Қарастырылатын сұрақтар (дәріс жоспары):
1. Франчайзингтің пайда болу тарихы. Франчайзинг тұжырымдамасы. «Франчайзер» және «франчайзи» ұғымдары. Франчайзерлерге арналған жеңілдіктер.
2. Франчайзи үшін жеңілдіктер. Франчайзингтің белгілері.
3. Франчайзингтің артықшылықтары.
4. Франчайзингтің кемшіліктері.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Франчайзингте бизнесмендердің екі тобы қатысады. Құқықты беретін адам (франшиза) франчайзер деп аталады. Әдетте ол осы өнімді өндіруде көп жылдық тәжірибеге ие, жүйені дамытып, оған өз атын немесе сауда белгісін беріп және сәттілікке не әкелуі мүмкін және неден қашық болу керектігі туралы білімге ие. Франчайзи-бұл бизнес жүргізу құқығын (франшиза) атымен немесе сауда маркасымен сатып алатын тұлға. Франчайзингке тән белгілер:
* Франчайзердің сауда маркасына, фирмалық қызметке, идеяға, технологиялық процеске, патентке немесе мамандандырылған жабдыққа, сондай-ақ беделге, іскерлік байланыстарға және осыған байланысты ноу-хауға меншік құқығының болуы;
Франчайзердің франчайзиге өзінің сауда маркасын, фирмалық қызметін, идеясын пайдалануға рұқсат беретін лицензияны (франшизаны) сатуы. Процесс, патент немесе мамандандырылған жабдық, сонымен қатар осының бәрімен байланысты имидж мен ноу-хау;
* Франшизаны сату туралы шартқа Франчайзердің реттеу және бақылау құқығын қосу;
* Франчайзерге сатып алынған құқықтарға, сондай-ақ франчайзер ұсынатын басқа қызметтерге ақы төлеу.
* Франчайзер мен франчайзи арасында тұрақты қарым-қатынас орнату өте маңызды, ол білікті шешімді талап ететін мәселелердің кең ауқымы бойынша толық қолдау көрсетеді;
* Қатынастардың ұзақ сипаты;
* Заңды тәуелсіздік (көптеген жүйелерде).
Франчайзингтің тартымдылығы және, тиісінше, кең дамуы қатынастардың жан-жақты сипатымен, олардың ашықтығының жоғары деңгейімен, сондай-ақ жүйелік байланыстардың артықшылықтарымен түсіндіріледі. Бұл инвестицияны тиімді бөлу арқылы біртекті және біркелкі желіні құруға, тауарлар мен қызметтерді сатудың кең жүйесін құруға, ұқсас нарықтың басқа қатысушыларына қатысты желі қатысушыларының бәсекелестік артықшылықтарын күшейтуге, жаңа жүйенің қатысушыларының минималды тәуекелімен нарыққа тезірек шығу мүмкіндігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, жүйені әртүрлі деңгейдегі ішкі үйлестіру шығындарды оңтайландыруға мүмкіндік береді, соның ішінде нарыққа модификацияланған және жаңа тауарлар мен қызметтерді шығару, оларды жылжыту және бөлу, бұл нақты қатысушыға да, жалпы франшиза желісіне де бәсекелестік артықшылықтар береді.
* Тауарлық франчайзинг- сауда саласындағы франчайзинг тараптарының өзара қарым-қатынасы, бұл жерде франчайзер құқықты беріп, ал франчайзи өзі шығаратын өнімді франчайзердің сауда белгісімен сатуға нақты аумақпен шектелген айрықша құқығын алады.
АҚШ-та франчайзинг алғаш рет өткен ғасырдың басында машиналар мен бензинді сату әдісі ретінде танымал болды. Ол кезде франчайзинг дистрибьюторлар деңгейінде құрылды. Бұл тәсіл өндірушілерге олардың тауарлары тұтынушыларға дәл сол жасалған түрінде келетініне кепілдік берді. Сонымен қатар, компанияның атауы мен сауда белгісі кең таралды және тұтынушыларға барлық пайда әкелді. Қазіргі уақытта франчайзингтің бұл түрін бірнеше компания пайдаланады, мысалы, автоқақпақтарды өндіру. Егер тауарлар мен қызметтердің сауда белгілері болмаса, олар осы санатқа кірмейді.
* Өндірістік франчайзинг-франчайзиге- франчайзердің сауда белгісімен жеткізілетін шикізатты, материалдар мен технологияларды пайдалана отырып өнімді өндіруге, өткізуге құқық беретін франчайзинг шарты шеңберіндегі қатынастар.
Франчайзингтің бұл түрі алкогольсіз сусындар өндірісінде кеңінен ұсынылған. Жергілікті немесе аймақтық құю және буып-түю зауыттарының әрқайсысы негізгі компанияның франчайзиі болып табылады. Coca Cola, Pepsi және басқалары өндіріске қажетті концентраттар мен басқа да өнімдерді жергілікті құю компанияларына сатады, содан кейін концентраттарды басқа құрамдас өнімдермен араластырады және жергілікті дилерлерге тарату үшін бөтелкеге немесе банкаларға құяды. Нью-Йорктегі тауарлар Сан-Францискодағы тауарлардан өзгеше болмауы тиіс.
* Іскерлік франчайзинг ("бизнес-форматтағы франчайзинг") – франчайзи қызмет көрсету, оқыту және қоғамдық тамақтану саласындағы франчайзинг тараптарының өзара қарым-қатынасы, бұл жағдайда франчайзи технологияны, ноу-хауды, тауар белгісін және кәсіпкерлік тәжірибесін пайдалана отырып, бизнесті үлгі бойынша және франчайзердің қатысуымен құрады және дамытады.
Іскерлік франчайзинг-франчайзингтің ең танымал тәсілі. Бұл әдіспен франчайзер жеке тұлғаларға немесе басқа компанияларға франчайзер деген атпен өнімдер мен қызметтер жиынтығын сатып алушыларға алдағы уақытта сату үшін дүкендер, дүңгіршектер немесе дүкендердің барлық топтарын ашу құқығына лицензия сатады. Соңғы жылдары франчайзингтің классикалық моделі франчайзерді ең аз шығынмен жылдам дамудың қосымша мүмкіндіктерімен қамтамасыз ету бағытында өзгерді.
Қазіргі уақытта франшизаның бастапқы капиталының мөлшеріне байланысты бизнес форматы келесі негізгі кіші топтарға бөлінеді:
* Франчайзинг жұмыс орны- жұмыс франшизасы, франчайзер кәсіпкер үшін қолайлы дайындалған жұмыс орнын құрай алуы (Job franchise); негізгі инвестициялары-фургон сатып алу;
* франшиза-кәсіпорын-өндірістік жабдыққа үлкен инвестицияларды, жұмыс орындарының, қосымша қызметкерлердің болуын талап ететін коммерциялық франшиза (Business franchise);
* инвестициялық франшиза (Investment franchise), оның негізгі мақсаты — инвестициялардың бастапқы сомасын қайтару.
Франчайзер үшін артықшылықтар
Франчайзер-бұл жұмыс істейтін бизнесті құра алатын адам. Бұл бизнес оған жақсы пайда әкеледі. Мұндай бизнес моделі оңай қайталануы керек. Бұл франчайзер бизнесі сияқты жұмыс істейтін көптеген кәсіпорындарды ашуға болатындығын білдіреді. Франчайзер бизнесі әрқашан белгілі бір тұтынушылар нарығына және құнды беделге ие.
* Франчайзинг бизнесті кеңейту үшін қосымша ақша әкеледі. Егер компания өңірлік, ұлттық немесе халықаралық деңгейде дамуға ұмтылса, онда даму бағдарламасына қосымша салымдар талап етіледі. Бұл қорларды франчайзи көмегімен құруға болады. Франчайзи франчайзингтік пакетті толық ала отырып, бастапқы жарнаны төлейді. Франчайзимен қосымша бірнеше франчайзингтік келісімшарттарға қол қоя отырып, франчайзер оларға консалтинг және маркетинг бойынша ерекше қолдау сияқты басқа да басқару (менеджмент) қызметтерін сата алады. Екі мәміле (франшизаны бастапқы сату және арнайы қызметтерді сату) франчайзер үшін қосымша табыс көзі болып табылады.
* Франчайзи франчайзер ұсынатын қызметтерді қолдау үшін қосымша төлемдер жасайды. Барлық жұмыс істейтін франчайзерлер ай сайын франчайзерге қызмет көрсетуі үшін төлейді. Бұл ақшаның бір бөлігі осы жүйенің франчайзерлеріне қолдау көрсету қызметтерін ұсынуға жұмсалады (қызметкерлерді оқыту, кеңесшілер және т.б.).
* Франчайзинг жаңа нарықта жылдам кеңейтуге және қолданыстағы нарықта өзінің беделін нығайтуға мүмкіндік береді. Төленетін жарналар санының артуы франчайзерге нарықта тез және тиімді дамуға мүмкіндік береді. Франчайзи жаңа нарыққа франшиза атауын әкеледі. Әрбір жеке франчайзер бүкіл нарықта үлкен артықшылықтарға ие болады, өйткені франчайзи жаңа нарықта тез дамып, жаңа қалаларда осы бизнесті дамытуға инвестиция салып, франчайзердің ақшасы жетпейтін кең бизнес желісін құрады.
* Франчайзинг тұтынушыға өнім мен қызметтер туралы көбірек білуге мүмкіндік береді. Жаңа кәсіпорындардың ашылуымен тұтынушылар өнім мен қызметтер туралы көбірек біледі. Бұл өте маңызды, өйткені жаңа франшиза өз қызметтерін ұсынған кезде нарықта танымал болады. Белгілі бір нарықтағы көптеген франчайзингтік кәсіпорындар бұқаралық ақпарат құралдарындағы жарнамаға үнемді қол жеткізуге мүмкіндік береді, бұл франчайзингті көптеген тұтынушылар арасында танымал етеді. Жарнаманы пайдалану франчайзингтік жүйенің әрбір кәсіпорнында сату мен пайданың артуына алып келеді.
* Франчайзингтік жүйенің жаңа бизнес концепцияларды құрудағы жетістігі. Франчайзингтік компанияның жетістігі көп жағдайда бизнес тұжырымдамасының тұрақтылығы мен табыстылығына байланысты. Франчайзер өзінің бизнес тұжырымдамасын дамытады және өзінің жеке дүкендерінің мысалында оның табыстылығын дәлелдейді. Франчайзер өз тәжірибесін жүйенің барлық франчайзерлерімен бөліседі, оларға өз бизнестерін сәтті жүргізуге мүмкіндік береді. Сондықтан, егер компания өз бизнесін сәтті франшизаға айналдыруға болатындығын білгісі келсе, олар басқа, ұқсас бизнестегі мұндай өзгерістің қаншалықты сәтті өткенін көруі керек.
Франчайзи үшін артықшылықтар
* Франчайзерлердің жеке франчайзи ұсынатын барлық материалдары мен қолдауы франшизаны қолдауға және маңыздылығын арттыруға арналған. Мұндай артықшылықтар тізімінде: материалдар, оқыту және кеңес беру. Бірақ, кеңірек қарайтын болсақ, франчайзер мен франчайзи арасындағы қарым-қатынас ең үлкен артықшылық болып табылады.
* Франчайзинг сіздің жеке бизнесіңіз бар екенін білдіреді, бірақ сіз барлық проблемалар мен тәуекелдермен жалғыз қалмайсыз. Франчайзи франчайзингтік кәсіпорынға ақша салуға келісім берген кезде, ол әлі де тәуелсіз бизнес иесі болып қала береді. Бұл тәуелсіздік оның ешқашан жұмыстан шығарылмайтынын білдіреді. Франчайзи франчайзерден кәсіби қолдау алады. Мұндай қолдау оған басқа кәсіпкерлер жіберетін қателіктерден аулақ болуға көмектеседі. Франчайзер франчайзиді өз кәсіпорнын зақымдауы немесе мүлдем бұзуы мүмкін дұрыс емес шешімдер қабылдаудан сақтандырады.
Франчайзинг-бұл бизнестің тез және тиімді бастауы. Франчайзинг жүйесі франчайзиге кәсіпорын үшін қолайлы орынды табуға, оның дизайнын жасауға және бизнестің дұрыс жұмыс істейтініне көз жеткізуге көмектесетін ақпарат береді. Франчайзи бастапқы кезеңде туындайтын мәселелер туралы алаңдамауы керек, өйткені оның франчайзер тәжірибесі бар.
* Франчайзинг бизнес ашу алдындағы кезеңде франчайзиге қолдау көрсетеді. Франчайзи әрқашан бизнес мектебінде оқуға немесе осы салада жұмыс істеуге көп жыл жұмсамай, жаңа бизнестің маманы бола алады. Бұл білім франчайзер барлық жаңа франчайзерлер мен негізгі жұмысшыларға беретін арнайы оқыту бағдарламалары мен басқару жүйесін дамыту бағдарламаларынан келеді. Жаңа бизнес ашылғанға дейін франчайзер мен франчайзерлер бір-бірімен біраз уақыт жұмыс істеуі керек. Олар бірге бизнесті сәтті жүргізуге барлық мүмкіндік болуы үшін франчайзи дағдыларын қалыптастыру үшін жеткілікті жұмыс жасауы керек.
* Франчайзинг дегеніміз-үнемі қолдау көрсету. Франчайзингтік бизнес ашылғаннан кейін франчайзи күнделікті бизнес жүргізу және маркетинг сұрақтары бойынша франчайзерден кәсіби қызмет алуды жалғастырады. Егер проблемалар туындаса, онда олардың бірінші міндеті барлық ұсынылған материалдар мен оқу құралдарын тексеру болып табылады. Алайда, нақты проблемалар туындауы мүмкін. Бұл жағдайда франчайзи франчайзерге қоңырау шалып, көмек сұрай алады. Франчайзер мен франчайзи арасында осындай байланыс болғандықтан, франчайзи мәселелерін тәжірибелі франчайзердің көмегімен шешуге болады. Тәуелсіз кәсіпкер өз бизнесін дамыта бастағанда, ол проблемаларды шешудің жолын тауып, үлкен қателіктер жіберудің ықтималдығын ашық қарастыруы керек.
* Франчайзинг франчайзердің беделін және тауарлық белгісін пайдалануға мүмкіндік береді. Франчайзи франчайзингтік келісім - шартты орындау барысында франчайзердің сауда белгісін пайдалану құқығын алады. Тек осы франшиза жүйесінде жұмыс істейтін франчайзилар ғана франчайзердің тауарлық белгісін қолдануға құқылы. Франчайзи франшизаны сатып алумен бірге өзінің беделін сатып алады. Жеке кәсіпкер әлемге әйгілі атқа ешқашан қол жеткізе алмайды, ал франчайзи бірден өзінің танымал франчайзерінің атын қолданады.
* Франчайзинг бизнесті жүргізудің нақты аумақтық шекараларын белгілейді. Франчайзер өзінің франчайзиына бизнесті жүргізу аумағын анықтайды. Бұл аумақтың шекаралары франчайзинг шартының талаптарымен анықталады. Аумақты ала отырып, франчайзи белгілі бір аумақта өз бизнесін тиімді дамыта алады. Бұл сол франшизаның басқа иелерінің бәсекелестік қаупін жояды. Жеке кәсіпкер ең үлкен бәсекелестіктің қай жерде болатынын ешқашан білмейді, сондықтан оның аумағы әрқашан бәсекелестер үшін ашық болады.
Франчайзингтің кемшіліктері
* Жүйенің ережелеріне сәйкес келмейтін франчайзимен қарым-қатынасты аяқтай алмау. Франчайзингтік келісім-шарт франчайзер мен франчайзи арасындағы қарым-қатынастың табиғатын анықтайды. Франчайзингтік келісім - шарт франчайзиды қорғайтын бірқатар ережелерді қарастырады. Бұл ережелер франчайзер үшін франчайзимен келісімшартты бұзу мүмкіндігін қарастырады. Сонымен бірге, мұндай ережелер франчайзингтік бизнес заңдарын орындамайтын франчайзи жүйесінен шығаруды қиындатады.
* Франчайзи франчайзердің қызметкерлері болып табылмайды. Франчайзи тәуелсіз бизнес иелері болып табылады. Франчайзингтік келісімшарт болған жағдайда да франчайзи өз бизнесінде жүзеге асыратын мәмілелерді бақылауда қиындықтар туындауы мүмкін.
Нашар жұмыс істейтін франчайзингтік кәсіпорындардың әсері. Көптеген тұтынушылар әр франчайзингтік кәсіпорынды бір тауар белгісімен жұмыс істейтін кәсіпорындардың бір тізбегінің бөлігі ретінде қабылдайды. Егер қандай да бір франчайзи өз бизнесін нашар жүргізетін болса, онда ол бүкіл франчайзингтік жүйеге көлеңке түсіреді.
* Жарналарды кешіктіріп төлеу немесе толық төлемеу. Франчайзерлер әрбір кәсіпорында сатудың жалпы сомасының пайызын негізге ала отырып, ұсынылған қызмет үшін төлемдер құрылымын белгілейді. Франчайзерлер қызмет үшін төлем сомасын анықтау мақсатында франчайзерге сатудың жалпы сомасы туралы есеп беруге міндетті. Франчайзи сату сомасын жасыруға тырысуы мүмкін және франчайзерге жарнаны төмендету үшін толық емес есеп беруі мүмкін.
* Коммерциялық құпияның сақтау қиындықтары. Кез-келген франчайзингтік жүйенің жұмысы франчайзердің зияткерлік меншігі болып табылатын принциптер мен стандарттарға негізделген. Бизнестің бұл қағидаттары коммерциялық құпия болып табылады және франчайзингтік жүйенің жетістігінің негізі болып табылады. Франчайзи франчайзер бағдарламасы бойынша оқудан өтіп, коммерциялық құпияларға қол жеткізе алады. Франчайзингтік келісім-шарт франчайзиларға осындай ақпаратты жариялауға тыйым салғанымен, бәрібір осындай жағдайлар орын алады. Франчайзерге бұнымен күресу қиын, сондықтан егер ол тиімді шаралар жасай алмаса, онда бүкіл франчайзингтік жүйе қатты зардап шегуі мүмкін.
* Табысты жұмыс істейтін франчайзилардың франчайзингтік жүйесінен шығуы. Франчайзиге франчайзингтік қатынастар оған тым көп шектеулер қояды және нәтижесінде осы бизнеске деген қызығушылықты жоғалтады деп ойлауы мүмкін. Франчайзермен келісімшартты бұзу арқылы ол франчайзерге тікелей бәсекелес болатын өз бизнесін ашқысы келуі мүмкін.
Осы қиындықтардың бәрінен аулақ болу үшін франчайзерлер франшизаларды сатқысы келетін кәсіпкерлерді мұқият таңдауы керек. Франчайзер әр кандидатпен сұхбат жүргізуі керек, оның мақсаты франчайзиде бизнесті сәтті жүргізу үшін қажетті қасиеттердің болуын анықтау болып табылады. Франчайзи жүйенің бір бөлігі болғаннан кейін, франчайзер оның істерінің қалай жүріп жатқанын бақылауы керек. Франчайзер жедел пайда болған мәселелерді тез анықтап, дереу шешім қабылдай алуы керек. Франчайзер франчайзимен үздіксіз байланыста болуы керек және одан жаңа идеялар мен бұрыннан бар мәселелерді шешу туралы білуі керек. Франчайзерлермен бірге жұмыс жасай отырып, франчайзерлер бүкіл жүйеге айтарлықтай зиян келтіретін проблемалардан аулақ бола алады.
Франчайзи үшін кемшіліктер
* Франчайзингтік келісім-шарттың орындалмауы. Франчайзи франчайзингтік жүйенің ережелерін сақтауы тиіс. Бұл ережелер франчайзингтік келісімшартта тұжырымдалған және оларды барлық франчайзилар орындауы міндетті. Франчайзерлер өз ұсыныстарын бере алады, бірақ олар жүйені өзгерте алмайды.
* Франчайзи бастамасын шектейтін франчайзингтік жүйеге көзқарас. Франчайзи франчайзингтік келісім-шартқа қосымша бизнестегі күнделікті операцияларға және франшизаның тауарлық белгісін қолдануға қатысты арнайы ережелерді ұстануы тиіс. Мұның бәрі франчайзердің оқу бағдарламасында сипатталған. Мұндай шектеулер жұмыс уақытына, аумақтың шекарасына, тұтынушыға ұсынылатын өнім мен қызметтердің ассортиментіне қатысты болуы мүмкін. Франчайзи франчайзингтік келісім шарттың әрекет ету мерзіміне дейін осы шектеулерді қабылдауға келісім беруі тиіс.
* Жүйенің барлық франчайзерлері арасында қажетті ынтымақтастық орнату. Франчайзи өз бизнесінің тәуелсіз иесі болғанымен, ол франшиза иелерінің желісіндегі маңызды буын болып табылады. Әрбір жеке франчайзи бизнес бойынша серіктес болып табылады. Франчайзи нарыққа бірдей өнім мен қызмет көрсететініне қарамастан, олар бәсекелес емес.
* Франчайзер тарапынан қолдаудың болмауы. Әлеуетті франчайзи франчайзерге жұмысты басқару немесе жүргізу үшін қажетті қолдау көрсететінін анықтау үшін франчайзингтік жүйенің жұмысымен мұқият танысуы керек. Франчайзерді қолдау франчайзингтік қатынаста маңызды аспект болып табылады. Франчайзи келісімшарт күшіне енгенге дейін қолдау деңгейін анықтауы керек. Франчайзер тарапынан қолдаудың жеткіліксіздігі франчайзингтік жүйенің күшіне нұқсан келтіреді.
* Франчайзердің қаржылық қуатын анықтау. Әлеуетті франчайзерлер франчайзердің қаржылық жағдайы туралы қол жетімді ақпаратты зерттеуі керек. Франчайзер банкроттықты жариялауы мүмкін, бұл франшизаның сатылуына немесе оның жойылуына әкелуі мүмкін.
Франчайзингтік шартты орындау басталғанға дейін әлеуетті франчайзи франчайзер ұсынатын материалдармен өте мұқият танысуы тиіс. Әлеуетті франчайзи осы жүйенің басқа франчайзерлерімен кездесіп, франчайзердің қызмет көрсету туралы уәделерін қалай орындайтынын анықтауы керек. Франчайзи франчайзердің жергілікті франчайзинг қауымдастығының мүшесі екенін білуі керек. Олай болса, франчайзер қауымдастықтың этикалық кодексінің талаптарын орындауы керек. Франчайзер туралы көбірек білу үшін жергілікті франчайзинг қауымдастығына бару керек.
| 
