2. ЖҰмбақтардың басқа жанрлармен байланысы
ЖҰМБАҚТАРДЫҢ БАСҚА ЖАНРЛАРМЕН БАЙЛАНЫСЫ
жүктеу/скачать 73,56 Kb.
|
Жұмбақтарды оқыту Қазақ әдебиеті әдістемесі
| 2. ЖҰМБАҚТАРДЫҢ БАСҚА ЖАНРЛАРМЕН БАЙЛАНЫСЫ
2.1 Жұмбақтардың жасалу жолдары мен тәсілдері Жұмбақтардың басқа жанрлармен байланысын зерттеу,оның қалыптасуы, даму жолдары, көркемдік ерекшеліктері туралы ғылыми еңбектер жазу әдебиеттану ғылымына қосылған жемісті еңбек деп санаймыз. Жұмбақтарды зерттеу фольклордың басқа жанрларымен тығыз байланыстылығын білдіреді. Халық ауыз шығармаларын басқа жанрлармен салыстырудағы айырмашылықтарды анықтауға да мүмкіндік береді. Басқа жанрларды зерттеу арқылы біз адасушылардың тарихи бастауларын, эволюциясын және өзгеруін байқаймыз. Көріп отырғаныңыздай, кейбір шешендік сөздер мен мақал-мәтелдер, сондай-ақ ертегілер мен мақал-мәтелдер осы қате түсініктермен байланысты. Жұмбақ сөздердің басым көпшілігі халық әндерімен байланысты.Тіпті аллегориялық халық әндері де жиі жаңылыстырады. Әсіресе, қазақ халқының айтыс өлеңдерінде көптеген түсінбеушіліктер кездеседі. Бұл жерде бізге ақындық өнерден басқа өмірді көп білетін және көретін адамның даналығы мен білімі қажет. Кез-келген халықтың ауыз әдебиетінде мақал-мәтелдер тілі көркем жанрға жатады. Жұмбақ- ауыз әдебиетінің ежелгі түрі, халықтың ғасырлар бойғы тәжірибесінің жиынтығы, олардың ойларының қысқаша мазмұны, өмір айнасы, өшпес мұрасы. Жұмбақ,мақал-мәтелдер,жаңылтпаштардан өзгешелігі тілдің мазмұны мен мазмұнының әсемдігімен, тереңдігімен тірі, аз сөз бен мағына беріп, есте сақтауға оңай. Сондықтан адамдар оны «сөздің көркі - мақал»,«мақал - жұмбақ» деп атайды. Жұмбақтар көбінесе жалпы идеяларды,мағынаны,жан-жақты анықталған қағидаларды бейнелейді, қалыптасуы жеңіл, формасы жағынан үйлесімді. Ал жұмбақ фольклордың ішіндегі ең ежелгісі және барлық елдердің фольклорында кездеседі. Кәдімгі жұмбақ суреттің кілті ретінде танылуы мүмкін. Жұмбақ негізінен балаларға арналған жанр. Мені қателеспеңіз - метафора, әдемі естіледі.Қарапайым халық тілі шатасуда қолданылады. Бұған себеп - белгілі бір құбылыс, ол образын жоғалтқан кезде объектінің табиғатын неғұрлым түсінікті тілде жеткізуге арналған. Адастыру - балалардың тілін дамыту құралы.Ықтималдық талаптарын мүмкіндігінше қанағаттандырады. Мін назар аударушы - бұл өнердің керемет жемісі және оның талантының белгісі. Нәтижесінде барлық жанрларға ортақ мұра, олардың барлығымен бірге халықтық ой данышпанының қазынасын дамытып, жинақтаған бауырластық есеп. Қазақ фольклорының барлық мәселелеріне арналған мұндай шығармалар әр қырынан қарастырылғанымен, олардың құрылымы әлі сараланған жоқ. Демек, қазақ халқының бай фольклорлық мұрасын зерттеу фольклортану ғылымындағы маңызды мәселелердің бірі болады. Біздің көптеген ғалымдарымыз қазақ фольклорының белгілі бір жанрлары бойынша ғылыми еңбектер жазды. Балалар фольклорында жаңылтпаштардың рөлі ерекше. Адамдар бала тәрбиесінде бұл жанрға бұрыннан үлкен мән беріп келеді. Қазақ халқы бала тәрбиесіне, ұрпағының саналы өсуіне ерекше мән береді. Қазақ халқы бұл ұғымды саналы түрде түсініп, бала туылғаннан бастап тәрбиелей бастады. Мұндай дайындық ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі ең құнды дәстүрлеріміздің бірі.Мұны, әрине,қазақ фольклорының үлгілерінен көруге болады. Мысалдар бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілеттерін жетілдіруге, Отанды сүюге, елін қорғауға, өнерді игеруге, жалпы адамгершілік құндылықтарды сіңіруге көмектеседі. Бұл баланың сөздік қорын молайтуда да маңызды рөл атқарады. Сөздік қоры бай, тілі дамыған бала - үздік оқушы, өйткені жоғарыда айтылғандар жақсы мысалдарға негіз болады. Әдебиет пәндерін оқыту барысында әдістеменің бұрынғы қалыптасқан тәжірбилерін сақтай отырып,жаңаша тәсілдерді өмірге батыл енгізу. Телевизия компьютер оқушыларға арналған заттар болып табылады. Әдістеме туралы түсінік. Әдебиетті оқыту әдістемесі ғылыми пән екендігі. Әдебиет методологиясы - қазақ әдебиетін оқыту заңдылықтарын зерттейтін педагогикалық ғылым. Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі әдебиет, лингвистика, тарих, психология, педагогикалық теория, когнитивтік теория, эстетика ғылымдарымен тығыз байланысты. 2. Көркем әдебиетті оқытуда оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеру. Әдеби шығармаларды оқу және қабылдау ерекшеліктері. Ол поэзия мен драматургияға қарағанда әңгімелер мен прозаларды оқуды жөн көреді. Балалар мен жасөспірімдерді білімге баулу, оқыту мәдениетін қалыптастыру. Әдеби шығармаларды талдауда оқушылардың пікірлерін, ойлары мен әсерлерін білу. 3. Әдеби талдаудың негізгі әдістері мен бағыттары. Сабақта әдеби шығармаларды оқыту жолдары.Үй тапсырмасы арқылы жоғарғы сыныптарда кадрларды іріктеуді жүзеге асыру Әңгіме, әдебиетте, оқиғаны артқа баяндайтын қысқа фантастикалық жанр. Повестің жанрлық ерекшеліктері оқиғаны баяндау тәсілімен, композициялық, сюжеттік құрылымымен, көркемдік жүйесімен анықталады. Оқиға шағын, кейіпкерлер саны аз, сюжет - бастау, шарықтау шегі және шешімі. Онда адам туралы, оның өмірі мен тағдыры туралы, ең бастысы қысқаша мәліметтер бар. Артқа кететін, егжей-тегжейлі сипаттайтын, ұзақ уақыт суреттейтін жер жоқ. Повесть жанры шағын сурет арқылы кеңістікті көрсете алатын ерекше көркемдік шеберлікті қажет етеді. Оқиға көбінесе бірінші тұлғада айтылады және әңгімешінің оқиғаға тікелей қатысуын көрсетеді. Б.Майлин, Дж.;Аймауытов, М. Әуезов, Ғ.Мүсірепов және т.б. Оның әңгімелері - қазақ әдебиетіндегі осы жанрдағы ең жақсы туындылар. Ұзын өлеңнің жанындағы бір актілі пьеса сияқты, оқиға тез жазылып, романнан тарайды. Сахнада жақсы әңгімені тыңдап, сыртқа қарап, көлікпен оқып, қалтаңызға салып, кетуге болады. Жұмбақ көркем және поэзиялық туынды бола отырып, ол баланың қиялын күшейтіп қана қоймай, оған эстетикалық тәрбие беріп, көркем сөздің табиғатын үйретеді. Сонымен қатар, ғалым Ш. Керімнің ғылыми тұжырымы бойынша: «Жұмбақ ежелгі заманда дүниеге келген. Ғалымдар бұны еркін тыйым салынған сөздердің табылуына байланысты деп санайды. Бұл адам табиғат құбылыстарын түсіне алмағандықтан, айналасындағы күштердің шабуылынан қорқатындықтан алданған, сондықтан оған астарлы әңгімелер айтуға тура келді. Қазақ құпиясының пайда болуынан бүгінгі күнге дейінгі эволюциялық жолды қалпына келтіру үшін этнографиялық мәліметтерге және басқа адамдардың мәліметтеріне сүйену қажет. Жұмбақ қоғамда бірнеше қызмет атқарды, уақыт талабына сай мемлекеттік қызметті ауыстырды. Бұрын сиқырлы күш басым болса, қазақ көшпелі қоғамында бұл эстетика мен ойын-сауықтың ауыртпалығы болды. Қазіргі уақытта оны жасөспірімдер мен тәлімгерлер жақсы көреді. Сонымен, ежелгі жанрлық жүйелердің заңдылықтарын жоғалтпаған, дәстүрлі ұлттық колориттерден бөлінбеген фольклордың өміршеңдігін қазіргі және болашақ ұрпақ одан әрі табынатын болады. Сонымен, қазақ ауыз әдебиеті процесінде баланың ақыл-ойы, ақыл-ойы, дүниетанымы мен логикасы ұшталып, дамиды. Алғашында балаларға жұмбақтар мен жұмбақтардың мағынасын түсіну қиынға соғуы мүмкін. Бірақ ересектердің көмегімен бала бірте-бірте мағынаны тануға үйренеді. Нәтижесінде, содан кейін бала әр жұмбақтың және басқатырғыштардың немесе басқа жанрлардың байлығына барып, мазмұнына тереңірек еніп, соңғы байланыс орната бастайды. Бұл бір жағынан баланың ақыл-ойын, сана-сезімін, логикасын дамытады, екінші жағынан оған рухани-эстетикалық тәрбие береді. Ауыз әдебиеті сияқты мақал-мәтелдер мен жанрларда адамдар өз даналықтарын балаларға арнаған. Мәселен, «Бала - бауыр еті, көздің жарығы» деп бекер айтпаған. Халықтың мұндай нақыл сөздері - жас ұрпаққа насихат пен кеңес. «Адамның адамға не қатысы бар, ал адамның адамға не қатысы бар?» Баланы тәрбиелеудің басты мақсаты, ең алдымен, оны біліммен, өнермен таныстыру, оны еңбек процесімен таныстыру және оны еңбекке баулу. «Еңбексіз өмір оңай болмайды, ауыр жұмыс ауыр» дейді. Мақал-мәтелдер поэтикалық құрылысы жағынан жұмбақ тәрізді. Қазақ мақал-мәтелдерінің көпшілігі өлеңдерден құралған десек, артық айтқандық болмас. Жалпы мақал-мәтелдер баланы дүниетану жолындағы ойға, қиялға және іс-әрекетке батыратын жанр. Жұмбақ көркем және поэзиялық туынды бола отырып, ол баланың қиялын күшейтіп қана қоймай, оған эстетикалық тәрбие беріп, көркем сөздің табиғатын үйретеді. Сонымен қатар, ғалым Ш. Керімнің ғылыми тұжырымы бойынша: «Жұмбақ ежелгі заманда дүниеге келген. Ғалымдар бұны еркін тыйым салынған сөздердің табылуына байланысты деп санайды. Бұл адам табиғат құбылыстарын түсіне алмағандықтан, айналасындағы күштердің шабуылынан қорқатындықтан алданған, сондықтан оған астарлы әңгімелер айтуға тура келді. Қазақ құпиясының пайда болуынан бүгінгі күнге дейінгі эволюциялық жолды қалпына келтіру үшін этнографиялық мәліметтерге және басқа адамдардың мәліметтеріне сүйену қажет. Жұмбақ қоғамда бірнеше қызмет атқарды, уақыт талабына сай мемлекеттік қызметті ауыстырды. Бұрын сиқырлы күш басым болса, қазақ көшпелі қоғамында бұл эстетика мен ойын-сауықтың ауыртпалығы болды. Қазіргі уақытта оны жасөспірімдер мен тәлімгерлер жақсы көреді. Сонымен, ежелгі жанрлық жүйелердің заңдылықтарын жоғалтпаған, дәстүрлі ұлттық колориттерден бөлінбеген фольклордың өміршеңдігін қазіргі және болашақ ұрпақ одан әрі табынатын болады. Сонымен, қазақ ауыз әдебиеті процесінде баланың ақыл-ойы, ақыл-ойы, дүниетанымы мен логикасы ұшталып, дамиды. Алғашында балаларға жұмбақтар мен жұмбақтардың мағынасын түсіну қиынға соғуы мүмкін. Бірақ ересектердің көмегімен бала бірте-бірте мағынаны тануға үйренеді. Нәтижесінде, содан кейін бала әр жұмбақтың және басқатырғыштардың немесе басқа жанрлардың байлығына барып, мазмұнына тереңірек еніп, соңғы байланыс орната бастайды. Бұл бір жағынан баланың ақыл-ойын, сана-сезімін, логикасын дамытады, екінші жағынан оған рухани-эстетикалық тәрбие береді жүктеу/скачать 73,56 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|