2. ЖҰмбақтардың басқа жанрлармен байланысы
Жұмбақ жанрының көркемдік стилдік сипаты
жүктеу/скачать 73,56 Kb.
|
Жұмбақтарды оқыту Қазақ әдебиеті әдістемесі
| 1.2 Жұмбақ жанрының көркемдік стилдік сипаты
Жұмбақ жанрының көркемдік сипаты әлем әдебиетінің көпшілігінде бар. Аристотель бұл жанрға «Жұмбақ - үйлесімді метафора» деп анықтама берген. Ғылымда оны көбінесе «халық жанры», «халық поэзиясының шағын түрі» деп санайды, өйткені ол жұмбақ әдебиеттің, ауыз әдебиетінің ежелгі үлгілерінде жиі кездеседі. Алайда, қазіргі әдебиетте, әсіресе балалар әдебиетінде жұмбақтар жинағы жиі кездеседі. Сондықтан мұны тек фольклорлық жанрмен шектеуге болмайды. Ғалымдар жұмбақтың шығу тегі тыйым салынған сөздер мен жаңалықтардың синонимі деп санайды. Ежелгі дәуірде адамдар табиғат күштерінің ықпалында қалмау үшін пародиялар мен метафораларды қолданған. Жұмбақтың одан әрі дамуында ол жіктелді және табу және тыйым салу сөздерінен бөлінді. Қазақ тылсымдары ежелгі заманда туып, бүгінгі күнге дейін ұзақ жолдан өтті. 13 ғасырдың екінші жартысы мен 14 ғасырдың басында құрастырылған қыпшақ тілінің сөздігі «Кодекс Куманикус» көптеген құпияларды қамтиды. Жұмбақтардың құрылымы мен табиғаты қазіргі қазақ жұмбақтарына ұқсас. Мысалы, сізде ол жоқ, менде жоқ, Сеңгірде тау жоқ, менде өте берік тас жоқ, менде қыпшақ (құс сүті) жоқ. Махмұт Қашқаридің «Түрік тілінің сөздігінде» де қазіргі қазақ жұмбақтарының алғашқы мысалдары келтірілген. Қазақ халқы Жұмбақты халықтың білімі мен даналығының деңгейін көрсететін ұлы өнер деп санаған, сондықтан өз жарларын, жастарын, ақындарын, шешендерін, билерін және басқаларын таңдаған дана және асыл адамдар бір-біріне жұмбақтар жібереді. , ойларын тексеріп, білімдерін салыстырды. Жұмбақ қара сөздер, өлеңдер және поэтикалық айтыс түрінде кездеседі. Бұл туралы жұмбақ бейнеде айтылады. Мысалы, «Айдаладағы ақ неке, аузы-мұрны жоқ неке» (жұмыртқа), «Күйіп қалма, суға батпа» (мұз). Заттың сапасына байланысты жұмбақтар өте көп («Егер сіз оны өлтірсеңіз, қанның орнына су ағып кетеді» - қауын), оның қызметіне байланысты («Тікелей сағат айқайы» - есек). Кейде жұмбақ тікелей ашық сұрақ түрінде айтылады. Жұмбақ риторика («Агат дегеніміз не? Сағат дегеніміз не?») Және мақал-мәтелдер («Сырты жарқырағанымен, іші дірілдейді») да өзекті. Қазақ әдебиетінде ақындардың ауызша және жазбаша жұмбақ айтыстары өте көп (мысалы, ұл мен қыздың жұмбақ айтыстары, Сапарғали мен Нұржан айтыстары және т.б.). Жұмбақтың композициялық құрылымы әдетте екі бөлікке бөлінеді, оның бірінші бөлігі жұмбақ, екінші бөлігі жұмбақтың шешімі деп аталады. Ол жұмбақ заттың түсін, өлшемі мен қасиеттерін ғана емес, оның қызметі мен әрекетін де айтады. Тылсым - таным құралы, сондықтан әрбір құбылысты екінші құбылысқа айналдыру арқылы оның санын анықтауға болады. Кейде пакеттің барлық қасиеттері егжей-тегжейлі сипатталмайды, біз тек бір белгі айта аламыз. Сондықтан жұмбақты шешудің қиындығы объектінің кескінінің толықтығы мен дәлдігінде. Жұмбақтың шешімі - суреттеуден кейін суреттің сілтемесін табу. Осы ерекшеліктерге сүйене отырып, сипаттама кластердің ерекшеліктерін, объектіні ойша бейнелеуді, мәтінді визуалдауды, естуді, объект пен пакеттің өзара байланысын зерттеуді сипаттайды. Жұмбақта нақты поэтикалық өрнек жоқ. Оның ырғақты және гармоникалық құрылымы көп жағынан көрінеді. Жұмбақ жанрының басты ерекшелігі - аз сөзбен көп нәрсе айтуға бейімділік. Жұмбақ сөйлемдер көбінесе қысқа, қысқа, кейде кескінмен өрілген ұғымды білдіретін сөйлем немесе сөз тіркестері түрінде болады. Жұмбақтың негізгі поэтикалық құралы - метафоралық тәсіл. Жұмбақ туралы меңзеу дайын, көрінбейтін және маңызды емес сияқты. Аналогия бойынша байламның параллель бейнесі жасалады, оның бейнесі басқа құбылысқа ауысады. Жұмбақтар әр түрлі жағдайларды сипаттауға немесе ертегі айтуға емес,бейнелерден әртүрлі заттар мен құбылыстардың бейнелерін жасауға болатын заңдылықтарды табуға арналған. -әңгіме жанрын оқытудың шығармашылық табиғатын нығайту, студенттердің шығармашылығына жүйелі педагогикалық әсер ету; - оқу, оқу әрекеті, ойлау, қиял саласындағы тәуелсіздіктің дамуына ықпал ету. Оқушыларға сөйлеу және жазу мәдениетін үйрету - тәрбие жұмысының ең маңызды мәселесі. Күнделікті өмірде, қоғамдық жұмыста жүйелі, дұрыс және сауатты сөйлеу мен жаза білу маңызды. Ол мектеп қабырғасында қалыптасады. Оқушыларға сөздердің құндылығын және оларды орынды қолдана білуге үйрету, мектепте, әсіресе қазақ әдебиеті мен қазақ тілін оқуда өз ойын нақты және дәл жеткізе білу қабілетін дамыту. Оқушылар көркем әдебиетті оқу кезінде жаттығулар арқылы қазақ әдеби тілін үйренеді. Әңгімені оқытуда мәтінді талдаумен, әңгімені мәнерлеп оқумен, ауызша баяндау, жоспарлаумен тығыз байланыста тіл дамыту бойынша жұмыс жүргізу тиімді. Ауызша және жазбаша тілді дамытуда келесі жұмыс түрлері орындалуы керек: 7-8 сынып оқушылары жалпы табиғатты, тақырыпты, идеяны және көтерілген мәселелерді тереңірек және жүйелі түсінуге ұмтылады. Себебі балалар өскен сайын олардың психологиялық және физиологиялық дамуы өзіндік ерекшеліктерін ашады. Олар қоршаған ортаға, оның ішінде өнер туындыларына қарай бастайды. Оқиға - эпос. Сондықтан әңгіме жанрын оқытудың басқа жанрлармен салыстырғанда өзіндік ерекшеліктері бар. Әңгіме жанрын оқытудың міндеттері: Кекілбаевтың кез-келген шығармасы қамшының сабындай өмір қадір-қасиетін бағалауды уағыздайды. Бұл қуаныш пен қайғы-қасіретті, түрлі қақтығыстар арқылы тасымалдауды және құруды шабыттандырады. «Құс қанаты» еңбегі ежелгі дереккөздерді өсіруге шақырады. Отанға деген немқұрайдылық, ана мен бала арасындағы кіршіксіз сезім. Отбасылық өмірдің тұтастығы мен тыныштығы дәріптеледі. Бақыт ұғымы буы бар қазан мен ылғалды жөргегі бар шаңырақпен бейнеленген. 1.Сөздік жұмысы; 2.Баяндау: а) оқиғаға жақын оқиға, ә) мәтінді тезис ретінде қысқаша баяндау, б) мәтінді екінші жағынан әңгімелеу, б) қажетті үзінділерді әңгімелеу және т.б. 3.Мәтінге жоспар құру: а) қарапайым жоспар, ә) күрделі жоспар. 4.Эссе жазу: а)әңгіме тақырыбы бойынша эссе; ә) сүйікті эпизодпен жұмыс жасау;ә)әңгіме мазмұнын қабылдауды бақылау үшін эссе жазу. Әңгімелесуде, жалпы оқытудағыдай, іс-әрекеттің екі түрі бар: Біріншісі - мұғалімдердің біліктілігін арттыру, екіншісі - оқушылардың білім алуы. Мұғалім мен оқушының арасындағы бұл қатынас әр түрлі оқушылардың әрекеттері мен оқыту әдістеріне қатысты. Мысалы, мұғаліммен әңгімелесу - бұл әңгімелесу әдісі немесе кітаппен жұмыс түрі - бұл кітаппен жұмыс жасау әдісі, оқушының жауап беру әдісі - бұл оқушының білімін тексеру әдісі. Осылайша әдіс мұғалім мен оқушы арасындағы жұмыс түріне байланысты өзгеріп отырады. Мектептегі оқу процесі оқыту әдістері арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, әңгіменің мазмұнына қатысты пікірталас сұрақтары оқушылардың белсенділігін арттырудың әдісі болып табылады. Әңгімені оқытуда ауызша әдіс, көрнекі әдіс, практикалық әдіс, түсіндірмелі-иллюстративті әдіс, эвристикалық әдіс, зерттеу әдісі, өзіндік жұмыс әдісі, проблемалық баяндау әдісі, мәнерлеп оқу ерекше орын алады. Академик Ю.Н. Бабанский білім беру процесін оңтайландыру жөніндегі жұмыстарында әдістерді үш топқа жіктейді: 1. Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекеттерін ұйымдастыру әдістері; 2. Оқушылардың оқу іс-әрекетін ынталандыру жолдары. 3. Оқу іс-әрекетінің тиімділігін бақылау әдістері. Оқыту әдістері дегеніміз - оқушылар мен мұғалімдерді оқытудың тәсілдері. Ертегілерді әңгімелеу кезінде біз оқыту әдістері мен оқулықтарды ажырата білуіміз керек. Әдіс тек әрекетке байланысты, ол үшін іс-әрекеттің негізгі мақсаты болуы керек. Әр түрлі құралдарды қолдану әдістерге байланысты. Әр түрлі құралдар әдіс құрылымын өзгертуге көмектеседі. Әдістің жеке бөліктері операциялар деп аталады. Біз білім мазмұнын әдістер арқылы білеміз. Мұғалім оқушыларды оқытудың соңғы нәтижесіне жетелейтін әдістерді таңдайды. Әңгімені оқытуда берілген білім мазмұны көрнекі уақытты үнемдеу, оқушы психологиясына әсер ету мақсатында қолданылады. Бұл топқа иллюстрациялар, картиналар, мүсіндер, портреттер және т.б. Сонымен қатар студенттерді ынталандыру және ынталандыру маңызды. Оқушылардың теориялық білімдерін практикада қолдану қабілеттерін арттырады. Бұл топқа әңгіме мәтінін меңгеру, көркем мәтінмен жұмыс жасау және т.б. жатады. Әңгімені оқытуда кітаппен жұмыс жасағанда жазушының тілі мен стилін анықтау пайдалы. Ол білімнің ғылыми мазмұнын арттыруда, оны қосымша материалдармен байытуда, студенттерді іздеуде, өз бетінше есептер шығаруда тиімді. Бұл оқушылардың өзіндік қорытынды жасау қабілетін дамытуда өте пайдалы. Сөздік әдістері - әдебиет пәнінің тамыры. Сөздік әдістеріне әңгіме, дәріс, пікірталас және т.б. жатады б. қолданылды. Ол әңгімелеуде жазушының өмірі туралы ақпарат беру, мәтін мазмұнын түсіндіру және талдау үшін қолданылады. Ертегілерді баяндауда білім мазмұны уақытты үнемдеуге, анықтылыққа ұмтыла отырып, оқушы психологиясына әсер ету үшін қолданылады. Бұл топқа иллюстрациялар, картиналар, мүсіндер, портреттер және т.б. кіреді. қолданылды. Оқушыларды ынталандыру және ынталандыру маңызды. Оқушылардың теориялық білімдерін практикада қолдану қабілеттерін арттырады. Бұл топқа әңгіменің мәтінін меңгеру, көркем мәтінмен жұмыс жасау, т.б. жатады б. қолданылды. Әңгімені оқытуда кітаппен жұмыс жасағанда жазушының тілі мен стилін анықтау пайдалы. Ол білімнің ғылыми мазмұнын арттыруда, оны қосымша материалдармен байытуда, студенттерді зерттеу барысында, өзіндік есептер шығаруда тиімді. Бұл оқушылардың өзіндік ойлау қабілетін арттыруда өте пайдалы [8, 10]. Оқушылардың мәтінді түсінуіне және сюжетті игеруіне көмектесетін жоспардың маңызы зор. Мұғалім жоспарды екі тәсілмен ұсына алады.Оқушыларға алдын-ала жоспар беріп, сол туралы сөйлесіңіз Мұғалім оқушылармен бірге мәтіннің мазмұнын аша отырып, жоспар құра алады. Мәселен, Ыбырай Алтынсариннің әңгімелері бойынша бірнеше жоспар құрайық. Яғни, Тұрар Рысқұлов туралы әліметтер, оның қуғын-сүргіндері және т.б. Жалпы алғанда, феодалдық дәуірдегі басты кейіпкердің күресі қорғансыздардың тағдыры, кедейлер тағдыры, әділетсіздік, қатыгездік, кепілге алу, ұрлық, қарсылық, әділеттілік үшін күрес. , шындықты ізде, адас, кек ал. Психологиялық жағдайлар - оқиғаның өзегі. Әңгіменің мазмұнын ғана емес, оның негізгі мәселелерін, жазушының идеялық-эстетикалық мұраттарын, оның осы саладағы жетістіктерін үйрету қажет. Сюжеттегі жұмыс, композицияның тұтастығы, тілдің шешендігі, кейіпкерлердің жасалу тәсілі де маңызды мәселелер. Сабақтың негізгі мақсаттарының бірі - әдеби-теориялық ұғымдарды тереңдету, оқиғаны, прототипті, кейіпкерлердің психологиялық жағдайын, сюжетін, композициясын, суреттеуін, портретін, баяндауын түсіндіру. Сюжетті талдау мазмұнын зерттеуден басталады. Жұмбақ тілде халықтың тарихи-әлеуметтік өміріндегі өзгешеліктерді бейнелейтін көптеген өрнектер мен алмастырулар бар.Көбіне жасыруға, көруге, ұстауға, басып алуға арналған сызық бар. Табиғат құбылыстарына, тұрмыс пен экономикаға, әдет-ғұрып пен қоғамдық қатынастарға байланысты лексиканы қамтитын метафораларға арналған әр түрлі негізгі сөздер бар. Жұмбақтың тақырыбына айналған шоқтар барлық өмір құбылыстарының тақырыбы бола алады. Айтатын болсам, аспан әлемі, табиғат құбылыстары, жер, жануарлар, құстар, жәндіктер, адамдар, тұрмыстық техника, киім, тамақ, ыдыс-аяқ, өнер, үй, құрал-саймандар, жолдар, байланыс, технология, білім, ойын-сауық, музыка, уақыт, дін және т.б. Сонымен қатар, білім, ғылым мен техниканың дамуына байланысты жуырда дәстүрлі тақырыптардың арнасы кеңейе түсті. Қазақ жұмбақтарының жинағы 19 ғасырдың екінші жартысында басталып, 20 ғасырда жалғасын тапты. Ш. Алғаш рет қазақ фольклоры мен ауыз әдебиетін жинап, жіктеген Уәлиханов, сонымен қатар ағартушы Ы.Алтынсарин өз еңбегінде жұмбақтарға тоқталды. Орыс ауыз әдебиетін зерттеуші А.В. Васильев, сонымен қатар қазақ ғалымдары С.Аманжолов, Т.Жанұзақов, Қ.Саттаровтың қазақ жұмбақтары жинағы бірнеше рет жарық көрді. Өзінің бастауы мен фольклордың қойнауында өсуі бар жұмбақ қазақ жазба әдебиеті жалғасуда. Жазба әдебиеттің көрнекті өкілдері - Абай, Шәкерім, С.Торайғыров, т.б Ол жұмбақ жанрда сурет салған. М.Жаманбалинов, Ж.Смақов, М.Әлімбаев, Қ.Ыдырысов, Қ.Мырзалиев, Қ.Баянбаев, Қ.Шұғаев, А.Ысқабаев және басқалар қазақ әдеби құпиясының өсіп, қалыптасуына үлес қосты. Ақындар айтарлықтай үлес қосты. Қазіргі уақытта жұмбақ қазақ әдебиеттануында ерекше объектісі ретінде зерттелуде. жүктеу/скачать 73,56 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|