ж. 12 маусымда Ресейдің тұңғыш президенті болып Б.Н. Елъцин сайланды. М.С. Горбачевпен айтыс-тартыста, 1991 ж. тамызда орын алған мемлекеттік төңкеріс жасауға бағытталған бүлікке тойтарыс беруді ұйымдастыру барысында оның ел ішіндегі беделі шынына жеткен болатын. Бірақ көп ұзамай президент пен Жоғарғы Кенес төрағасы Р.И. Хасбулатов және вице-президент А.В. Руцкой арасында теке тірес басталып, ол 1993 ж. қыркүйегінде қанды оқиғаларға алып келді.

1993 және 1996 жж. Мемлекеттік Думаға сайлау кезінде Ельцинді қолдаушы партиялар жеңіске жетті. Оның өзі 1996 ж. президент сайлауында екінші рет сайланды. Президент Ельциннің тұсында Ресейде үкімет 5-6 рет ауысты. 1999 ж. желтоқсанда Б.И. Ельцин президенттік қызметтен өз еркімен кететіндігін жариялап, өз өкілеттілігінен соңғы Премьер-министр В.В. Путинге тапсырды. 2000 ж. наурызында Путин Ресей президенті болып сайланды.

КСРО ыдырағаннан кейін көптеген Ресей құрамындағы ұлттық автономиялар өздеріне орталық үкіметтің көптеген өкілеттіліктерін беруді талап етті. 1990-1991 жж. Ресей үкіметі орталыққа күресте олардың қолдауына ие болу мақсатымен аймақтарға егемендік қанша керек болса, сонша алыңдар деп ұсыныс жасаған болатын. Сөйтіп, егемендік шеруі басталды. Бұл кейбір ұлттық аймақтарда серапатизмнің жандануына алып келді. «Егемендік шеруінің» салдары әсіресе Солтүстік Кавказда аса ауыр болды.

Дегенмен шешен жауынгерлері соғыс қимылдарын тоқтатуға ықыласты болмады. Олар көрші Ресей аймақтарына басқыншылық шабуылдар жасап, террорлық өәекеттерге көшіп, түрлі қалаларда бірнеше жүздеген адам құрбандықтарына алып келген, жарылыстар ұйымдастырды. Шешенстандағы соғыс Ресей басшыларының түп тамырлары сонау патшалық және Кеңестік Ресей замандарында жатқан шиеленісті мәселелерді шешуде дәрменсіздігін көрсетті, дүние жүзі жұртшылығының алдында Ресей мемлекетінің беделін төмендетті.

Дегенмен, қазіргі кезде Ресейдің сыртқы дүниемен қарым-қатынастары жақсарып келеді. Ресей ұлы мемлекет болған және солай болып та қала береді. Әңгіме бұл мәртебенің сыртқы атына оның ішкі мазмұнының қаншалықты сай келетіндігінде. Ал бұл мәселенің шешімі Ресей экономикасының қаншалықты өркендеуіне, орыс қоғамын демократияландыру процесінің қаншалықты терең және ауқымды іске асырылуына байланысты.