2. ЖҰмбақтардың басқа жанрлармен байланысы
Курстық сіңірген, жұмыстың
жүктеу/скачать 73,56 Kb.
|
Жұмбақтарды оқыту Қазақ әдебиеті әдістемесі
- Бұл бет үшін навигация:
- 1 ҚАЗАҚ ЖҰМБАҒЫНЫҢ ЖИНАЛУЫ,ЖАРИЯЛАНУ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ 1.1 Жұмбақтардың тәрбиелік рөлі,жанрлық ерекшеліктері
| Курстық сіңірген, жұмыстың талай-талай пәні – Қазақ әдебиеті оқыту әдістемесі
Курстық тудырып, жұмыстың жатқан, құрылымы - Курстық жұмыс (жоба) кіріспеден, екі бөлімнен және қорытынды мен әдебиеттен тұрады. 1 ҚАЗАҚ ЖҰМБАҒЫНЫҢ ЖИНАЛУЫ,ЖАРИЯЛАНУ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ 1.1 Жұмбақтардың тәрбиелік рөлі,жанрлық ерекшеліктері Көшпелі қазақ халқының өткен өміріне көз жүгіртсек, жұмбақ олардың рухани әлемінде ауыз әдебиеті - фольклордың алатын орны ерекше екені анық. Жазу, сурет салу, мектеп, театр, фольклорлар гүлденген қоғамдағы ұлттың рухани қажеттіліктерінің сан қырлы қажеттіліктерін қанағаттандырады. Фольклордың тағы бір айрықша ерекшелігі - халықтың дәстүрлі өмір салтымен ажырамас бірлігі. Сәби дүниеге келгеннен бастап, өлгенге дейін оның халықтың әдет-ғұрыптары мен әндерінен бөлінбейтін көптеген қырлары бар. Қоғамдағы фольклордың әсері тиімді, оның қызметі неғұрлым әр алуан болса, оның түрлері мен жанрлары да әр түрлі болады. Ұлттық мұраның бірден-бір үлкен саласы - жұмбақтар.Жұмбақтар бағалы тастар санатына жатады, олар фольклор әлемінде үлкен орын алады, ежелден-ақ халықтың табиғатына сіңіп, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, дамудың жаңа кезеңін бастан өткеруде. Қазақ фольклорының белгілі бір жанрлары туралы Алдыңғы зерттеулермен қатар тек ХХ ХХ ғасырдың соңғы ширегінде ғана көп жұмыс жасалды. Б.Уахатов,С.Қасқабасов,Е.Тұрсынов,Р.Бердібай,Ш.М.Жармұхамедов,Б.Әбілқасымов,А.Сейдімбек, Б.Әзібаева сияқты арнайы зерттеушілердің еңбектері дәлелдейді. Алайда ұлттық фольклорлық зираттар ақыл-ой тексерісінен өтті деп айтуға әлі ерте. Фольклор қанша қаралса да, зерттелсе де, назарға алынбай, еленбей, түпкілікті шешілетін мәселелер көп. Жаңа әдістеме тұрғысынан ғылымның соңғы жетістіктерінің жоғарыдан оралуы заңды және әлі де зерттеуді қажет ететін мәселелер бар. Ғылымның үнемі дамып, жетілдіріліп отыратындығы теориялық деңгейдің тереңдеуіне байланысты. Бұл жұмыстың қиындығы-жұмбақтың ауыз әдебиетіндегі, жалпы ұлтымыздың рухани өміріндегі орны мен маңызын анықтау. Құпия туралы бұрын жазылған пікірлерге шолу жасап, талдау жасай отырып, қастерлі мұраларымызды жинап бастыратын кез келді деп санаймыз. Аристотель өзінің «Поэтикасында» әдебиетті «сөзбен өрілген өмір» деп атады. Мұны айта отырып, ұлы философ үш түрді қарастырады. Ол Гомердің шығармаларын мысалға келтіреді, «автордың сыртқы оқиғаны бейнелеуі» - эпикалық тәсіл. Екінші тәсіл - әдеби тәсіл. Яғни, шығарманың негізгі тақырыбы - автордың эмоциясы, сезімі, лирикалық көңіл-күйі. Соңғысына келетін болсақ, ол драмалық, ал жанрдың өзі драма деп аталады. Драмада жазушы бейнелеген кейіпкерлер сахнаға өзінің әрекеті, ырғағы мен интонациясы арқылы шығады. Неміс философы Гегель әдебиеттің пайда болуымен айналысқан. Сонымен бірге ол өзінің ғылымының негізі ретінде философиялық тұжырымдамаларды алады. Яғни, ол объект, субъект ұғымдарын қолданады. Ол әдеби жанрлардың негізін өзінің диалектикалық идеялары негізінде қарастырды. Қазақ тілінің бай ауызша жанрларының бірі - жұмбақтар. Жұмбақтар, мақал-мәтелдер, әзілдер, өлеңдер, өтірік, мақал-мәтелдер, т.б - бұл біздің жанрымызда пайда болған кішігірім рухани мұрамыздың ежелгі және ежелгі түрлерінің бірі. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан құпиялардың түркі халықтары, оның ішінде қазақтар үшін ежелгі мұра екендігінің дәлелі, ең алдымен, сол құпиялардың табиғатынан табылады. Мысалы, ұлы филолог Махмуд Қашғаридің «Дивану лұғат-ит түрік» еңбегінде қыпшақ тілінің сөздігі - «Кодекс куманикасы» және т.б. Ежелгі жазбаларда көптеген құпиялар бар. Мысалы, Кодекс Куманикус «отыру - бұл оба, екіншісі - мыс денесі» (адам және үзеңгі), «көк адам жерде жатып семіреді» («қарбыз»), (үйдегі есік пен от ), және тағы басқа. Жұмбақтар нұсқаларының қазіргі қазақ және басқа түркі тілдеріндегі жұмбақтардан айырмашылығы жоқ. Қазақ жұмбақтарын зерттеу тарихы туралы айта отырып, олардың алғашқы үлгілерін жүйелі жинауға, түзетуге және жариялауға үлкен үлес қосқан орыстың ұлы ғалымдары: В.В.Радлов, А.Люш, П.М. Мелиоранский, Е.А.Диваев және басқалар. . деп атауға болады. 1940 жылы белгілі ғалым С.Аманжоловтың тақырыптық топтарға бөлінген жұмбақтары жарияланды. Бұл жинақ 1959 жылы Т.Жанұзақтың көмегімен толықтырылып, қайта басылды. Оған үш мыңнан астам халық жұмбақтары кіреді. Ғалымдар мен жазушылар М.Әуезов пен М.Ғабдуллин, С.Мұқанов, А.Марғұлан тылсым табиғат туралы дәйекті ғылыми пікірлер айтты. Жұмбақтардың зерттелу тарихын жүйелі түрде қарастырған профессор Т.Жанұзақов. М.Әбжанов - қазақ халқының құпияларын зерттеген жазушылардың бірі. Бұл жанрдың шығу тарихы, даму көздері, дәстүрлі өзгерістер, басқа әдеби жанрлармен, тақырыптық, семантикалық топтармен байланысы. Шығарма жұмбақтар өнеріне қатысты болғанымен, олардың тілдік ерекшеліктері ескерілмеген. Журналистер жұмбақтарды әлі толық зерттеген жоқ. Осы бағытта қазақ жұмбақтарының әдеби, стилистикалық және лингвистикалық қолданыстары арналған. Біз Дж-ның диссертациясын ғана атай аламыз. Адамбаева. Туысқан түркі халықтарының ауыз әдебиетінде халықтың құпиялары жан-жақты зерттелген. Бірақ таза тіл туралы зерттеулер өте аз.Тақырыптың өзектілігі, біріншіден, қазақ жұмбақтарын әдебиеттанушылар ауыз әдебиетінің суб-жанры ретінде қарастырады, бірақ тілдің объектісі ретінде, тілдің күрделі мағыналық бірлігі ретінде әлі күнге дейін лингвистердің зерттеу объектісі болып табылмайды, екіншіден, жұмбақтар - ұлттық дүниетанымның тілдік көрінісі. Көркем әдебиет санатына жататын фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, салыстырулар және т.б. Жұмбақтар, тұрақты тіркестер сияқты, өзіндік құрылыс және даму заңдылықтарына ие. Диссертацияның өзектілігін арттыратын тағы бір фактор - этнолингвистикалық бағытта қазақ жұмбақтарын құрудың мотивациялық негіздерін зерттеу. Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:Қазақ жұмбақтарының лингвистикалық табиғатын, атап айтқанда олардың ішкі жанр ретінде қалыптасуын анықтау құпия болғанымен, мағынасы біздің жолымыздың барлық объектілерінен алынған жұмбақтардан тұратын күрделі семантикалық бірлік ретінде айқын болуы керек. өмір. объект және оның мотивациялық эквиваленті. табиғатпен тығыз байланысты құбылыс екенін дәлелдеу.Ол үшін біз диссертацияда келесі мәселелердің шешімін табуға тырыстық: -қазақ жұмбақтарының жанрлық, сюжеттік, тұлғалық, тақырыптық, семантикалық түрлерін анықтау; Жұмбақтардың түрлерінен ежелгі және ежелгі халық жұмбақтарын 1-2 жол қара сөздер мен 2-4-6 жол өлең түрінде таңдап, олардың жасалу заңдылығы туралы айтыңыз; - жалпы жұмбақтың негізін құрайтын төрт фактордың ерекшеліктері мен байланыстарын анықтау (құпия объект, құпия эквивалент, мотивтік негіз және мәтін); -мотивация процесінің ұлттық негізін, яғни сөзжасамның логикалық бірлігіне негізделген этнолингвистикалық жүйені анықтау және т.б. Зерттеуге негізделген материалдар.Жұмбақтар ретінде тіліміздің орасан зор байлығын бірден қолға түсіру мүмкін емес. Сондықтан біз көне және ежелгі халық жұмбақтарын және авторы белгілі бірнеше жаңа жұмбақтарды алуға тырыстық. Осы жұмбақтардың барлығы арнайы жұмбақтар жинағына топтастырылып, әр уақытта жарияланып тұрады. Эпостың тақырыбы - мағына, элегия, лирикалық хабарлама, өлең, эпиграмма және сонет әндерін қамтитын баяндау жанры, оның тақырыбы ақынның өзі. Драмаға драматургия мен трагедия жатады. Осылайша, ерте бір елде жанрлардың атаулары басқа елде тарала бастады және бұл процесте олар әртүрлі ассоциациялар мен басқа мағыналарға ие болды. Мысалы, Италияда «новелла» сөзі бастапқыда әртүрлі жанрдағы прозалық шығармаларды, рыцарьлық романдарды, ежелгі дәуірдің қаһармандық мифтерін, тарихи шығармалары мен мысалдарын, сондай-ақ күлкілі күнделікті оқиғаларды білдіретін. Ресейде бұл оқиға қысқа әңгіме деп аталады. Жазушылар өз шығармаларына қоғамның санасында қалыптасатын жанрлық атаулар береді. Кейде авторларды жанама ассоциациялар адастыруы мүмкін. Әдебиет сыншылары үшін автордың пікіріне қайшы келу қиын. Әр түрлі жанрдағы шығармаларды кейде бір атпен атайды, бірақ қазір бір жанрдың атауы әр елде әр түрлі. Мысалы, романдардың тарихи және қазіргі немесе саяси-философиялық бөлінуін ескерудің қажеті жоқ.Көркем шығармалардағы тарих пен қазіргі заман олардың пәндік саласына жатады. Автор мен кейіпкерлердің саяси-философиялық қызығушылықтары оның проблемаларының өрісіне жатады. Шығарманың композициялық мотивін оның жанрлық ерекшеліктеріне жатқызуға болмайды. Мысалы, лирикадағы арнау жанрға жатпайды. Жанр - бұл тарихи құбылыс емес, типологиялық құбылыс.Олардың құрылымы мүлдем өзгеше болғанымен, олар жанрдың нағыз туындысы. Роман, комедия және элегия жанрлары қандай ортақ? Мұны шығарманың астарынан іздеген дұрыс деп ойлаймыз. Яғни, автордың өз ойын білдіру тәсілі жанрлық тұтастықты тудырады. Аристотель мен Гегельдің жоғарыда аталған философиялары бұған айқын дәлел. Өте көп құрылымды көркем шығарманың мазмұнында оның жанрының қырын, тарихи қайталанатын аспектісін, жанр негізін және оның алуан түрлілігін табу қажет. Қазақ әдебиеттегі «ұйымдастырылған идеялық материалды» ғана емес, «қоғамдық қатынастардың» формасын да байқады. Бахтиннің айтуы бойынша: әлеуметтік өзара әрекеттесу процесі жұмыс мәтінінде көрінеді. Шығарманы өмірге әкелген автор және оны дүниеге әкелген кейіпкер, сонымен қатар оқырман («тыңдаушы») - мұның бәрі форма мен стильді анықтайтын тірі күш. Бахтин жанрды «бүкіл шығармадағы, айтылатын идея аясында нақты форма» деп түсінеді. Әрбір жанр түрі жанр ретінде қарастырылады, ол практикада, диалогта, яғни практикада көрініс табады. Сонымен, қарым-қатынас барысында әдеби жанрлар пайда болды. Зерттеуші жанрлардың екі жақтылығына баса назар аударады. Біріншіден, авторлар жанр таңдауда көркем қабылдау шарттарын ескереді. Екіншіден, жанр әр түрлі аудиторияға арналған. Әрбір әдеби жанр өзінің оқырманының дәуір мен бағытта болуымен сипатталады. Әр дәуірде оқырман, тыңдаушы, адамдар мен қоғам көркем шығарманы ерекше түсініп, сезінеді. «Екінші» (әдеби) және «бірінші» (мысалы, тұрмыстық) жанрлардың көркем мәтінді баяндауда ұқсастықтары болғанымен, олар күрделілік дәрежесімен ерекшеленеді. Олар («екінші») құрылымға «бірінші» жанрларды қосады: көшірме, диалог, күнделікті оқиғалар, хаттар. Жанрдың негізгі функцияларының бірі - жазушы мен оқырман арасындағы медиация, оны жанрлық нәтиже деп атауға болады. Жанр - жазушының көркем ойлау категориясы ғана емес; Оқырмандардың әдебиеттің жанрлық репертуарымен азды-көпті таныс болуы - бұл автор мен оқырманның тығыз байланысының фактісі. Жанр жазушы мен оқырман арасындағы алтын көпір рөлін атқарады. Жазушының жанрды таңдауы оның оқырманға деген көзқарасын көрсетеді. Көркем қабылдау процесі қай каналдан алынса, соны алады. Бахтиннің ғылыми-зерттеу бағдарламаларының басты артықшылығы сол кезде басым болған әдеби-сыни көзқарастан гөрі автор мен оқырманның, шығарманың мәтінінің қарым-қатынасына мұқият назар аударуында. Әдебиеттану ғылымында біз әдетте,әр автордың қаламының ұшқырлығы,жазу шеберлігі өзінше дара,өркештеніп тұрады,бір-біріне қөсамайтын өзіндік жазу ерекшелігі болады дейміз Өйткені,әдебиеттану сөз өнері болғандытан сөз-алтын жіп,жыр кесте демекші сөздің құдыреттілігімен болады. Жұмбақ - адамның ой өрісін, табандылығын, білімін тексеру мақсатында белгілі бір заттың немесе құбылыстың аллегориясымен сипатталатын шағын әдеби жанр. Бұл халық шығармашылығының ең көне түрі және барлық фольклорға ортақ. Жұмбақ - халық шығармашылығының ежелгі түрлерінің бірі және фольклордың кең тараған түрі. Бірінші туыс ежелгі дәуірде болғанымен, бұл жұмбақ болды, ал бүгін ол өзінің қажетті қасиеттерін жоғалтқан жоқ. Қай кезде де бұл құпия халық арасында өткір, шапшаң сөздерімен құнды болды. Жұмбақ адамдардың басқа да тапқыр сөздерінің арасында оларды дұшпанға қарсы саяси құрал ретінде қолданатын жерлер көп. Жұмбақ қазақ халқы мен басқа халықтар арасында әлі күнге дейін туып, дамып келеді. Сондықтан халықтың тылсым фольклорын жинап, зерттеу үлкен ғылыми міндет болар еді. «Басында әлемдегі барлық заттар мен құбылыстар, олардың құпиялары, оларда не жасалды, адамзат үшін жұмбақ болды. Бірақ адам бұл жұмбақты шешуге тырысты. Ол үшін ол қоршаған ортаны, еңбек құралдарын, сауда құралдары, әр түрлі жануарлар және бір затты басқасымен салыстырып, оның қандай болатынын анықтау үшін ұқсас белгілерді қарастырды. Жұмбақтардың алғашқы мысалдары осылай шықты », - деді Мәлік Ғабдуллин. Ғалымдар жұмбақтың шығу тегі тыйым салынған сөздер мен жаңалықтардың синонимі деп санайды. Ертеде адамдар өзін қоршаған зұлым күштерден қорғану үшін сөздер мен сөз тіркестерін қолданған. Содан кейін ол жұмбақ және тыйым салынған сөздерден бөлінді. Қазақ жұмбақтарының алғашқы жинағы мен жариялануы ХІХ ғасырдың екінші жартысында басталды. 1842 жылы «Татар хрестоматиясын» құрастырды. М. Иванов оны қазақ жұмбақтарында енгізді деп айтады. Жалпы, жұмбақ дегеніміз - адамның ой өрісін, өрісін, белгілі бір қиял кезеңін бейнелейтін ойдың өтпелі түрі. Жұмбақтың шешілуі адамның зеректігін, тапқырлығын, білімін көрсетеді. «Жалпы, жұмбақ дегеніміз - адамның дүниетанымы жолындағы ойлары мен қиялдарының өлшемі», - дейді Мұхтар Әуезов. Неге десеңіз, жұмбақ - бұл басқа фольклорға қарағанда құрылымы бөлек деректі сөз. Сол фактіге сүйене отырып, ол жұмбақ жағдайға, әр заттың бөлшектеріне көбірек назар аударады. Дүниетаным жолдарын өз жұмысымен байланыстыратын және одан қорытынды шығаратын адамдар оны көптеген жұмбақ заттардың бастауларына арнайды. Бұл адамның білімін тереңдетіп, болашақ ұрпақты тәрбиелейді. Жұмбақ жанрының ерекшелігі - көлемі мен дөңгелек құрылымына қарамастан аз сөзбен көп нәрсе айтуға бейімділік. Жұмбақ сөйлемдер көбінесе қысқа және қысқа болады. Қазақтар жұмбақты адамдардың білімі мен даналық деңгейін ашатын ұлы өнер деп санады, сондықтан ақындар, шешендер, бишілер және басқалар. Ақылды және асыл адамдар бір-біріне жұмбақтар жіберіп, зеректіктерін тексеріп, білімдерін салыстырды. Жұмбақ қара сөздер, өлеңдер және поэтикалық айтыс түрінде кездеседі. Бұл құпиялардың әрқайсысы халықтың ғасырлар бойғы тәжірибесіне негізделген және оның өмірімен, іскерлігімен, ұлттық дәстүрлерімен, туылуымен, дамуымен және ұрпақтан ұрпаққа берілуімен тығыз байланысты. Асанқайғы, Бұқар жырау, Базар жырау, Шортанбай, Әубәкір, Сырым, Төле би, Жиренше сияқты қазақ ақындарының жырларындағы жұмбақтармен ән айту, т. б шешендік сөздерде жиі кездеседі. Риторика жұмбақтарындағы риторика - жазу даналығы, тапқырлығы, терең логикасы - халқымыздың сауатсыздығына күдікпен қараған ұлы даналығының көрінісі болды. Қазақ жұмбақтары құрылысы, айтылуы мен мазмұны бойынша жеті түрге бөлінеді. жүктеу/скачать 73,56 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|