2 тарау. Музыка сабағы-негізгі форма ретінде мектепте музыкалық білім беру жуйесі
жүктеу/скачать 117,4 Kb.
|
muz
|
МАЗМҰНЫ КІРІСПЕ.............................................................................................................5 1 ТАРАУ. «Музыка пəнін оқыту əдістемесі»пəнінмəні. 1.1. Мақсаты мен міндеттері:«Музыка пəнін оқыту əдістемесі» пəнін бағыты.......................................................................................................7 1.2. Қазіргі білім беру үдерісіндегі музыкалық өнер орны..........................7 1.3. Жалпы білім беретін мектептің музыка мұғалімі...................................9 2 ТАРАУ. Музыка сабағы-негізгі форма ретінде мектепте музыкалық білім беру жуйесі. 2.1.Музыкалық білім берудің заманауи əдістемесіндегі музыка сабағын ұйымдастыру міндеттері...................................................................13 2.2. Музыкалық білім беру əдістемесіндегі музыка сабағы тұтастығының мəселелері................................................................................14 2.3. Музыка сабағының құрылымы мен мазмұны........................................15 3 ТАРАУ.Музыка сабағындағы іс-əрекет түрлері 3.1. Музыканы қабалдау жəне тыңдау кезеңдері..........................................20 3.2.Музыкалық-орындаушылық іс-шаралар..................................................23 3.3. Балалардың музыкалық аспаптарында ойнауы......................................26 3.3. Хормен əн айту еркешелігі.......................................................................30 3.4. Музыкалық-ырғақтық іс-əрекет ырғақ....................................................31 4 ТАРАУ. Музыка мұгəлімнің музыка-педагогикалық қызметтері 4.1. Музыкалық ұстаздың конструктивті кəсіби қызметі............................35 4.2. Музыкалық-орындаушылық іс-шаралар.................................................36 4.3. Коммуникативтік жəне ұйымдастырушылық қызмет...........................38 4.4.Музыкалық ұстаздың зерттеу жұмыстары.............................................39 4.5. Музыкалық ұстаздың кəсіби қасиеттері..................................................41 5 ТАРАУ.Музыкалық білім беру əдістері. 5.1. Музыкалық сабақтарда жалпы оқыту əдістерін қолдану......................45 5.2. Музыкалық білімнің арнайы əдістері......................................................47 6 ТАРАУ.Студенттермен сабақтан тыс жəне сабақтан тыс жұмыс. 6.1. Қосымша музыкалық білім сипаттамасы...............................................50 6.2. Музыкалық топтар. Музыкалық жұмыстың тұрақты түрлері..............51 6.3. Музыкалық фестивальдар мен жарыстар. Мектеп мерекелері музыкалық жұмыстың тұрақсыз түрлері.......................................................55 4 7 ТАРАУ. Мұғалімнің практикалық қызметінің негіздері. 7.1. Мектеп оқушыларының жалпы жəне музыкалық дамуының жас ерекшеліктері.............................................................................................59 7.2. Қазақстандық жалпы білім беру мектебінің «Мұрагер» бағдарламасы (А.И. Райымбергенов құрастырған).......................................61 7.3. «Музыка» бағдарламасының негізгі принциптері мен мазмұны Д Б. Кабалевский..............................................................................................65 7.4. «Елимай» бағдарламасының музыка сабағында дəстүрлі мəдениет əдістерін қолдану.............................................................................67 7.5. Жалпы білім беретін қазақ мектебіндегі музыкадан бағдарлама. (құрас: Ш.Б.Құлманова, Б.Р.Сүлейменова, М.А.Оразалиева).....................68 7.6..Орыс тілінде оқытылатын Қазақстан мектептеріндегі «Музыка» бағдарламасына қосымша. (1-8 сыныптар, құрас: Л.П.Мамезерова, Г.М.Самотокина. Жетекші: Б.Ғизатов..........................................................................................70 8 ТАРАУ. Шетел зерттеулеріндегі музыканы оқытудың əдістемелік мəселелері. .......................................................................................................72 ҚОРТЫНДЫ.....................................................................................................76 ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ...............................................................................78 ГЛОССАРИЙ....................................................................................................83 АРНАЛҒАН ƏДЕБИЕТ...................................................................................89 5 КІРІСПЕ
Болашақ музыка мұғалімінің педагогикалық қызметтің кəсіпқойлығын қалыптастырудың заңды кезеңдері – білім, білік жəне дағды жинақтауы. Сонымен қатар көркемдік-шығармашылық қабілеттерінің дамуы үнемі жүріп тұрады. Музыка пəнінің мұғалімі мамандығы педагогика мен музыка өнерінің қиылысында, жалпы педагогикалық жəне арнайы қабілеттерінің міндетті болуын көздейді. «Музыка пəнін оқыту əдістемесі» курсы жалпы білім беретін мектептегі музыкалық-педагогикалық қызметтің міндеттерін, мазмұнын жəне ұйымдастырылуын зерттейтін орталық пəндерінің бірі болып табылады. Музыкалық білім беру теориясы мен əдістемесімен бірігіп мектепте музыка оқытудағы кəсіби тəсілдің негізгі заңдылықтары оқытылады. Кез келген педагогикалық міндетке жету жолдары əр түрлі болуы мүмкін жəне шаблонды шешімдерге жол бермейді. Басты пəнді орналастыру бір материалды қисынды аяқтауды жəне басқа материалды одан əрі өрістетуді көздейтін ретпен жүзеге асырылады. Бірінші тарауда музыкалық білім беру əдістемесінің мəні, курстың жалпы мазмұны, негізгі міндеттері көрсетіледі. Онда теорияның жəне практиканың түрлі аспектілерін қамтитын музыкалық білім беру педагогикасының қазіргі жағдайы көрініс табады. Екінші тарау болашақ мұғалім-музыкантты практикалық жұмысқа дайындау мəселелеріне, музыкалық сабақты жоспарлау жəне талдау, ең алдымен музыка сабағын қалыптастыруға арналған. Музыка мұғалімінің практикалық қызметінің өзіндік ерекшелігі келесі қағидаттарға негізделген: сабақтың ерекше эмоционалдық-эстетикалық атмосферасын құру қажеттілігінде, оқушы тұлғасының рухани əлеуетінің дамуы мен қалыптасуына бағыттылығында, музыка тыңдау, орындау,музыкалық-орындаушылық қызметке қатысу процесінде жекешығармашылық қабылдаумен ұжымдық қызметтің əртүрлі түрлерін үйлестіретін сабақты ұйымдастыру. Оқу құралы музыка мұғалімінің музыкалық-педагогикалық технологияларының мəнін анықтауды қарастырады, олар: музыка тыңдау, музыкалық-орындаушылық қызмет, балалар музыкалық аспаптарында ойнау. Үшінші тарауда балалар музыкалық аспаптарына қысқаша сипаттама берілген, ол музыка сабағында музыкалық-орындаушылық қызметті ұйымдастыру бойынша музыка мұғаліміне көмектеседі. Педагог-музыкант оқу кезінде аспапта ойнау, сабақта немесе сыныптан тыс жұмыста мектеп хорымен дирижерлау арнайы білім алады. Бірақ алған білімдерін кешенді түрде қолдана білу, əуестену атмосферасын 6 енгізу, оқушыларды музыкалық өнерге деген эмоционалдық қарым-қатынасымен шабыттандыру барлық түлектердің қолынан келе бермейді. Музыка мұғалімінің кəсіби-педагогикалық қасиеттерінің негізінде (4- тарау) музыка, оның эмоционалдық бояуы, құндылық қатынасы сияқты ерекше қасиеттерге ерекше назар аударылады. Болашақ мамандар əртістік туралы, оның орындаушылық міндеттерді шешудегі шығармашылық процестерге, балалармен эмоциялық-рухани қарым-қатынасты ұйымдастырудағы əсерін біледі. Мектепте музыкалық тəрбиенің эксперименталды міндеттерін шешудегі кəсіби-тұлғалық ұстаным ретінде эмпатиялылық қарастырылады. Курстың мазмұны студенттердің Қазақстан Республикасының ғылым жəне жоғары білім министрлігі ұсынған мектептегі музыкалық тəрбиенің түрлі бағдарламаларын меңгеруін қарастырады. «Елімай» бағдарламасының мақсаты – оқушылардың музыкалық білім беру тұжырымдамасының ерекшелігін дəстүрлі көркем мəдениет құралдарымен музыкалық-эстетикалық тəрбиесін қалыптастыру. Д.Б.Кабалевский «Музыка» бағдарламасының мазмұнында оқушылардың музыкалық дамуының жетекші принципі музыка мен өмір арасындағы байланысты біртіндеп кең жəне терең ашу болып табылады. «Мұрагер» бағдарламасында балаларды рухани, адамгершілік, интеллектуалдық жəне шығармашылық қабілеттерін дамытуда қазақтың дəстүрлі көркем мəдениетін зерттеуге баулу басты мақсат болып табылады. Шет елдердің музыкалық жүйелері туралы материал берілген тарау құнды жəне маңызды болып табылады. Ж-Далькроз бағдарламасында басты идея балаларды музыкаға,музыкалық қозғалыс, музыкалық ритмика негізінде үйрету болып табылады. Золтана Кодайи музыкалық жүйесінде ноталар бойынша əн айту тəсілі əуеннің қоймасын қалпына келтіруге мүмкіндік берді, ал əзірленген ырғақтың буындық жүйесі əр ұзақтықтың мəнін оңай жəне тез меңгеруге мүмкіндік берді. Орф ұсынған балалардың музыкалық инструментариінің арқасында балалар ұжымдық музыка ойнай алады, бұл музыкалық білім беру жүйесінде үлкен маңызға ие. Оқу құралында музыкалық білім беру теориясы, музыка теориясы мен тарихы, музыкалық орындаушылық, хор сыныбы, вокал сыныбы бойынша негізгі əдістемелік ережелердің тығыз байланысы қарастырылған. Студенттердің осы оқу құралының мазмұнын меңгеруі əдістемелік білім мен тəсілдерді меңгеруде, кəсіби-педагогикалық қызметтің шығармашылық тəжірибесін жинақтау үшін қажетті теориялық жəне практикалық базаны қалыптастыруда бағдар бола алады. 7 1 ТАРАУ.«Музыка пəнін оқыту əдістемесі»пəнінмəні 1.1. Мақсаты мен міндеттері: «Музыка пəнін оқыту əдістемесі» пəнін бағыты. Музыкалық тəрбие жəне білім беру балалардың музыкалық қабілеттерін мақсатты жəне жүйелі дамытуды, эмоционалдық көңіл-күйді, музыкалық өнердің мазмұнын түсіну жəне терең сезіну қабілетін қалыптастыруды көздейді. Музыкалық білім беру мен тəрбиелеудің маңызды қорытындысы оқушылардың жалпы мəдениетін қалыптастыру болып табылады. Болашақ мұғалімнің педагогикалық қызметтің кəсіпқойлығын қалыптастырудағы заңды кезеңдердің бірі ретінде білім, білік жəне дағды жинақтауы бұл жоғары оқу орнындағы оқу үрдісінің өзі болып табылады. «Музыка пəнін оқыту əдістемесі»курсы музыка-педагогикалық факультетінде музыка мұғалімінің кəсіби-педагогикалық даярлығын қалыптастыруға бағытталған арнайы оқу пəндерінің циклінде біріктірілген жəне орталығы болып табылады. Музыкалық тəрбие əдістемесін меңгеру үшін мектеп бағдарламасына музыка неге енгізілгенін, музыкалық өнердің тəрбиелік мүмкіндіктері қандай екенін білу маңызды. «Музыка пəнін оқыту əдістемесі»– балалармен музыкалық жұмыстың міндеттерін, мазмұнын, ұйымдастырылуын, формалары мен əдістерін зерттейтін пəн. Əдістеме-əр түрлі пəндерді оқыту теориясын білдіретін педагогикалық ғылым саласы. Сөздің тар мағынасында əдістеме-бұл қандай да бір, нақты пəнге оқыту əдістері туралы ілім, ол музыкалық білім берудің оқыту, тəрбиелеу жəне дамыту функцияларын жүзеге асырады жəне ғылым мен өнер арасында біршама орын алады. Ол музыкалық білім берудің мақсатын, міндеттерін, мазмұнын, əдістерін, құралдарын нақтылауда өз түсінігін табады жəне оқу бағдарламаларында, əдістемелік ұсынымдарда мұғалімнің, оқушылардың музыкалық өнермен жəне жалпы музыкалық мəдениеттің өзара əрекеттестігінің көрнекі үлгілерінде жүзеге асырылады. «Балаларға музыкалық тəрбие беру əдістемесі» оқулығында О. А. Апраксина «əдістеме» ұғымына мынадай тұжырым береді: «Əдістеме – педагогиканың бір бөлігі, олдидактикалық принциптер негізінде, қандай тəсілдер, əдістер көмегімен оқу-тəрбие процесін құру, оған кіретін жеке жəне жалпы міндеттерді қалай шешу керек». Музыкалық тəрбие мен білім берудің ерекшелігі-музыкалық білім беру процесінде жеке тұлғаның жеке басын дамытудың тəсілдері мен құралдарымен қатар оқушылардың ұжымдық орындаушылық шығармашылығының əртүрлі түрлерін қалыптастыру жолдарының маңызы зор. Жоғары оқу орнының «Музыка пəнін оқыту əдістемесі»пəнінің мақсаты – болашақ музыка мұғалімдерін жалпы білім беретін мекемелерде кəсіби қызметке дайындау. 8 Пəн келесі міндеттерге ие: - пəн, оның бөлімдері, бағыттары туралы білімді меңгеру; -жалпы білім беретін үлгідегі мекемелерде музыкалық білім беру процесі мен мазмұны туралы студенттердің əдістемелік білімін меңгеруіне жəне музыка қағидалары мен формалар бойынша бағдарламаларды жүзеге асыруда əр түрлі сыныптарда музыкалық жұмыс ерекшелігін зерделеуге, оқушылардың жас ерекшеліктерін, олардың қызығушылықтарын, бейімділігін ескере отырып оқу-тəрбие процесін құруға ықпал ету; - өз жұмыс тəжірибесін жинақтауда қойылған міндеттерге, шығармашылық ізденістерге сəйкес балалармен жұмыс əдістемесін меңгеру; - мұғалім-тəрбиеші, сыныптан тыс музыка жұмысын ұйымдастырушы жəне жетекшінің кəсіби-педагогикалық дағдылары мен іскерліктерін меңгеру;
- мұғалімнің болашақ музыка мамандығына деген жеке-құнды қарымқатынасының қалыптасуына ықпал ету; -конструктивтік, музыкалық-орындаушылық, коммуникативтік-ұйымдастырушылық, зерттеу дағдылары мен біліктерін қалыптастыруға ықпал ету; - музыкалық қызмет түрлерін ұйымдастыру технологиясын меңгеру арқылы музыка сабағын ұйымдастыру шеберлігін меңгеруге ықпал ету; - студенттердің болашақ өнерге деген шығармашылық қарым-қатынасын ынталандыру. «Музыка пəнін оқыту əдістемесі»пəні кəсіби қызметтің келесі бағыттары бойыншақалыптасады. Оқу-тəрбие қызметі саласында: - білім беру бағдарламасына сəйкес оқыту процесін жүзеге асыру; - оқу жоспарына сəйкес бағдарлама тақырыптары мен бөлімдерінің ерекшеліктерін ескере отырып, оқу сабақтарын жоспарлау жəне өткізу; - заманауи ғылыми-негізделген тəсілдерді, əдістерді жəне оқыту құралдарын пайдалану; - оқытудың техникалық құралдарын, ақпараттық жəне компьютерлік технологияларды пайдалану; - оқыту жəне тəрбиелеу нəтижелерін бағалаудың қазіргі заманғы құралдарын қолдану; - жеке тəсіл негізінде оқушылардың рухани, адамгершілік құндылықтары мен патриоттық нанымдарын қалыптастыру; - сыныптан тыс шараларды ұйымдастыру жəне өткізу. Ғылыми-əдістемелік қызмет саласында: -ғылыми-əдістемелік жұмысты орындау, ғылыми-əдістемелік бірлестіктердің жұмысына қатысу; - өз қызметін талдау, өз біліктілігін жетілдіру жəне арттыру. Əлеуметтік-педагогикалық қызмет саласында: - оқыту жəне тəрбиелеу процесінде əлеуметтік алдын алу бойынша ісшараларды жоспарлау жəне өткізу; - кəсіби бағдар беру жұмыстарын жүргізу. Мəдени-ағарту қызметі саласында: - оқушылардың жалпы мəдениетін қалыптастыру; Курстың мазмұнында студенттердің Қазақстан Республикасының Ғылым жəне жоғары білім министрлігі ұсынған мектепте музыкалық тəрбие нің түрлі бағдарламаларын оқып үйренуі қарастырылған. Оқу курсын аяқтауға Мемлекеттік нормативті құжаттарға сəйкес студенттер келесі білімді меңгеруі тиіс: - оқушылардың жас ерекшеліктерін, оқыту мен тəрбиелеудегі сараланған тəсілдерін ескере отырып, олардың музыкалық қызметінің түрлерімен байланысты музыкалық білім берудің əдістері мен формалары мен құралдары туралы; - жалпы білім беретін мектептерге арналған музыка бағдарламаларының, оқулықтар мен оқу құралдарының мазмұны туралы, - музыка сабағын жоспарлау, өткізу жəне талдау технологиясы туралы; - сыныптан тыс жəне мектептен тыс музыкалық іс-шараларды ұйымдастыру əдістемесі туралы; - оқушылардың өздігінен білім алу қабілетін дамыту құралдары мен əдістері туралы; - оқушылардың музыкалық дамуын педагогикалық бақылау технологиясы туралы; - музыка мұғалімінің педагогикалық қызметінің жеке стилі туралы. Келесі іскерлікті меңгеру: - музыкалық білім беру мен тəрбиелеудің мазмұны мен процесін дамытуды ескере отырып құрастыру, ұйымдастыру жəне талдау; - əр түрлі формадағы, жанрлар мен стильдегі жоғары көркемдік музыкалық шығармаларға қызығушылық; - музыкамен қарым-қатынас қажеттілігі; - аспаптық жəне вокалдық шығармаларды кəсіби жəне мəнерлі орындау; - оқушылардың тыңдаушылық, орындаушылық іс-əрекеттерін кəсіби басқару; - музыкалық қызметтің барлық түрлерінде оқушылардың шығармашылық көріністерін бағыттау; - музыкалық білім беру үрдісі мен нəтижелерін талдай білу. 10 1.2. Қазіргі білім беру үдерісіндегі музыкалық өнер орны. Музыкалық білім берудің əдістемелік негіздерін меңгерудің көрсеткіші педагогикалық практикада жүзеге асыру болып табылады. «Музыка пəнін оқыту əдістемесі»курсын меңгеру барысында студенттер барлық материалдың теория мен практикаға байланысты салынғанын түсінуі тиіс. Бұл заңдылықтарды ұғыну теориялық ережелер оларды практикада қолдану нəтижесінде, талдау жəне сабақтарда ұжымдық талқылау процесінде органикалық меңгерілуі тиіс деген бағдар болуы мүмкін. Өнер жүйесінде музыка ерекше орын алады. Қазіргі уақытта оған қызығушылық өте жоғары. Көрнекті педагог В. А. Сухомлинский музыканы эстетикалық тəрбиенің күшті құралы деп атады. "Музыканы тыңдау жəне түсіну-эстетикалық мəдениеттің қарапайым белгілерінің бірі, онсыз тəрбиелеуді елестету мүмкін емес" – деп жазды ол. А. А Мелик-Пашаевтың пікірінше, музыканың ерекшелігі-оның мəнерлілігі өмірдің құбылыстары мен оқиғаларының бейнесі үшін өшпейтін тыңдаушыдан жасырынбайды, ал оның жанына тікелей əсер етеді. Сондықтан музыка балаға көркем шығарманың мəні оның мəнерлігінде екенін сезінуге жəне түсінуге көмектеседі. Педагогика философиясында қоғамдағы музыкалық білімнің мақсаты туралы көптеген пікірлер мен көзқарас қалыптасты, музыка индивидке, оның көркемдік, эстетикалық, адамгершілік дамуына əсер ету құралы болып табылады. Музыкалық тəрбие ой-өрісін, сезімнің эмоционалдық мəдениетін, адамгершілікті қалыптастыру құралы болып табылады жəне музыканың өнер түрі ретіндегі ерекшелігіне, оның мазмұнының ерекшелігіне негізделеді. Музыка қозғалыстағы, даму динамикасындағы шындықты көрсетеді. Ал бұл қозғалыстың орталығы-оның ойлауы, қабылдауы бар адам. Музыкалық өнерді талдау кезінде ассоциативті ойлау мəселелеріне ерекше орын беріледі. Ассоциативті ойлау композиторлық жəне орындаушылық өнердің бейнелілігін, мəнерлілігін анықтауға көмектеседі. Музыкалық шығарманың мазмұны музыканың идеялық жəне эмоциялық түсінігі біздің ойымызға түрткі болады. Өнер бізді өз идеяларымен еліктіре алады, бірақ тек эмоционалды түрде ғана. Өнерден туындаған эмоциялар-бұл сезімнің ерекше түрі-көркемдік эмоциялар. Олар психиканың жоғары қызметін, ойлау қызметін талап етеді. Музыкамен қарым-қатынас жеке тұлғаның рухани қалыптасуына, оның өзінөзі танытуына мүмкіндік береді, музыкалық қызметтің ұжымдық түрлері (хор, аспаптық) музыкалық-шығармашылық қызметке қатысу сезімін 11 тууға жəне дамытуға, музыкамен қарым-қатынас барысында олардың бірігуіне ықпал етеді. Музыкалық білім эстетикалық сезімнің, талғамның, көркемдік қажеттіліктің, сұлулықты сезінудің, өнердегі жəне қоршаған өмірдегі үйлесімділіктің қалыптасуына ықпал етеді. Осыған байланысты, музыка пəнінің мұғалімі алдында оқушыларды отандық жəне əлемдік музыка мəдениетінің жауһарларына тарту, онымен қарым-қатынас жасауға деген мұқтаждықты қалыптастыру, музыкалық ой-өрісін кеңейту, музыкадағы сезімге, ой-өрісіне эмоциялық жəне эстетикалық тұрғыдан қарауға тəрбиелеу міндеті тұр. Д. Б. Кабалевский «Музыка мектеп маңызы , – деп атап өтті. Сондайақ, əдебиет, бейнелеу өнері, музыка біздің мектеп оқушыларын тəрбиелеу мен білім берудің барлық салаларында кеңінен қолданылады, олар рухани əлемнің қалыптастыруындағы мықты жəне ешнəрсе алмастырмайтын құрал болып табылады". Музыка адамға шынайы əсер етеді, эмоционалдық стресстерді алып тастау, жалпы психикалық жағдайды реттеу, тұлғаның эмоциялық-интеллектуалдық дамуын, оның ерік-жігерін үйлестіру. Соңғы уақытта музыкалық бағдарлы арттерапияның əр түрлі түрлері белсенді жүргізіліп, практикаға енгізілуде. Музыка емдеу немесе түзету мақсатында қолданылады. Музыка – күшті эмоционалдық əсерге ие, ол адамның жақсы сезімін оятады, оны жоғары жəне таза етеді. Ол өнердің бір түрі бола отырып, оқушыларға жалпы музыка өнерінің ерекшелігін тануға мүмкіндік береді. Бір өнер түрінің табиғатын көріп, оны басқа түрлермен салыстыра отырып, балалар олардың ортақ жəне ерекше екенін анықтай алады. 1.3. Жалпы білім беретін мектептің музыка мұғалімі. Музыка мəдениетінің жолсерігі бола отырып, музыка пəнінің мұғалімі оқушылардың музыкалық тəрбиесіне жауапты екенін сезінуі тиіс. Бүгінгі таңда музыка пəнінің мұғалімі тек педагогикалық функцияны ғана емес, ағартушылық қызметті орындауға арналған, өйткені қазіргі оқушыға сана – сезімді емдейтін, талғамды дамытатын жəне барлығына қарсы тұратын псевдокультураның қуатты ағыны-мектептегі музыка сабағының басты міндеті. Ағартушылық қызмет тəрбиелік міндеттерді іске асыру үшін іргетасқа айналады. «Мұғалім мамандықтың күрделілігі, «мұғалім» ұғымына жəне «музыкант» ұғымына кіретін элементтердің тығыз өзара байланысы қажеттілікпен анықталады, оның əрқайсысы көп қырлы» – деп жазған, белгілі педагог О. А. Апраксина. Музыка пəнін мұғалімі оқу-педагогикалық қызметін жүргізеді,көзқарастарды, сенімдерді, қажеттіліктерді, талғамдар мен идеалдарды қа- 12 лыптастыруға қатысады. Ол өз пəнін жақсы білетін кең білімді адам ғана емес, осы сөздің жоғары қоғамдық мағынасында жеке тұлға болуы керек. Балаларды музыкалық өнер құралдарымен тəрбиелеуде, оның көзқарастары, нанымдары, дүниетанымы бірінші дəрежелі мəнгі ие". Мұғалімдерде көптеген рөлдер бар, бірақ олардың барлығы бір-біріне сəйкес келеді: балаларды үйлесімді ұстауға жəне дамытуға, шығармашылық тұлғаны дайындауға бағыттайды. Музыкант-педагогтың кəсіби қызметі көбінесе өзіндік жұмыстың сапасы мен əртүрлілігіне байланысты болады, өйткені онда өзінің жеке қасиеттеріне, жеке табиғи мүмкіндіктері мен қабілеттеріне, мақсаттары мен қондырғыларына сəйкес алынған білім, білік пен дағды кеңейтіледі, бекітіледі, жетілдіріледі жəне түзетіледі. Педагогикалық мамандық кез келген мамандық мұғаліміне көптеген талаптар қояды. Өзінің педагогикалық қызметінде мұғалім əдіскер, тəрбиеші жəне психолог ретінде бір мезгілде əрекет етеді жəне бұл одан арнайы дағдыларды, білім мен іскерлікті меңгеруді талап етеді. Əр кезде сұрақ туындайды, біз түсінеміз астында даярлаудың сапасын учителя музыки, онда біздің ойымызша, ақылға қонымды бөлу ғана емес, оны меңгеру кешені кəсіби білім, білік жəне дағдыларын арнайы пəндік облыстарында, педагогика, музыкалық психология, эстетика, бірақ құрайтын, олар оң əсер етеді, кəсіби даярлық сапасына тұтастай алғанда. Музыка мұғалімі тамаша музыкант, музыкалық аспапты, дауысты жақсы меңгеруі, жұқа музыкалық есту қабілеті болуы, парақтан оқу дағдыларын меңгеруі, импровизациялауы тиіс. Бұл қасиеттердің барлығы оның қызметінің сапасы мен табысын анықтайды. Балаларды тəрбиелеуде музыкалық-теориялық дайындық маңызды. Музыка тарихын білу, музыкалық тілдің ерекшеліктері мен заңдылықтарын білуге мүмкіндік береді. Жан-жақты музыкалық дайындық болашақ педагогқа өз пəнін білуін береді. Мұғалім қарым-қатынас өнерін меңгеруі керек, өз сөзін басқара білуі керек. Музыка сабағы жағдайында əндерді орындау, музыкалық шығармаларды тыңдау жəне оқушылардың басқа да іс-əрекеттері мұғалімнің əңгімесімен сүйемелденуі тиіс. Осы мəселе бойынша Г. Л. Арчажникова былай дейді: "оқушылардың орындауы үшін бейнелі ассоциациялардың пайда болуын ынталандырады, тыңдалғанды логикалық пайымдауға ықпал етеді,оларды белсенді тыңдауға апарып, музыкада өмір сүруге үйрету қажет. Бұл міндетті орындау үшін ауызша пікір қолданылады". Музыканы қабылдау кезінде оқушылардың уайымдарына сезімталдық, көңіл аудару, сенім мен құрмет сезімін тудырады. Мұғалімнің беделі оның талапшылдығына жəне оқушыларға қамқорлық жасауға байланысты. Олар əрдайым мұғалімнің көмегі мен қолдауын, 13 оның көңілін жəне жылы қарым-қатынасын қажет етеді, онсыз сабақты сапалы əрі табысты өткізу мүмкін емес. Мұғалімнің шығармашылығы, оның педагогикалық табыстары мектептегі алғашқы дербес қадамдардан басталады. Педагогикалық шеберлікті меңгеру одан өзінің артықшылықтары мен кемшіліктерін, өзін-өзі бағалау мен өзін-өзі жетілдіру қабілетін білуді талап етеді. Мұғалімдердің жан-жақты байлығы, ақыл-ойы, ақыл-ойы, ақыл-ойы, ақыл-ойы, ақылойы, ақыл-ойы, ақыл-ойы, білімі, жұмыс істеуге деген ынтасының қалыптасуына əсер етеді. Бақылау сұрақтары 1. «Музыка пəнін оқыту əдістемесі» пəніннегізгі міндеттерін анықтау. Курстың мазмұнын ашу 2. "Музыкалық білім" терминінің қазіргі түсінігін сипаттаңыз жəне оның негізгі түрлерін көрсетіңіз. 3. Оқу-тəрбие қызметі саласында "Музыкалық білім беру əдістемесі" қандай білімді қалыптастырады? 4. Қазіргі мұғалім тұлғасының негізгі қасиеттерін сипаттау. 5. Музыка мұғалімінің кəсіби қызметінің мəнін ашу. 6. Музыка сабағындағы оқушылармен жасалатын іс-əрекет түрлері. 7. Музыка сабағын жаңаша оқытудың əдіс-тəсілдері. 8. Мектеп репертуарлары жəне оларға қойылатын талаптар. 9. Қазақстандағы музыка сабағына арналған бағдарламалар мазмұны. 10. Музыка мұғалімінің орындаушылық шеберлігі арқылы оқушылардың белсенділігін арттыру тиімділігі Өзіндік жұмыстарға арналған тапсырмалар 1.«Музыка пəнін оқыту əдістемесі»ұғымына жататын негізгі категорияларды бөліңіз. 2.«Музыкалық білім беру теориясы» пəнінің негізгі мазмұнына сипаттама беріңдер. 3. «Əдістеме» ұғымын сипаттаңыз, музыкалық тəрбие саласындағы жетекші музыкалық қайраткерлердің осы санатының түсіндірмесін табыңыз. (О. А. Апраксина, М. С. Осеннева, Л. В. Школяр жəне т. б.)) 4. Музыка пəні мұғалімдері үшін оқушының жауапты музыкалық мəдениетін қалыптастыруы заңды ма? 5. Баланың өмірінде музыка қандай орын алады? 6. «Музыкалық оқу» терминін кең жəне тар мағынасында сипаттау. 7. «Музыка пəннің оқыту əдістемесі»мен музыкалық-педагогикалық білім терминдерінің айырмашылығын көрсетіңдер. 8. Ежелгі кезеңдегі музыкалық тəрбие беру тəжірибесі музыкалық білім беру педагогикасының қалыптасуына қандай роль атқарды? 14 9. А.Н.Карасев, С.И.Миропольский, Д.Н.Зарин, А.Л.Маслов, С.Т.Щацкий, В.Н.Щацкая т.б. ғалым-педагогтардың музыкалық-педагогикалық пікір қозқарастарының білім беру педагогикасындағы маңызы неде? 10. XX ғасырдың 30-жылдарында сыныптан жəне мектептен тыс музыкалық тəрбие жұмысының жандануына не себеп болды? 11. Б.Л.Яворский мен Б.В.Асафьев сияқты ғалымдардың музыкалық-педагогикалық көзқарастарындағы жалпы қағидалар мен өзіндік ерекшкліктерге сипаттама беріңіздер. 12. Д.А.Кабалевскийдің музыка-педагогикалық тұжырымдамасының тарихи мəні неде? 13. Ресей педагогикасымен тарихи тағдырлас Қазақстандағы музыкалық білім беру педагогикасының даму ерекшеліктері қандай? 15 2 ТАРАУ. Музыка сабағы-негізгі форма ретінде мектепте музыкалық білім беру жуйесі 2.1. Музыкалық білім берудің заманауи əдістемесіндегі музыка сабағын ұйымдастыру міндеттері. Қазіргі уақытта музыкалық білім беру əдістемесі мен музыкалықпедагогикалық тəжірибе музыка сабағының мазмұны мен ұйымдастырылуын анықтау жолдары мен құралдарына əр түрлі тəсілдерді жүзеге асырудың үлкен тəжірибесін жинақтады. Музыка пəнінің мұғалімі үшін бастапқы мəселе-музыка бойынша оқу бағдарламаларының бірін таңдау туралы мəселе. Оның негізінде жұмыс бағдарламасы құрастырылады, онда мұғалімнің музыкант педагогы ретіндегі жеке тұлғалық ұстанымы жəне осы бағдарлама жүзеге асырылатын педагогикалық шарттары ескеріледі. Барлық мектеп бағдарламалары өз мазмұнымен ерекшеленеді,олардың əрқайсысында оқу тақырыптарында көрініс беретін қандай да бір тақырыптық бағыт ұсынылады. Əр түрлі оқу бағдарламаларында сабақ құрудың логикасы мен барысы сəйкес келмейді, бірақ нақ осы ерекшелік мұғалімді белгілі бір оқу бағдарламасын таңдауда, өзінің жұмыс бағдарламасын əзірлеуде жəне нақты сабақтың тақырыбын құрастыруда бағыттайды. Музыкалық білім беру үдерісін ұйымдастыруда музыка сабағын құру мəселелері үлкен маңызға ие. Болашақ сабақты ұсына отырып, музыка мұғалімі оны тек жоспар – конспектіде немесе əдістемелік өңдеуде ғана емес, оның педагогикалық құрылымының нұсқаларын анық ұғынуы тиіс. Балалардың музыкамен тікелей қарым-қатынасы мұғалімнің алдын ала ойлаған жəне жасаған жоспарына белгілі бір түзетулер енгізеді. Кез келген сабақтың ажырамайтын жəне өзара байланысты қырлары мен Ой-сана-сезімдік, оны жоспарланған ретінде дəл жүргізу мүмкін емес екенін ескеру қажет. Ю. Б. Əлиев атап өткендей, сабақты жоспарлай отырып, мұғалім "тəрбиеленушіге"қайта топтастыру керек, тек осындай қайта топтастыру арқылы ғана сынып шаттыққа əкеледі, ойға, рухани күш-жігерге итермелейді" деп айтуға болады. Л. В. Горюнова сабақта ең бастысы – рухани тəжірибені қалыптастыру деп санайды, бұл "əрбір сабақта оқушылар тəжірибе мен əсер арқылы көп қырлы өнер, адам сезімінің қанша реңктері мен күйлері оған үн қатады деп сенді". Сабақтың кез келген тақырыбын нақты іске асыру көптеген шешімдерді болжайды. Сабақтың мазмұны мен ұйымдастырылуын ойлай отырып, мұғалім балаларға музыка түсінігін, оны жан тереңіне дейін қозғағанын білуі тиіс. Сабаққа деген осындай көзқарас көптеген педагогикалық міндеттерді шешу жолдарын табуға көмектеседі. 16 Музыкалық білім берудің қазіргі заманғы педагогикасы музыка сабағының ерекшелігі туралы мəселені зерттеуде үлкен тəжірибе жинақтады. Толығырақ оқу Л.Гродзенская сабақ драматургиясын құру үшін əртүрлі музыкалық құрылымдарды интерпретациялады: үш бөлшекті форма, рондо, вариация. Əр таңдалған құрылым қандай да бір көркем-педагогикалық міндетке байланысты болды. Бұл музыка немесе музыкалық драматургия күшін түрлендіретін жағдайда, сонаталық форманы қолдануға болады. Барлық ғасырларда жақсылық пен зұлымдықтың күш-жігері өзара күресте өрілгендігін көрсету маңызды,жəне бұл қарсы тұру үнемі музыкалық өнерде көрініс табады. Сабақтың басында осы идеяны ашу үшін оқушылар əр түрлі іс-əрекеттерде: əн айту, музыкалық-пластикалық қозғалыстарда өсіп келе жатқан интриганы бейнелеуге белсенді қатыса аладыбұл экспозиция. Одан кейінгі өңдеу əлдеқайда қиын, өйткені мұғалім рөлі əсіресе үлкен. Ол балаларды музыканы қабылдауға қалай даярлайтынына көп нəрсе байланысты: бұл ең алдымен балаларға түсінікті жəне қызықты сипаттамаларды, ассоциациялар мен салыстыруларды, болашақ қиял мен қиялды көрсететін, күш-жігердің тірі күресін қабылдауға көмектесетін тақырыптарды түрлендіру шеберлігі. Балалар вокалдық, аспаптық жəне пластикалық формадағы тақырыптар мен əуендерді интонациялай отырып, қатыса алатын соңғы реприз. 2.2. Музыкалық білім беру əдістемесіндегі музыка сабағы тұтастығының мəселелері. Ұзақ уақыт бойы музыканы оқыту теориясында музыка сабағының тұтастығы туралы мəселе бойынша пікірталас жалғасуда. О. А. Апраксина сабақтың мазмұнына əр түрлі қызмет түрлерін енгізу сабақтың нақты мақсаты болып табылатындығын, олардың бағыттылығында сабақтың тұтастығы жүзеге асырылуы тиіс екенін атап өттіД. Б. Кабалевскийдің пікірінше, "музыка сабағы əрқашан біртұтас болуы керек,оның барлық элементтерін біртұтас ұғымға: музыка, музыка өнері".Бұл оның оқу бағдарламасында берілген тақырыпқа байланысты. Кабалевский "музыкалық өнерді ұғынуда" ерекше маңызға ие, ол "оқушылардың ішкі рухани əлемін, олардың сезімдері мен ойларын белсендіреді. Тыңдаудан тыс музыка өнер ретінде жоқ". Оқушылар сабақ бойы үздіксіз музыка естуге үйренуі керек. Егер балалар музыканы адамның сезімдері мен ойларынан тұратын өнер ретінде естуді үйренбесе, оның рухани əлеміне əсері туралы мағынасыз сөйлейді. Əдетте, сабақтың мақсаты жалпы оқу бағдарламасының тақырыптарымен жəне нақты сабақтың тақырыбымен анықталады. Сондықтан тақырыптың мазмұны мен сипаты сабақтың тұтастығын қалыптастыруға музыкалық-педагогикалық көзқарасты білдіреді. 17 Музыканы оқыту теориясында күрделі жəне əзірленбеген болып музыка сабағының типологиясы туралы мəселе саналады. Жалпы педагогикада əр түрлі сабақ түрлері бар: аралас немесе аралас, білімді бекіту бойынша жаңа материалмен танысу сабақтары, зерделенген материалды жинақтау жəне жүйелеу сабақтары, білік пен дағдыны бекіту сабақтары, білімді тексеру сабақтары. Музыкалық білім беру педагогикасында сабақ түрлерінің əртүрлі тұжырымдарын кездестіруге болады. Мысалы, П. И. шығармашылығына арналған сабақтар "Музыка музыкасы Эдвард Грига", ("интонация", "Марш", "Музыкальный образ"), "фольклор əлемі", "музыканың қайта құрушы күші". О. А. Апраксина мəселені қарастыра отырып, бір музыка сабағында əр түрлі сəттер үйлесе алатынын атап көрсетеді: жаңа материалды бекіту кезінде ескі материал қайталанады, жаңа мəліметтерді хабарлай отырып, мұғалім бұрын өткен сабаққа сүйенеді, əдетте, əр сабақтың өзінің басты міндеті болады, оның өзегі қалған сəттер – сабақтың мазмұны, оның құрылымы, қолданылатын əдістері топтастырылған. Л. В. Школярдың пікірінше, сабақтың тұтастығына қол жеткізу тəсілдерінің бірі мұғалімнің іс-əрекетін баланың шығармашылық процесіне дайын болуына бағыттау болуы мүмкін. Іс-əрекеттің арқасында оқушы жасаушы – композитор, жасаушы – ақын, жасаушы – суретші позициясына қойылады, оқушының салыстырудың қажеттілігін сезінуі, оның қандай да бір құбылыстың естілуі мен көрінуін жақсы білдіретінін таңдау қажет. Музыка сабағында ең маңызды сəттердің бірі оның критерилерін белгілеу мəселесі болып табылады. Музыка сабағында белгі оқушылардың музыка мен музыкалық сабақтарға деген қарым-қатынасын симуляциялаудың маңызды құралы болып табылады. Үлгерім сапасын бекіту кезінде оқушының музыкалық сабақтарда белсенділігі ерекше рөлге ие болады, ол белгі қою кезінде ескеріледі. Бағалау мұғалімнің оқушыға деген жан-жақты, толерантты, талапшыл қарым-қатынасын, оның психологиясын білу мен есепке алуды жиі куəландырады. Баға қою кезінде жалпы жəне музыкалық мəдениетті, сондай – ақ баланың сипатын, оның тəрбиелілігін, дарындылығын, шеберлігі мен дағдыларын, музыкалық-шығармашылық көріністерін, өнерге көзқарасын ескеру қажет. 2.3. Музыка сабағының құрылымы мен мазмұны. Музыка сабағының мəні оқушылардың оқу-танымдық қызметін ұйымдастыруды құрайды. Сабақта оқу-тəрбие процесінің барлық негізгі компоненттері (міндеттері, мазмұны, оқыту əдістері) ұсынылуы тиіс. Əр сабақ өзінің ішкі логикасына ие. Сабақты ұйымдастырудың маңызды шарты оқушылардың міндеттері, мазмұны, əдістері, оқыту түрлері мен дайындық деңгейі арасында сəйкестікті орнату болып табылады. 18 Музыка сабағы-мектептегі музыкалық білім берудің негізгі формасы. Білім беру түріндегі мекемелерде (мектептер, лицейлер, гимназиялар) "Музыка" оқу пəні музыкалық білім берудің жалғыз пəні болып табылады. Оқу пəні бола отырып, музыка сабағы барлық мектеп пəндеріне қойылатын талаптарға жауап береді: - тəрбие, оқыту, дамыту міндеттерін шешуге бағытталған. - оқушылармен ұжымдық, топтық жəне жеке сабақ түрлерін үйлестіреді; - оның мазмұны басшылыққа қабылданған бағдарламамен анықталады, сонымен қатар сабақ өткізудің нақты шарттарына, балалардың музыкалық тəжірибесі мен қабілетіне, жалпы білім беретін мекемелердің бағытына қарай мұғалімнің оны іске асыруға шығармашылық тұрғыдан көзқарасын қарастырады жəне жол береді. Музыка сабағы-педагогикалық үдерісті ұйымдастыру нысаны, онда мұғалім нақты белгіленген уақыт ішінде оқушылардың тұрақты тобының танымдық, музыкалық жəне басқа да іс-əрекетін басқарады, олардың əрқайсысының ерекшеліктерін ескере отырып, жұмыс түрлерін, құралдарын жəне əдістерін пайдаланып, "Музыка" пəнінің негіздерін оқыту процесінде меңгеруге, сондай-ақ оқушылардың танымдық қабілеттерін тəрбиелеу мен дамытуға қолайлы жағдай жасайды. Мектепте музыка сабағының жəне басқа пəн мұғалімдерімен ұқсастығы бар: - оқу жоспарына кіретін барлық пəндер жалпы мақсатын біріктіреді: жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыру; -кез келген мектеп сабағын құру негізінде психологиялық-педагогикалық заңдылықтар жатыр; - сабақ оқушылардың жалпы даму заңдылықтарын ескере отырып құрылады; - музыка сабағы, басқа мектеп сабағы сияқты, жалпы дидактикалық принциптер негізінде құрылады: оқыту, қол жетімділік, көрнекілік жəне т. б.; - сынып белгілі бір жас тобы оқушыларының бір құрамы, барлық оқушылар үшін міндеттілігі, сабақтың ұзақтығы, жаңасын хабарлау, бекіту, қайталау, өткен материалды меңгеруін тексеру; - əр түрлі жұмыс түрлерін пайдалану кезінде (мұғалімнің əңгімесін тыңдау, əн айту, музыка тыңдау) сабақ тұтас болуы тиіс; - музыка сабағында басқа да мектеп сабақтарында қолданылатын оқытудың негізгі əдістері қолданылады. Сонымен қатар музыка сабағының басқа пəндерден айырмашылығы бар: - музыка сабағы баланың психикасына, физиологиялық процестеріне кешенді əрекет етеді; - эмоциялық жəне саналы, көркем жəне техникалық; 19 - сабақта көбінесе ұжымдық жұмыс түрі қолданылады. Сабақтың тақырыбы тоқсан тақырыбына негізделеді жəне оның жанжақты дамуына ықпал етеді. Сабақ тақырыбы музыка бағдарламасы бойынша құрылған. Музыка сабағы тақырыбының тұжырымдамасында тоқсанның барлық сабақтарының сабақтастығы мен өзара байланысы сақталады. Музыка сабағының мақсаты нақты сабақта тəрбиелеу мен оқытудың нəтижесі болып табылады жəне музыкалық өнердің заңдылықтарын анықтаумен жəне оның өмірмен өзара байланысымен байланысты. Сабақтың мақсаты етістіктердің көмегімен нақты жəне қол жеткізуге болады: анықтау, қалыптастыру, көрсету, анықтау, ашу жəне т. б. Сабақтың міндеттері: Білім беру, тəрбие жəне дамыту. Білім беру міндеттері музыка туралы бұрын алған білімдері мен түсініктерін бекітуге, музыкалық шығармаларды талдаудың жаңа түсініктерін, шеберлігі мен дағдыларын қалыптастыруға, музыканы тыңдау мен орындау дағдыларын қалыптастыруға, музыкалық-шығармашылық дағдыларды дамытуға бағытталған. Тəрбие міндеттері əр түрлі стильдер мен бағыттардағы музыкаға, халықтық жəне кəсіби музыкаға қызығушылықты жəне сүйіспеншілікті тəрбиелеуге, оқушылардың музыкалық-эстетикалық талғамын тəрбиелеуге бағытталған. Дамытушы міндеттер музыкалық қабілеттерін, музыкалық қабілеттері мен дағдыларын, музыкалық-шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталған. Музыка сабағының мазмұны Қазақстан Республикасының мемлекеттік білім беру стандартымен жəне сабақ репертуарын құрайтын, оқуға ұсынылатын музыкалық шығармалардың тізбесін анықтайтын музыка бойынша оқу бағдарламасымен анықталады. Музыка сабағының репертуары үш бағыттағы: ұлттық, ұлтаралық жəне əлемдік музыкалық шығармалардан тұрады: - көркемділік жəне еліктірушілік; - педагогикалық орындылығы; - тəрбиелік маңыздылығы. Музыка сабағының мазмұны оқу материалының мазмұнын меңгеруге бағытталған түрлі оқу, соның ішінде музыкалық іс-əрекет процесінде ашылады. Заманауи арнайы жабдықтар музыка сабағын өткізу үшін қажетті белгілі бір эмоционалдық атмосфераны құруға ықпал етеді. Музыка сабағының табысты өтуі жабдықтың сапасына, заманауи дайындығына жəне шебер қолданылуына байланысты. Музыка сабағының жабдығына кіреді: - техникалық құралдар; 20 - фонохрестоматия; - музыкалық аспап; - көрнекі құралдар; - көрнекілік-дидактикалық құралдар. Оқытудың техникалық құралдарына əртүрлі орындаудағы музыкалық шығармалармен (оркестр, хор, ансамбль) таныстыруға көмектесетін аудио жəне бейнеаппаратура жатады, олардың əр түрлі музыкалық аспаптардың дыбысы мен адам дауысының мəнерлілігі туралы ой-өрісін кеңейтуге мүмкіндік береді. ТСО сабақта əндерді, балалардың импровизациясын орындауға, өзінің орындалуын тыңдауға жəне талдауға мүмкіндік береді. Фонохрестоматия Музыка сабағында тыңдауға арналған шығармалардың дыбыс жазбасы болып табылады. Музыкалық аспап (фортепиано, баян, аккордеон, домбыра) музыканың жанды орындалуын естуге мүмкіндік береді, сыныпта эмоционалдық атмосфера жасайды, мұғалімге жеке эпизодты қайталауға немесе шығарманың басына қайта оралуға мүмкіндік береді. Сабақта əр түрлі көрнекі құралдарды қолдану (суреттер, суреттер, музыкалық туындының мазмұнымен үндес) оқушылардың музыкаға эмоциялық ынтасын оятуға ықпал етеді. Көрнекі-дидактикалық құралдар музыкалық есту қабілетін дамытуға, ноталар бойынша əн айту дағдыларын меңгеруге, əн репертуарын тез меңгеруге ықпал етеді. Музыка сабағында жабдықтарды дұрыс жəне ақылға қонымды пайдалану музыкалық тəрбие міндеттерін табысты шешуді қамтамасыз етеді. Музыка сабағы Музыкалық білім беруді ұйымдастырудың негізгі нысаны болып табылады, ең алдымен оқушылардың музыкалық өнермен араласуын білдіреді. Музыка жүйесіндегі мұғалім-мұғалім-оқушылар, музыка өнері мен оқушылар арасындағы делдал болып табылады. Оқу іс-əрекеті барысында мұғалім балаларға музыканың өмірмен байланысын анықтауға, музыкалық қабылдауды дамытуға, шығармаларды мəнерлеп орындау дағдыларын қалыптастыруға көмектеседі. Музыка мұғалімінің басты міндеті балалардың эмоционалдық, рухани қарым-қатынасын орнату болып табылады, соның арқасында тəрбие міндеттері, оқушының жеке тұлғасын дамыту процесі барынша толық жүзеге асырылады. Музыкалық-педагогикалық дайындықтың жоғары кəсіби деңгейі, оқушылардың психологиялық мүмкіндіктерін білу мұғалімге белгілі əдістер мен оқыту тəсілдерін ғана емес, сонымен қатар музыкалық сабақтарды ұйымдастыру тəжірибесін байыта отырып, жаңа əдістерді табуға мүмкіндік береді. 21 Бақылау сұрақтары. 1. Музыка сабағының мəні мен ерекшелігін-музыкалық білімнің негізгі формасы ретінде ашыңыз. 2. Музыка сабағын жоспарлау кезінде мұғалімге есепке алатын негізгі ережелерді сипаттаңыз. 3. Музыка сабағында қолданылатын музыкалық қызмет түрлерінің өзара байланысын ашыңыз. 4. Бастауыш сынып оқушыларының əншілік қызметінде музыкалық тəрбиенің міндеттері қандай? 5. Музыка сабағының басқа мектеп пəндерімен ұқсастығы мен айырмашылықтарын анықтау. 6. Музыка сабағында драматургиялық дамудың мəнін сипаттаңыз. 7. Жалпы білім беру жүйесіндегі музыка сабақтарын таңдау жəне ұстау жəне ұйымдастыру бойынша əдістемелік позицияларды ашыңыз: Д. Б. Кабалевский, Ю. Б. Алиева, АИ. Раимбергенова, М. Х. Балатбаева. 8. Музыка сабағы тұтастығының негізгі принциптерін анықтаңыз. Өзіндік жұмыстарға арналған тапсырмалар 1. Екінші сынып оқушыларының сабақтарының біріне көрнекі құралдар 2.дайындау, олардың оқу-тəрбиелік маңызын ашу. 2. Мектеп əнін таңдау, авторлар туралы, əн құру туралы материалдар табу. 3. Музыка сабағын ұйымдастыру мен өткізуде музыка пəнінің мұғалімі алдында қандай басты қиындықтар болады? 4. Музыкалық сабақтардың мектепте оқытылатын өзге сабақтардан өзгешелігі мен ерекшелігі неде? 5. Музыка сабақтарына қойылатын талаптарға сипаттама беріңіздер. 6. Музыка сабақтарының типологиясы, құрылымы туралы түрлі көзқарастарды қалай түсінесіздер? 7. Музыкалық білім беру педагогикасынадағы музыка сабақтарына қатысты жаңа педагогикалық категориялар жөнінде сіздің пікіріңіз қандай? 8. Музыкалық поэма, ода, аңыз, фреска, вернисаж формасындағы музыка сабақтарының тақырыптық желісіне мысал келтіріңіздер. 9. Музыка пəні мұғалімінің сабақты жоспарлауына, даярлығына қандай педагогикалық шарттар ықпал етеді? 10. Музыкалық білім жетістіктерін тексеру жəне нəтижелеріне баға берудің білімділік жəне тəрбиелік маңызы қандай? 11. Музыка сабақтарына қатысып, оқушылардың танымдық іс-əрекеттерін ұйымдастырудың қандай формалары мен əдістері қолданылатын жəне олардың тиімділігін анықтаңыздар? 12. Музыкалық білім берудің теориясы мен практикасында музыкалық психологияның атқаратын қызметі қандай? 13. Музыкатану проблемаларының мектептегі музыка пəнінің оқу бағдарламаларында көрініс алуын ашып көрсетіңіздер. 14. Музыка өнерінің жастар ортасындағы əлеуметтік дəрежесіне баға беріңіздер. 15. Музыкалық-педагогикалық іс-əрекетте психологияның жалпы ғылыми принциптерінің жүзеге асырылуына мысал келтіріңіздер. 22 3 ТАРАУ. Музыка сабағындағы іс-əрекет түрлері 3.1. Музыканы қабалдау жəне тыңдау кезеңдері. Музыка сабағының мектепте жүргізілетін басқа пəндік сабақтарға тəн ерекше айырмашылықтары бар. Жалпы сабақта қолданылатын музыкалық материалдарды таңдай білудің мəні зор, өйткені, ол шығармалар арқылы балалар өмірдің сан қилы оқиғаларынан хабардар болады, сондықтан да музыкалық материалдар уақыт өткен сайын өзгеріп отырады, толықтырылады немесе алынып тасталынады. əн айту барысында кездесетін қиындықтарды балалар оны əдемі, мəнерлі орындауға қажетті бірден-бір жол деп түсінуі қажет. Балалардың эстетикалық сезімін қалыптастырып, əрі қарай дамытуда, музыкалық ой өрісін кеңейтіп, талғамын тəрбиелеуге тыңдауға арналған репертуардың мəні зор. Музыка туралы əңгіме тыңдай отырып, балалар композитордың өмірі мен творчествасынан мағлұмат алып қана қоймай, шығарманың сипатын, оның образын ашуда қолданылған мəнерлік құралдарын анықтап олардың шығармаға қандай көрік беріп тұрғанын қалыптастырады. Осылайша музыкаға қызығушылығын, оған эмоциялық көзқарасы қалыптасады. Əр шығарманың мəнерлі құралдары болатынын ажырата алатын болады. Балалармен тікелей жұмыс істеген музыкант-ғалымдар, ұстаздар, зерттеушілер музыканы қабылдаудың əртүрлі жақтарын жанжақты дамыту керектігіне айрықша назар аударды. Ең негізгісі-оларды қызықтыра білу. Музыка сабағындағы болып жатқан əрекеттерге эмоциялық қарым- қатынасын дамыту. Орыстың ұлы жазушысы Д.Кабалевский былай деп жазған болатын. «Музыка деген қызығушылық, музыкамен əуестену, ұнату- оның ғажайып сұлулығынтүсіну үшін қажетті шарт. Сонда ғана ол өзінің тəрбиелік жəне танымдық ролін атқара алатын болады. Ал музыкаға қызықпаған, онымен айналыспаған адамға білім жəне тəрбие беремдеу сəтсіздікке ұшшыратпай қоймайды. Бұдан шығатын қорытынды: балалардың музыкаға деген қызығу сезімін оятпай, олармен музыкалық сабақ өткіземін деу- бос əурелік. Ал, музыканы ұнату, оған қызығу сезімдері балалар музыкалық өнердің нағыз көркем, үлгілерін сезінгенде ғана пайда болмақ» – деп жазды. Сабақтың өз дəрежесінде өту əрине, мұғалімдерге байланысты. Мұғалім тұлғасы сабақ үстінде жан-жақты əрі қырынан байқалады: ол тек бір шығарманы орындап немесе айтып қана қоймай, ол туындылар жөнінде əңгіме жүргізеді, өзінің композиторға деген көзқарасымен пікір алысады, музыканың əсер ету күшінің мүмкіндігін жеткізе түсуге жағдай жасайды. Əрине мұғалім жұмысында ұйымдасытрушылық қабілетінің үлкен рол атқаратынын атап айтқан жөн. Музыкалық іс-əрекет түрлері музыка сабағы құрылымының компоненті ретінде, оқушылардың музыкалық өнермен өзара əрекеттесуінің түрлі тəсілдерін жəне оны тануға бағытталады. Оқушылардың музыкалық ісəрекет түрлеріне: музыканы тыңдау, хормен əн айту, музыкаға қозғалыс, музыкалық аспаптарда ойнау, балалардың музыканы импровизациялау жəне шығару немесе басқаша музыкалық-шығармашылық қызмет, музыкалық-танымдық қызмет жатады. Музыкалық іс-əрекеттің барлық түріне балаларды еліктіріп əкету үшін мұғалім өзі отты жігерлі болуы тиіс. Мұғалім сабақтың қызықты жəне нəтижелі өтін қамтамасыз етеді. Музыка сабағының басқа пəндік сабақтармен ұқсастығына, айырмашылығына таңдана отырып, əр сабақтың өзінің бір-бірін қайталамайтын өрнектермен ерекшеленетінін айта кетек жөн. Бұл, əрине, музыка мұғалімінің шеберлігіне шығармашылық қасиетіне байланысты. Əнді үйреткеннен бұрын оқушы оны өзі орындап, көрсетеді. Бұл көрнекілікке жатады. Дирижерлік қимыл, түрлі суреттер, иллюстрациялар пайдалануда солай. Сабақ қызықты өту үшін мұғалім оның жан-жақты əдіс-тəсілдерге бай, түсінікті болуын қадағалап, үйретілетін əн мен тыңдалатын музыкалық шығармалардың ерекше құндылығын ескеруі тиіс. Егер балалар сабаққа қызықса, олардың белсендігі де артады.Мұндағы ең негізгі мəселе қайталау мен пысқтау. Ол балалардың ойлауын, есте сақтау мүмкіндіктерін жетілдіруге жағдай жасайды. Əрбір үйретілетін əн балалардың жас ерекшеліктеріне қарайтаңдап алынады. Музыка сабағы арнаулы жоспармен жүргені тиімді .Сабақтың негізгі мақсаты-əн үйрету мен қатар, хор айту, музыка тыңдап оның сауатын үйрету. Сол себепті оқушы сабақ өтуге берілген 45 минутты тиімді ұтымды пайдаланған жөн. Ол үшін алдын –ала жоспарлап алған жөн. Сонымен қатар музыка сабақтарында оқытылатын тақырыптар күні бұрын жоспарланып, əр тоқсанға бөлініп қойылуы керек. Əн үйретуде, музыка тыңдауда есте сақтайтын жай, əр тоқсанның мазмұнына сай əнді үйретіп, музыка тыңдауды осы тəсілмен жасаған жөн. Дегенмен мұғалім оқу барысында əртүрлі жағдайға сəйкес кейбір əндерді музыкаларды қосымша етіп бергісі келгендіктен бағдарламадан тыс əндер береді. Мысалы:əртүрлі мерекелерге қатысты, жаңа жыл, наурыз, аналар күні, жеңіс күні т.с.с. Бағдарламаға енгшен əндердің көркемдік жағын оқушының түйсігіне жеңіл жастық дауыс ерекшеліктерін еске алып іріктеп алған жөн. Апта сайын сабақ қайталанып тұратындықтан, мұғалім келесі сабақты қайталай бермей, соңғы сабақты соның жалғасы ретінде жоспарланса, əртүрлі методикалықтəсілдермен сабақ ұтымды, нəтижелі болуы сөзсіз. 24 Музыканы тыңдауға дайындаудың маңызды міндеттерінің бірі-оқушылардың музыкалық шығарманы мұқият жəне қызығушылықпен тыңдауына аудиторияда қажетті əрі қолайлы жағдай жасау. Əдетте музыканы тыңдау шартты түрде келесі қадамдарда жүргізіледі: - оқытушының дайындық жұмыстары; - кіріспе немесе кіріспе əңгіме; - жұмысты орындау (тыңдау); - тыңдалған жұмыс туралы əңгімелесу; - қайта тыңдау; - жалпылау. Мұғалімнің дайындық жұмысы-музыкалық шығарманың ноталық жəне əдеби мəтінін зерттеу жəне талдау, авторлар туралы мəліметтерді іріктеу, көрнекі-дидактикалық материалдарды дайындау. Кіріспе сөз немесе кіріспе əңгіме тиісті эмоциялық көңіл-күй қалыптастыруға, оқушылардың қабылдауын белсендіруге бағытталған. Кіріспе əңгіменің негізгі мақсаты – балалардың назарын аударып, шығарманы тыңдауға қызығушылығын арттыру, балалардың назарын аудару үшін мұғалім олардың дайындығына байланысты олардың алдына түрлі міндеттер қояды. Кіріспе əңгіме барысында мұғалім композитор туралы, шығарманың құрылу тарихы туралы қысқаша айтып бере алады, орындаушы туралы мəлімет жəне музыкалық шығармаға сипаттама береді, мəнерліліктің негізгі құралдарын анықтай алады, шығарманың басты музыкалық бейнесін анықтай алады. Шығарманы орындау (музыка тыңдау) – музыканы қабылдаудың бірінші сатысы. Музыканы тыңдау барысында музыканың əр түрлі дыбысталуын (дыбыс жазу, тірі орындау) пайдалануға болады. Оқытуға ұсынылған шығарманы соңына дейін немесе аяқталған фрагментін ғана тыңдау керек. Музыканы тыңдаудың алғашқы күнінен бастап мұғалім орындау кезінде тыныштыққа қол жеткізуі тиіс. Бастауыш сынып балалары үшін жанды сипаттағы музыкалық шығарманы орындау кезінде тыныштықты сақтау өте қиын.Бұл мақсатқа жету үшін олардың қиялымен жұмыс жасау (олар концертте отырады) ойын əдісін қолдану қажет (би, марш, өздігінен іштей əн айту, сырттай емес). Тыңдалған шығарма туралы əңгіме – мұғалім мен оқушылардың белсенді əрекеттестігі, сұрақ-жауап əдісі. Музыка туралы əңгіменің негізі – сұрақтардың толыққанды жүйесі. Əңгімелесудің басты мақсаты – музыкалық шығармалардың көркемдік бейнесін анықтау. Жас ерекшеліктеріне қарай əңгіме қол жетімді, қызықты, тыныш жəне жанданған болу керек. Əңгіме барысында мұғалім бала- 25 лардың қате жауаптарына қатты назар аудармауы қажет жəнеол үшін оларды кінəлауға болмайды. Талдау, əңгіме нəтижесі бойынша барлық балаларда тұтастай алғанда, оның авторы, сипаты, музыкалық өрнектің құрылымы туралы дұрыс түсінік болуы керек. Музыканы қайта тыңдау – музыканы тұтас қабылдаудың соңғы сатысы. Жаттығу кезінде жұмыс толығымен басынан аяғына дейін көрсетіледі. Қайталанатын тыңдау өте маңызды, ол білім мен əсерді нығайту үшін өткізіледі. Жалпылау жұмыстың тыңдалу барысында алған əсерлерін синтездеу жəне кіріспе сөзден жəне музыкамен əңгімелесуден, музыканы қайта тыңдаудан алынған білімнің талдауы болып табылады. Алынған білім негізінде жалпылама үрдісте қорытынды жасалады. Жалпылама диалог түрінде (сұрақтар мен жауаптар), оқушылардың жауаптары негізінде құрастырылады, мұғалім қорытынды (қорытынды) тұжырымдамасын береді. Музыка тыңдату сабағын тиімді дəрежеде өткізу үшін арнайы жабдықталған музыка бөлмелері міндетті түрде болуы керек. Музыка кабинетінде композиторлар портреттерің, музыка ұжымдарының яғни, оркестрлердің (ұлт-аспаптар, симфониялық, үрлемелі аспаптар), хор ұжымдаарының суреттері, оркестр құрамына енетін аспаптар суреттері, т.б. болғаны балалардың тыңдау кезінде музыкалық сауаттылықтарын толықтырып отыруларына əсері бар. 3.2. Музыкалық-орындаушылық іс-шаралар. Музыканы ойнату музыкалық белсенділіктің түрі болып табылады, оның негізгі мазмұны музыканың бір бөлігін ойнау болып табылады. Музыка орындаушыларының келесі түрлері бар: - əн айту; - вокалды-хорлық іс-шара - балалар музыкалық аспаптарда ойнау; - музыкалық ырғақты қозғалыстар. Əн айту – бұл музыкалық белсенділіктің бір түрі, оның негізгі мазмұны вокал жұмысын атқарады. Соло, ансамбль, хор əні бар. Оқушыларға арналған музыкалық белсенділіктің ең көп таралған түрлерінің бірі – вокалдық-хорлық белсенділік. Вокалды-хорлық іс-шара оқушылардың вокалдық-хорлық мəдениетін қалыптастыруға, вокалды-хор іс-шараларына қызығушылықты дамытуға, дауысты, музыкалық құлақты, музыкалық естеліктерді қалыптастыруға ықпал етеді. Музыкалық сабақтарда олар өз халқының жəне басқа елдердің тарихы, салт-дəстүрлері мен мəдениетін құрметтеуге, əн айту дағдыла- 26 рына, театрландыру жəне интерпретациялау тəжірибесіне, музыкалық есту қабілетін дамытады. Вокалдық-хорлық жаттығулардың мазмұнына əн айту дауысын дамыту жəне қажетті вокалды-хорлық дағдыларды беру үшін енгізіледі. Алғашқы кезеңде вокалды-хорлық білім берудің маңызды жəне тұрақты міндеті – нашар интонациялаушы балалармен жұмыс жасау. Олармен жұмыс істеу үшін белгілі бір студенттегі бұл құбылыстың себебін анықтау: нашар есту, есту қабілетінің жеткіліксіздігі жəне есту үйлестіруі, вокалды ауру немесе əн айтудың жеткіліксіз тəжірибесі. Мұндай жағдайларда жұмыстың əр түрлі тəсілдері, "жұмыс дауысы" ауқымын біртіндеп кеңейте отырып, оған қызықты жəне қозғалыспен қарапайым əуендерді орындау негізінде қарапайым дыбысталу аймағының ерекшеліктерін анықтау ұсынылады. Барлық жағдайларда нашар интонациялайтын балалар жақсы əн айтушылардың жанында отырып, олардың əн айтуына тыңдаған жөн. Сабақ мазмұнына отандық жəне шетелдік композиторлардың əндерін жаттықтыру жəне орындау кіреді. Оқушылардың вокалдық-хорлық əрекеттерінің мазмұны мен ұйымдастырылуы туралы ойлану керек, ол төрт жұмыс түрін қамтиды: - əн айту жəне əн айтуды баптау; - жұмысты үйрену; - жұмыстарды орындау; - жұмыстың сөз сөйлеуі. Негізгі вокалдық міндеттер балалардың музыкалық тыңдауын дамытумен тығыз байланысты. Дұрыс тыңдау, дыбысты қабылдау жəне дұрыс ойнату. Қате əн айтудың себептері əртүрлі болуы мүмкін: - назардың болмауы; - əн айтудың дамымауы; - есту мен дауысты үйлестірудің жоқтығы. Мұғалім кез келген дағдыны қалыптастыру үшін уақыт талап ететінін есте сақтауы тиіс. Əн біртіндеп жүреді деген ұғым кездейсоқ емес. Əрбір бала əуен қозғалысына құлақ салып, өз дауысыңызға дəл осы дыбысты ойнату керек. Бірінші басты міндет балаларды дыбысты "созу", бірқалыпты (легато) əн айтуды үйрету болып табылады. Əн айтудың алғашқы кезеңінде балалар əн айтады, ең алдымен, мұғалім мысалдар арқылы көрсете алатын сөз бен əн арасындағы айырмашылықты түсіну керек. Кез келген жаттығуды əн айту, тіпті егер бұл бір дыбыс болса да əдемі болуы керек. Балалар бірінші сабақтан бастап өздерінің əн айту жəне жолдастарының əн айтуын тыңдап, бағалауы тиіс. Əн репертуарының шығармаларын меңгерудің негізгі кезеңдері. Оқуға қойылатын талаптар: - бірінші дыбысты теңестіру; 27 - əдеби мəтінді əуенмен оқыту; - мəтінді жəне əуенді түсіну бойынша жұмыс; - сөйлемдегі сөйлемдерді біріктіру; - музыкалық жазба қолдану; - Жұмысты дұрыс дыбыс ғылымымен белсенді дыбыспен қалыпты қарқынмен үйрену; - мəнерлілік, интонация бойынша бір уақытта жұмыс жасау; - фраза, сөйлемнің əр қайталануына дейін нақты тапсырмалар қою; - білімді үзінділерді біріктіру (əн, хорус); -екі немесе үш вокалдық шығармаларды оқу; - оқыған жұмысын орындау; - қорыту. Оқытушының дайындық жұмыстары. Музыкалық жəне музыкалық жұмыстың əдеби мəтінін зерттеу жəне талдау, авторлар туралы ақпаратты іріктеу, визуалды жəне дидактикалық материалдарды дайындау. Кіріспе сөз немесе кіріспе əңгіме оқушыларды қабылдауды жақсартуға, эмоционалды қарым-қатынасты қалыптастыруға бағытталған. Кіріспе əңгіменің негізгі мақсаты балалардың назарын аудару, балалардың назарын жұмылдыруға назарын аудару жəне мұғалімдерге əр түрлі тапсырмаларды дайындауға байланысты. Кіріспе əңгіме барысында мұғалім композитор туралы, жұмыстың тақырыбы, кімнің орындағаны туралы қысқаша сөйлесе алады. Əнді көрсету. Алғашқы танысу баланың қызығушылығын тудырып, өздерін қалай əн айтуды үйренуге тырысады. Сондықтан, шоу көркемдік, мəнерлі болуы тиіс. Мұғалім баланы жақсы көретіндіктен, əндерді айқындауға міндетті. Əуен мен сөздердің айқын, мағыналы екендігі маңызды. Əн туралы сөйлесу. Ол сөзсіз болуы керек, ал оның басты мақсаты – əннің көркемдік бейнесін түсіндіру. Кейде балаларға əн ұнамайды, əдетте, бұл – таңғажайып, мұңлы табиғаттың əні, бірақ осындай мұңғы əнде əн айтқан сайын, ол жақынырақ бола алады. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың көпшілігі күлкілі жəне көңілді əндерді жақсы көреді. Үйренетін сөздер мен əуендер əннің күрделілігіне байланысты, ауызша мəтін əуенмен бір мезгілде оқиды немесе сəл алда. Əнді əдетте фразалар бойынша үйренеді. Фраза туралы ұғымды балалар өз сөзінде алады, ол əндерді жаттаған кезде, "бір тыныс алу кезінде фразаны əн айту", "фраза арқылы тыныс алуды алмау"талаптарын орындаған кезде бекітіледі. Əуеннің қозғалысы қолмен, қол белгілерімен көрсетілгенде жақсы сіңеді. Айқындық қағидасын қолданған кезде, музыкалық сауаттылықтан алынған ақпараттар əннің жақсы меңгерілуіне мүмкіндік береді, білімнің күші мен хабардарлығын арттырады. 28 Орындау мəнерлілігі бойынша жұмыс əннің барлық жаттықтыру процесін сүйемелдейді. Оны соңғы кезең ретінде қарастыруға болады. Əннің сөздері мен əуендері терең білгенде, оны шығармашылықпен түсіндіру мүмкіндігі туындайды. Көркем əнге шығарманың авторлары, оның құрылу тарихы туралы қызықты хабарлар ықпал етеді. Н.Л.Гродзенская балалардағы алғашқы сабақтан бастап əдемі, мəнерлеп əн айтуға дейінгі білімнің маңыздылығын атап өтті.Исполняя песни разного характер, дети более глубоко, творчески осознают значение элементов музыкальной выразительности в создании содержания песни. Əртүрлі табиғат əндерін орындаған балалар əннің мазмұнын жасауда музыкалық көркемдік элементтерінің маңыздылығын терең жəне шығармашылық түрде біледі. Алдын ала жұмыстың негізінде келесі міндеттер шешіледі: студенттердің көркемдікимиджін орындау, əн салу үдерісіндегі эмоционалдық қабілеттерін дамыту, командамен бірлікті сезіну – яғни, ол керемет өнерді шырқайды. Г.П. Стулова өз шығармаларына əн айту дауысын дамыту мəселесіне ерекше назар аударады. Автордың негізгі сұрақтарының бірі – əн айту дыбысының сапасы, балалар дауысының оңтайлы дамуына ықпал ететін əдіснамалық тəсілдерді іздеу. Нəзік балалардың дауысын қорғау үшін оларды дауыстап, əн айтуға шоғырландырып, қалыпты жəне табиғи дауысты дамытуға кепілдік беретін əндерді əр жерде қорғау қажет. 3.3. Балалардың музыкалық аспаптарында ойнауы. Музыкалық аспаптардың əрқайсының өзіне тəн дыбыс бояуы(тембр), динамикалық мүмкіндігі(ырғағы), белгілі бір диопазоны болады. Музыкалық аспапатардың дыбыс шығару сапасы апаптарды жасауда қолданылатын материалдардың түрі мен қасиеттіне, дыбыс шығару тəсіліне байланысты.Қай халықтың музыкалық аспаптары болмасын өмірге жайдан жай келмеген. Ол адамның жан дүниесі, ішкі сезім иірімдерін білдіру қажеттілігінен əр халықтың тұрмыс-тіршілік, салт-дəстүр, əдеп-ғұрпына орайласа туындап пайда болған.Адам болмысының сөзбен жеткізе алмайтын күрделі сезімдерін сыртқа шығару үшін музыкалық аспаптарды ойлап шығарған. Музыкалық аспаптардың алғашқы қарапайым түрлері хайуанаттардың құстардың,желдің дауысына еліктеуден шыққан. Ол "халықтық" жəне "кəсіби" музыкалық аспаптар болып бөлінеді.Əр халықтың музыкалық аспаптарының өзіндік ерекшеліктері болады.Қазақтың ұлттық музыкалық аспаптары дауыс ерекшелігі, жасалуы, қолданылуына байланысты мынандай топтарға бөлінеді 1.Шертпелі аспаптар. 29 2.Ыспалы аспаптар. 3.Үрмелі аспаптар. 4.Ұрмалы-cілкімелі аспаптар. 5.Ұрмалы-соқпалы аспаптар. Домбыра – қазақ халқының арасына өте ерте жəне кең тараған, ғасырлар сырын сақтаған қос ішекті шертіп ойнайтын музыкалық аспаптың бірі. Өзіне тəн ерекшелігі бар, ішекті, шертпелі аспаптар тобына жатады. Домбыра əр түрлі үлгіде тұтас ағаштан ойылып, немесе құрап жасалады. Мойнына он тоғыздан жиырма екі санына дейін пернелер байланады, арнайы құлақ күйге келтіріледі. Домбыраның екі ішектісінен басқада үш ішекті, қос жақты, кең шанақты, қуыс мойын, шіңкілдек деп аталатын түрлері бар. Даусы майда, қоңыр, құлаққа жағымды. Қыл қобыз – ерте заманнан келе жатқан қазақ халқының екі ішекті ысқышпен ойналатын аспабының бірі. Өзіндік жасырын сыры мол, адамның еркіне көне қоймайтын, күрделі аспап. Ішегі жылқының қылынан жасалады. Қобыз аспабының екі ішектісімен бірге – үш, төрт ішектілер жəне «нар қобыз», «жез қобыз» деп аталатын түрлері де бар.Қобызды ағаштан шауып немесе құрап жасайды. Беті жартылай терімен қапталады. Ол дыбыстың жаңғырып шығуы үшін керек. Ерте заманда қобызды тек бақсы – балгерлер ғана ұстаған. Халық аңызында қобыздың пайда болуы Қорқыт ата есімімен тығыз байланысты екені де айтылады. Жетіген – қазақ халқының өте ерте заманнан келе жатқан жеті ішекті шертпелі музыка аспабы. Аспап ағаштан құрастырылып жасалады. Құрылысы өте қарапайым. Жетіген аспабы талай жүздеген жылдар өтседе, баяғы қарапайым күйінде. Жетілдірілген түрінде он үш ішек байланып, арнайы тиектер қойылады. Аспаптың үні өте нəзік, құлаққа жағымды. Ел арасында аспаптың шығуы жайында көптеген аңыздар айтылады. Сол бір аңыздың бірінде : өткен заманда өмір сүрген бір қарияның жеті баласынан айрылған қасіретті қайғысынан туындаған əуен- деседі. Бізге «жетіген» деген атау осылай жеткен. Қазіргі кезде жетіген аспабы көптеген ансамбльде ойналып, кеңінен насихатталып келеді. Адырна – қазақ халқының өте ерте заманнан келе жатқан көп ішекті музыка аспабының бірі. Ежелгі заманда бұл аспапты аңшылар ұстаған. Садақ атып, жебе тартып, аң- құстарды аулаған. Əуелде адырна садақ пішінді болды. Кейін бұл аспапты бұғы, марал, арқар тұрпатты аңдардың тұлғасына ұқсастырып жасады. Əуелі ағаштан құрап шанақ, мүйіз жасалынып, шанақтың асты- үсті терімен қапталады.Мүйізге жағалай құлақтар бекітіліп, ішіктер байланады. Сөйтіп, аспапты екі тізенің үстіне қойып, оң қол, сол қол саусақтарымен іліп тартып ойнайды. Шертер – ежелгі шекті аспап. Шертерде домбыра сияқты ойнайды. Шертердің көлемі домбырадан көп кіші, бірақ сыртқы түрі қобызды еске 30 салады, оған жұмыр түр беріп, сыртын терімен қаптайды, аттың қылынан екі шек тартылады. Аспап бір ғана бұрандалы болып келеді, шектің бір басы бұрандаға, екіншісі басына бекітіледі. Шертер аспабы аңыз, əн, ертегілерді айтқанда қолданылған. Ол бақташылар арасында кең тараған. Қазақтың көне музыкалық аспаптарының біріне жататын ол шертіп ойнау тəсілінебайланысты шертер деп аталған. Шертер екі немесе үш ішекті болып келеді. Ертедегі шертерлер ағаштан ойылып, шанағы көнмен (терімен) қапталған. Шаң қобыз – бітімі бөлек, ойналуы ерекше қазақ халқының көне музыкалық аспабы. Үні құлаққа жағымды, адам даусына жақын. Аспапта ойнау ерін мен тістің арасындағы қуысқа тікелей байланысты. Ойнау кезінде орындаушы оң қолымен тілшенің ұшын шалып отырып, шапшаңдата дыбыстайды. Дыбысы тілшені қозғалысқа келтіргенде шығады. Аспапта жеке əн- күй орындап қана қоймай, басқа да көне музыка аспаптарымен бірге халық əуендерін сүйемелдеуге болады. Шаң қобыз аспабының құрылысы қарапайым, жұқа тақтайшадан жасалады. Саз сырнай – алты тесікті үрлеп ойналатын аспап. Саз балшықтан күйдіріліп жасалады. Мұның бетіне өрнек ойылып, ол жыланкөзбен көмкерілген Сыбызғы – үрмелі аспаптардың ішінде кең тарағаны. Бұл аспап бақташы-малшылардың өмірімен тығыз байланысты болғандықтан, ел ішіндегі қариялар оны «жылқы малының азаны» деп атаған. Сырты жылтыр сары қурайдан жасалатын сыбызғының сырты малдың ішегімен кейде мал өңешінің ақ шелімен қапталады. Бұл оның жауын-шашынға төзімді болып сақталуына, қурайдың жарылып кетпеуіне жəне үнінің таза сақталуына байланысты қолданылатын əдіс-тəсіл. Сыбызғы аспабының үні самал желдей майда, тембрі жұмсақ, ерекше əсер береді. Мұның бетіне өрнек ойылып, ол жыланкөзбен көмкерілген Ұран – өзегі алынып, қаққа бөлінген іші қуыс екі ағашты қайта біріктіріп, сырты қайыспен орап жасалады. Дауысы күшті, жуан, алайда 1-2 дыбыстан артық дыбыс бермейді. Ертеде жаугершілікте ұран шақырып, құс салып, аң қамауға қолданылған. Сақпан – өзіндік үнімен ерекшеленетін сілкімелі қазақ халқының көне музыкалық аспаптарының бірі. Ертеде үй тұрмысында, əсіресе мал шаруашылығында кеңінен қолданылған. Қойшылар көктемгі төл кезінде бұл аспаптың дыбысымен қой қайырған. Шаруалар егістікке қонған құстарды үркіту үшін де пайдаланған. Кейбір өнерпаздар сақпанмен өзінің əуенін сүйемелдеген.Сөйтіп, сақпан музыкалық аспап дəрежесіне көтерілді. Аса таяқ – сілку арқылы үн шығаратын көне музыкалық аспап. Ұзындығы 110- 130 см. Тұтас ағаштан арнайы қалыпта жасалады. Басы күрек тектес. Бас жағына түрлі темір сақиналардан сылдырмақтар тағылып, 31 өрнектермен əшекейленеді. Аса таяқ өзіндік үнімен ерекшеленеді. Аспапты ырғап, шайқап ойнайды. Аса таяқ аспабын ертеде көбінесе бақсылар қолданған. Қазіргі кезде көне үлгілері қайта жасалынып, ұрмалы музыкалық аспаптар тобына қосылады. Дауылпаз – халықтық нұсқада жасалатын көне аспап. Ертеде аңшылық, саятшылық, құсбегілік салт-дəстүрлерде қолданылған. Шанағы өзегі алынған сырты жұмыр бітеу ағаштан жасалып, сыртына ғаныштау əдісімен ою-өрнектер салынады. Аспапты таяқпен ұрып ойнайды. Көбінесе халықтық мерекелерде жəне үлкен оркестр құрамында ойналады. Дабыл – ұрып ойнайтын аспап. Оның екі жағы да терімен қапталады. Құлақшалары бар. Ол теріні керіп тұру үшін жасалады. Дабылды саусақпен немесе арнайы жасалатын басы жұмыр шағын таяқшамен ұрып ойнайды. Даусы – терінің жұқа немесе қалыңдығына, терінің қатты немесе орташа керілуіне жəне арнайы жасалған қорапта сақталуына байланысты болып келеді. Дабылдың шанағы тал, қайың, тораңғы секілді иілуге көнетін ағаштардан жасалады. Шыңдауыл – ертеде аң-құстарды үркітіп, көптеп үйіріп, қаумалап аулау үшін немесе қуып тосынға түсіру үшін қолданылған. Шыңдауылдың шанағы тұтасымен металдан жасалып, бір жақ беті мал терісімен қапталады. Тері қапталмас бұрын шанақтың ішіне шулы үн беретін сылдырмақ-қоңыраулар немесе темір шығыршақтар тағылады. Балалар осы аспаптардың түрлерін дауыс ерекшелігіне жəне құрылысына, аспапта ойнау тəсіліне орай ажырата біледі. Қазіргі таңда жас ұрпаққа өнегелі тəрбие беру ісі маңызды мəселелердің бірі болып табылады. Тəлім-тəрбиенің негізгі бөлігі болып табылатын эстетикалық тəрбиенің балалардың əсемдікті түсініп, ұға білуі жəне олардың дүние танымының қалаптасып дамуы жолында атқарар маңызы зор. Музыка мектептері мен жалпы білім беретін мектептер, балалбақшалар мекемесіндегі əуесқой оркестрлер мен ансамблдердің жұмысы оқушыларды жəне мектепке дейінгі жас бүлдіршіндерді əсемдік əлеміне жетелеп, оларға эстетикалық тəлім-тəрбие берудің бірден-бір тиімді тəсілі болып табылады. Сондықтан да бұл жағдай мектеп, балабақшаларда əуесқой оркестрлер мен ансамбльдер үйірмесін батыл түрде ұйымдастырып, оларды оқу процесінде жəне сыныптан тыс жүргізу барысында кеңінен пайдалану қажеттігін тудырады. Баланың шығармашылық қабілетін қалыптастыру даму бағытыңдағы іс-əрекетке көшу заман талабы. Шығармашылық, бұл тіршілік көзі.Адам баласы сөйлей бастаған кезінен бастап бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктерінің өзі шығармашылықтың нəтижесі болып табылады. 32 Музыка аспапатарына үйретудің негізгі мақсаты: балаға музыканың құдретті күшін таныту, сүйтіп білімгерлердің санасын еркіне əсіресе олардың сезімі мен ұшқыр қиялына пайдалы əсер ету. Балалар аспаптарының топтасуы: 1.Ішекті: балалайка, мандарин. 2.Үрмелі: флейта, саксафон 3.Түймелі тілшікті: баян, акардион 4.Ұрмалы тілшікті: күйсандық 5.Ұрмалы: бубен үшбұрыш, барабан, металлафон, румба, маракас, трещотка т.б. Металлафон – латын тілінен «металл дыбыстылық» дегенді білдіреді. Темір тілшіктен құралған музыкалық аспап. Басына мата оралған таяқшамен ойнайды. Қатты ойнағанда ашық үн естіледі., ақырын ойнаса таза мөлдір, сыңғырлап естіледі. Румба – латын американдық сəндік биден шыққан. Бишілер қолдарына қос-қостан сылдырмақ тағылған ағаш аспапты ұстай жүріп билейді. Бұл аспап румба деп аталады. Оны сілкіп не оң қолға ұстап, сол қолмен соғу арқылы түрлі ырғақтық үн шығарады. Маракас – латын америкасынан шыққан, какос жаңғағы сияқты формасы, ішіне тастың ұнтағы зəйтүн ағашының дəндерін салады. Қазіргі кездеағашиан, металлдан жасайды да ішіне əртүрлі ұнтақ салып сілкіп, қозғап ойнайды. Ұшбұрыш – ұрмалы музыкалық аспап. Оны темірден ұшбұрыштап иіп жасайды. Дыбысы нəзік, əрі ашық болады. Аспапты металл таяқшамен ұру арқылы үн шығарады. Бубен – ежелгі елдерде ертеде пайда болған ұрмалы аспап. Ағаштан жасалған шанақ үстіне жұқа былғары керіледі. Шанақтың жан-жағына темір шылдырмақ тағылады. Бубенді сілку арқылы қолмен соғу не саусақпен дірілдету арқылы ойнайды. Трещотка – сылдырмақ ойыншық, орыс халқының аспабы. Жоғары жағын жіпке тізілген таяқшалар құрайды. Ойнаушы жіпті 2 жағынан ұстап, сілку арқылы құрғақ дыбысты əртүрлі дыбыс шығарады. Бастауыш сыныптарда қарапайым музыкалық аспаптарды, яғни ойнауға жеңіл асатаяқ, тайтұяқ, үшбұрыш, бубен, маракас т.б. қолдану балалардың музыкаға деген ынтасын, сүйіспеншілігін, белсенділігін, жауапкершілігін арттырады. Олардың музыкалық қабілетін дамытуға, шығармашылық дербестігін қалыптастыруға ықпал тигізеді. Шығармашылық əрекет кезінде музыканы қабылдау, бірігіп орындау (ансамбль), сезімі жəне дағдысы дамиды. Балалар үшін сабақта қолданылатын музыкалық аспаптар көлемі, салмағы жағынан ыңғайлы, құрылысы қарапайым, əрі мықты болуы керек. 33 Аспаптарды таратып берген соң мұғалім оның шығу тарихы, тембрі туралы түсінік бере отырып, оны сабақта пайдаланудың тиімділігін, мақсатын əңгімелеп, ойнау тəсілдерін көрсеткені жөн. Мұғалім балалардың одан əрі қызығушылығын арттыра түсуі үшін Құрманғазының «балбырауын», Дəулеткерейдің «Қос алқа», халық күйі «Келіншек» т.с.с. жеңіл, ойнақы күйлерден үзінділер алып қолдарына аспап беріп бірге ойнатуына болады. 3.4. Хормен əн айту еркешелігі. Хор өнері түрлі музыкалық өнерден тұрады, ал хормен əн айту трлі музыкалық орындаушылық болып табылады. Хор деп əртүрлі дауыстардан құрылған хор ұжымын айтамыз. Хор жанрының халық арасында кеңінен таралып, көпшілігі орындалатын лайықты шығармаларды уағыэдау, халықты өнерге тəрбиелеумен ортақ іске жұмылдыру мақсатында дамып келеді. Кейбіреулер кез келген бір топ адамның бас қосып əн салуын хор деп санайды. Тіпті, жеке дауыста орындауға бейім шығармаларды бəрі бəр дауыста орындаса да, хормен орындадық деп, мəз болысады. Мұндай топтың орындауларын хор деп атауға болмайды. Хор – əр түрлі дауыста əн салатын адамдардан топтасып ұйымдасқан коллектив. Дəлірек айтқанда, хор дегеніміз – шығарманы көркем тілмен бірнеше дауыстың үндескен əуені арқылы идеялық мазмұнын бұзбау, нақтылы түрде тыңдаушыға жеткізетін жəне хор айтудың техникалық орындау шеберлігін игерген, əсемдеу жағынан толық мағұлматы бар коллективі. Хормен əн айтудың өзіне тəн спецификалыық ерекшеліктер болады. Хортану əдебиеттерінің көпшілігінде хор спецификасы ең біріншіден оның вокалдық табиғатымен байланыстырылады жəне вокалды қызметке қажетті жауапты сапалар мен дағдыларға арналған. Назар аударылмай қалатын мына факт, бұл хорды дауыстар құрамайды, дауыс иелері – тірі, ойлай алатын жəне сезіне алатын адамдар, шығармашылық қызмет процесіне олардың айқын қарым-қатынастары бір-бірімен қалай болса, дирижермен де солай болады. Соған қарамастан, маңызды кезең, айқындаушы специфика жəне хормен əн айту «аспап» жəне хормен орындаушылық, хордың сапасы дауыстардың дыбысталуына ғана тəуелді емес, сонымен қатар əншілердің бір-бірімен қатынасы, өз жетекшісіне, қаншалықты олардың эстетикалық қажеттіліктерінің ұқсасатығына, қызығушылыққа, ұмтылуға, ұжымда қандай шығармашылық өнегелі, эстетикалық атмосфера, олардың қаншалықты көркемдік қажеттілікті түсінуіне байланысты. 34 3.6. Музыкалық ырғақтық қозғалыстар. Музыкалық ырғақты сабақтар əсемдік пен қатар балалың бұлшық еттерінің дамуы мен дене сымбатының дұрыс өсуіне тигізер əсері мол. Дені сау баланың көңіл-күйі де жақсы болатыны анық яғни, баланың өз-өзіне сенімділігі мен ерекшелігін сезіну жеке тұлға ретінде қалыптасуына маңызды рөл атқарады. Дəлірек айтар болсақ, бала өсіп дамиды сонымен қатар əуенге сай ырғақты би қозғалыстарына деген қажеттіліктері ұлғаяды. Ал, музыка əуеніне қозғалу бұл би. Ырғақты би- бала үшін қозғалыс арқылы өз-өздерін көрсетудің тəсілі болып табылады. Ал, қазіргі заманғы музыка əуені кең қозғалыстығымен көңілді динамикасымен балаларға жақын. Музыкалық қызметтің бұл түрі балаларға пластикалық қиялдар арқылы музыка ерекшеліктерін түсіну мəселелеріне бағытталған.Музыкалық қызметтің бұл түрі балаларға пластикалық қиялдар арқылы музыка ерекшеліктерін түсіну мəселелеріне бағытталған. Музыкалық-ырғақты қозғалыстар музыканы қабылдау үдерісін көрсету үшін, қажетті білімді игеруге ықпал ететін көркемдік құралдарын анықтау үшін арнайы визуалды түрде көмектеседі. Бул музыкалық іс-əрекет əр мектеп оқушысына, оның ішінде əн айту жұмысы қиындықты тудыратын балаларға қолжетімді. Музыкалық-ырғақты қозғалыстар музыканы қабылдау үдерісін көрсету үшін, қажетті білімді игеруге ықпал ететін көркемдік құралдарын анықтау үшін арнайы визуалды түрде көмектеседі. Бул музыкалық ісəрекет əр мектеп оқушысына, оның ішінде əн айту жұмысы қиындықты тудыратын балаларға қолжетімді. Бастауыш сынып оқушылары жүру, жүгіру, секіру кезінде жақсы үйлесімге ие. Олар музыка бірлігі мен қозғалыс сезімін тəн музыкалық - ырғақтық қызметтің негізінде музыкалық материалды моторлы-пластикалық пысықтау жатыр. Музыкалық-ырғақтық іс-əрекет ырғақ сабақ жұмысының мазмұны болады да, оның нəтижесінде оқушылар музыкаға қосылып, қозғалысарқылы өзін, яғни «мен» дегенді көрсетеді. Музыкалық-ырғақтыққозғалыс-музыкалық-орындаушылық қызметтің түрі, оның негізінде моторлы-пластикалық функция жатыр. Музыкалықырғақтық кез келген қызметтің негізгі мазмұны музыкалық шығарманың сипатына сəйкес əр түрлі, арнайы таңдалған қозғалыстарды (жүру, секіру, мақта, қол қозғалысы, құру жəне қайта құру, заттармен қозғалыс, би элементтері жəне т.б.) жүзеге асыру болып табылады. Музыкалықырғақтық қызмет өзара байланысты үш бағытқа ие: 35 Біріншісі музыкалық дамуды, музыкалық есту қабілетін дамытуды, музыка қимылдарын бағындыра білуді қамтамасыз етеді. Екінші дұрыс қозғалыс дағдыларын береді: – жаяу (маршевая, бодрая, спорт, байсалды, ырғақты); – қадам (жоғары, шұлықта, хоровод); – секіру (жеңіл, қуатты) жəне т. б. Үшінші дене қозғалыстарын қалыптастыруды, басқаруды қамтамасыз етеді. Сабаққа дайындала отырып, педагог тақырып жəне қозғалыс дағдылары бойынша сабақ тақырыбына жауап беретіндей, нақты музыкалық-есту қойылымдарын, музыкалық білімдерін тереңдетіп, бекітетіндей музыкалық материалды таңдайды. Оқушылардың қимыл-қимылдарды орындау сапасы олардың музыкалық бейнені, сондай-ақ мəнерлі бейнені түсінуіне, сондай-ақ мұғалімнің музыкалық орындауына байланысты. Материалды жатқа білу керек. Өйткені қозғалыс кезінде оқушылардың қателіктерін көру жəне түзету керек. Барлық қозғалыстарды мұғалім балаларға, əсіресе I жəне II сынып оқушыларына көрсетуі тиіс, өйткені бір ғана түсініктеме оң нəтиже бермейді. Қимылдарды көрсету музыкаға эмоционалдық реакцияны белсендіреді. Қозғалыстарды үйрену барысында бейнелі сөз, түсініктеме, өлең мəтіні қолданылады. Түсіндіру, қозғалыс кезінде жарқын салыстыру оқушыларға оны мəнерлеп жəне дұрыс орындауға көмектеседі. Музыкамен қозғалысты ұйымдастыру кезінде оқытудың техникалық құралдарын кеңінен пайдалану қажет. Бұл оқушыларды белгілі шығарманың жаңа дыбысталуымен таныстыруға мүмкіндік береді, педагогке қозғалыстардың орындалу сапасын бақылауға жəне қажет болған жағдайда оларды түзетуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ТСО пайдалана отырып, мұғалім бірлескен шығармашылық үдерісіне қатыса алады (мысалы, музыкалық – ойын бейнесін жасау, əндерді сахналау кезінде). Сабаққа дайындала отырып, педагог грамматикалық жазбада қандай шығармаларды жақсы қолданатынын, оқушылармен бірге шығармашылықта оның рөлі неде екенін шешеді. Ырғақты би балаларды эстетикалық құндылыққа тəрбиелейді, эмоцияналдық көңіл-күйін жақсартадыБимен айналысу арқа, іш жəне аяқ бұлшық еттерін нығайтады əрі бүкіл ағзадағы жəне буындар мен омыртқадағы қан айналымын, сондай-ақ зат алмасу процесін жақсартады. Сонымен қатар қимыл-қозғалыстың үйлесім-ділігін арттырып, дене бітімін жетілдіруге, тыныс алу жүйесін жаттықтыруға көмектеседі. Ырғақ – оқушының эмоционалдық қалпын жəне тəртібін қалпынакелтірудің жақсы құралы болып келеді. Ырғақтық-гимнастикалық жаттығулар баланың қозғалыс координациясының дамуына көмектеседі. Оқушылар қолдың, бастың, дененің жəне 36 аяқтың қозғалыстарының үндесуін үйренуін жəне оларды синхронды орындауға тырысуына сабағымда басты назарға аламын. Музыка ырғағымен істелінетін жаттығулар физикалық дамуындағы ауытқуларды ғана түзете қоймай, сонымен қатар барлық психикалық процестердің жетілуіне көмектеседі. Сынақ сұрақтары 1. Музыка тыңдау əдістерінің мақсаты мен міндеті нені көздейді? 2. Музыка тыңдауға қанндай талаптар қойылады? 3. Музыка тыңдатту үшін репертуарларды қалай таңдау керек? 4. Музыкалық шығармаларды қабылдаудың негізгі кезеңдері мен əдістері қандай? 5. Музыка тыңдатуда қандай көрнекіліктер мен техникалық құралдар қолданылады? 6. Музыка тыңдау арқылы балалардың шығармашылығын қалай дамытамыз? 7. Музыкалық қызметтің қарым-қатынасын кеңейтіңіз. 8. Музыка сабағында музыка тыңдаудың мағынасын кеңейтіңіз. 9. Музыкалық сабақта музыка тыңдауды ұйымдастырудың негізгі кезеңдерін сипаттаңыз. 10. «Музыканы тыңдау» жəне «музыканы тыңдау» деген сөздердің мағынасын қалай түсінесіз? 11. Ұлдардағы мутацияның негізгі белгілерін анықтаңыз. 12. Музыкалық аспаптарды ойнау сияқты қызметті ұйымдастыру жəнеөткізу қандай қиындық тудырады? 13. Музыкасабақтарда оқушылардың жұмысы қандай? 14. Қазіргі оқушылардың музыкалық дамуының жас ерекшеліктерін анықтайтын факторларды сипаттаңыз. 15. Қазақ музыка мəдениетін, оның ішінде аспаптарды зерттегензерттеушілер? 16. Болат Сарыбаевтың аспаптар классификациясы қалайтоптастырылды? 17. Ішекті аспаптар тобына жататын аспаптар жəне оларға тəнерекшеліктер? 18. Музыкалық қызмет түрлерінің өзара байланысын ашыңыз. 19. Музыка сабағында музыка тыңдауының мəнін ашыңыз. 20. Музыка сабағында музыка тыңдауын ұйымдастырудың негізгі кезеңдерін сипаттаңыз. "Музыканы тыңдау" жəне "музыканы тыңдау"сөздерінің мағынасын қалай түсінесіз? Өздігінен жұмыс істеу мəселелері 1. «Жыл мезгілдері», «Қазақстан композиторлары», «Музыкалық станция жəне жоғары жиек» тақырыбына көрнекі құралдарды дайындау. Кіріспе жəне аяқталудың нақты көрсетілімі бар мектептегі əндерді орындау 37 2. Музыкалық сабақта өлеңді үйренудің негізгі кезеңдерін сипаттаңыз. 3. Суреттер альбомын дайындаңыз: қазақ халық музыкалық аспаптары, Карл Орф аспаптары, қарапайым балалар музыкалық аспаптары. 4. «Музыкалық-ырғақты қозғалыстар» музыкалық іс-əрекетінің мəнін, оларды музыкалық сабақтарда қолданудың білім беру құндылығын анықтау. 5. Домбыра аспабының шығу тарихы туралы əңгіме дайындауы. 6. Музыка жəне композиторлардың өмір-баяндамасы туралы қызықтыəңгімелерін жинап дайындаңыз. 7. Музыка іс-əрекеттерінің ұйымдастыру жұмысын көрсету. 8. Балаларға арнаған музыкалық аспаптарды өз қолымен жасауы. 9. Музыка аспапта ойнауын көрсетіңіз. 10. Музыка сабағының фрагментын тапсыру. 11. Музыкалық ұжымдардың жұмыстық əдістемесін көрсетіңіз. 38 4 ТАРАУ. Музыкалық-педагогикалық қызметтегі музыка мұғалімдері 4.1. Музыкалық ұстаздың конструктивті кəсіби қызметі. Музыкалық мұғалім мамандығы туралы сөйлескенде, оның қызметін музыкалық-педагогикалық сипаттау заңды. Қазіргі заманғы педагогикалық теория мен тəжірибе мұғалім-музыканттың шеберлігі көптеген педагогикалық жəне арнайы кəсіби шеберліктердің, жалпы мəдениет, құзыреттілік, кең білім берудің, сондай-ақ өздерінің білім беру жəне кəсіптік ісəрекеттерін жəне іс-əрекеттерін дербес жоспарлау, бақылау, реттеу мүмкіндігін болжайды. Болашақ мұғалімнің кəсіптік даярлау процесінің сапасын нақты сипаттайтын студенттер. Музыкалық ұстаздың қызметі музыкалық мəдениеттің көркемдік үлгілерінде қамтылған əмбебап құндылықтармен таныстыру, студенттің шығармашылық күштерін анықтау үшін оны күшті музыкалық белсенділікпен айналысу арқылы студенттің тұлғасын қалыптастыру болып табылады. Музыкалық-педагогикалық қызмет, кез-келген адам сияқты, іс-əрекеттер тізбегі түрінде бар, олардың əрқайсысы белгілі бір деңгейде маманның музыкалық-педагогикалық сапасын қалыптастырудың белгілі бір деңгейіне сəйкес келеді. Ол педагогикалық жəне мамандандырылған білімнің барлық спектрін қамтамасыз етеді. Музыкалық-педагогикалық қызмет құрамында: алынған білімді өз бетінше қорытуға жəне жүйелендіруге негізделген конструктивті, музыкалық жəне орындаушылық, коммуникативті жəне ұйымдастырушылық, зерттеу қызметі бар. Музыкалық ұстаздың музыкалық-педагогикалық қызметі музыкалық өнердің ерекшеліктерімен анықталған, арнайы бағыттағы психологиялық, педагогикалық жəне арнайы білімдердің, дағдылар мен қабілеттердің кешенін иемденеді. Музыкалық-педагогикалық қызмет педагогикалық, хор, музыкалық, коммуникативті, ғылыми-зерттеу жұмыстарын біріктіріп, алған білімдерін өз бетінше қорытуға жəне жүйелеуге мүмкіндік береді. Кəсіби музыкалық мұғалімнің негізгі түрлерін қарастырайық. Музыкалық мұғалімнің конструктивті музыкалық шығармашылығы белгілі бір идеяны жəне олардың даму логикасын бейнелейтін жекелеген музыка сабақтарының, сабақтар блогының, тұтас тоқсанның жəне т.б. көркем-педагогикалық құрылыстың мазмұны мен əдістерін түсінуге бағытталған. Бұл қызмет мұғалімге музыкалық белсенділіктің сипатына сəйкес келетін эмоционалды күйлердің, олардың энергиясының өзгеруін болжайды. 39 Сондай-ақ, бұл шығармашылық мұғалімнің музыкалық білім берудегі өз авторлық үлгісін музыкалық сабақ жоспарлау түрінде жасайды. Мұғалім-музыканттың конструктивті қызметінің негізі кəсіптік маңызды дағдыларды қамтиды: - тəрбие жұмысын жоспарлау; - оқу материалын таңдау; - сабаққа студенттердің қатысуын арттыру; - Сіздің педагогикалық тəжірибеңізді жəне басқа адамдардың тəжірибесін жинақтау; - жеке тұлғаның дамуына жəне мектеп командасының біліміне ықпал ететін жағдайларды болжау. Кез келген оқу жоспары оқу материалын іріктеу мен құрудың белгілі бір логикасы болып табылады, мұғалімнің міндеті – бұл логикаға сүйеніп, оған сəйкес сабақтарды жоспарлау жүйесі, музыкалық білім берудің мазмұны, формалары мен əдістері əрбір класс ерекшелігі. Педагогикалық процестің келесі педагогикалық шарттары мен ерекшеліктеріне сəйкес əр сыныпқа қатысты таңдалған бағдарламаның негізгі қондырғыларын көрсетудің конструктивті қызметі: - студенттердің жалпы жəне музыкалық даму деңгейі, олардың қабілеттері, қызығушылықтары жəне музыкалық тəжірибесі; - сабақтар өткізу шарттары; - белгілі бір оқу материалдарын меңгерген студенттердің қарқыны, музыкалық қызметтің əртүрлі түрлерін игеру; - тұтастай алғанда мектептің бағыты; - мектептегі музыкалық өмірде əрбiр нақты сыныпты тарту сипаты; - осы мектептегі өнер, гуманитарлық жəне басқа да пəндерді оқыту ерекшеліктері; - стильдің ерекшеліктері, оқытушылардың басқа оқытушылардың пəндерінің сипаты. Мұғалімнің осы іс-əрекетінің мазмұны аудиториядағы импровизациялық сəттердің əртүрлі түрлерін жоспарлауды, музыка сабақтарының нұсқаларын, сыныптан тыс формаларын жəне музыкалық əрекеттердің түрлерін қамтиды. Ең шығармашылық жəне тəжірибелі мұғалім мектептің оқу бағдарламасының талаптарына жауап беретін музыкаға арналған өзінің жеке оқу бағдарламасын құра алады. Бағдарламалар мектеп педагогикалық кеңесі немесе музыка мұғалімдерінің облыстық əдістемелік бірлестігі арқылы нақты мектепте жұмыс істеу үшін талқыланады жəне бекітіледі. 40 4.2. Музыкалық-орындаушылық іс-шаралар. Музыкалық-педагогикалық білім беру жағдайында музыкалық спектакль ерекше маңызға ие, онда оқу үрдісінде алған біліктіліктері мұғаліммузыканттың кəсібилігі мен педагогикалық дағдысы арқылы жетілдіріледі. Музыкалық-шығармашылық қызметі мұғалімге музыкалық, білім беру, музыкалық-ағартушылық міндеттерді орындауға мүмкіндік береді, мұғалімнің жұмыс сапасын жақсартуға көмектеседі. Орындаушы ретінде мұғалім балаларға музыканы түсінуге жəне бағалауға үйретеді, эмоцияларын бақылайды, ол өз шығармашылығымен керекті эмоционалды қарым-қатынас жасау, музыканы түсінуге көмектесетін ынта-жігер мен қызығушылықты тудырады. Əн музыкасының өнімділігі, əдетте, мектептің сыныбын қабылдауға жəне музыкалық дайындық мүмкіндіктерін ескере отырып салынған əңгімемен бірге жүруі керек. Мектеп аудиториясымен қарым-қатынас жасау қабілеті үнемі дамитын сапа болып табылады. Мұғалім-музыкант тек ашық жəне көркем түсіндіріп қана қоймай, сонымен қатар оның сөздерін музыкалық шығармалардың орындалуымен қамтамасыз етуі тиіс. Жақсы музыкалық аспапқа ие болу үшін, сіз өзіңіздің əн дауысыңызды еркін меңгере аласыз. Дыбыс кəсіби түрде орнатылуы керек, дыбысы əдемі, икемді жəне мəнерлі. Музыкалық ұстаздың кəсіби орындаушылық дағдылары көптеген компоненттердің органикалық үйлесіміне негізделеді: музыкалық-теориялық білімді дамыту, музыкалық аспапта мəдениет жəне техника, музыкалық өндірістің көркемдік бейнесін ашу қабілеті. Орындаушылық қызметі мұғалімнің музыкант ретінде беделін нығайтады, сондықтан ол үнемі өз жұмысының дағдыларын жетілдіреді. Музыкалық жұмыста өз бетімен жұмыс істеу дағдысын меңгеру, мектеп репертуарының ерекшеліктерін білу. Музыкалық мұғалімге арнайы дайындықтың маңызды аспектілерінің бірі концерттік-кiтаптық жұмыс дағдыларын игеру болып табылады, ол: хор жəне соло əндерiн орындауға, бiр парақтан оқып, əртүрлi алаңға көшiруге, əндердi тыңдау жəне əуенмен тыңдау, ансамбльде ойнау дағдыларына ие болады. Мұғалім өз білімдерін жүйелі түрде жақсартып, кəсіби дағдыларын жетілдіріп, сөйлеу жəне шығармашылық мəдениетін қалыптастыруға тиіс. Музыкалық-ағартушылық қызмет педагогикалық бағдарға ие жəне мыналарды қамтиды: - балалар аудиториясына бағдар беру; - өз мутацияларына негізделген балаларды музыкамен бірге тұтқындауға деген ұмтылыс; - балаларды бірлескен орындаушылық іс-шараларға тарту; - шығармашылық қабілеттерін, қиялын, ассоциативті ойлауды ояту. 41 Музыка мұғалімінің музыкалық-орындаушылық жұмыстары келесі негізгі түрлерді қамтиды: жеке əн айту, студенттермен ансамбльде əн салу, аспаптарда ойнау, хор немесе оркестр, музыкалық пластикалық қозғалыс. Жеке орындаушы əнші. Сыныптағы мұғалімнің жұмысының бірі – бұл жұмыстың вокалды орындауы. Бұл классикалық, халықтық, діни жəне заманауи музыканың жұмысы болуы мүмкін. Ұжыммен бірге жəне жоқ. Музыкалық жұмыс аудиторияда немесе жеке бөліктерде орындалады. Жұмысты орындау барысында мұғалім эмоционалдылықты, музыкалықты, əн айту дағдыларын меңгеруді, композитордың орындау стилін, дəуірін жəне ұлттық стильді сақтауы керек. Мұғалім сүйемелдеумен жұмыс жасағанда, балалармен көз алмасуға, аудиториядағы атмосфераға бақылау жасауға жəне балалардың орындаған жұмысына қалай жауап беретініне сүйенуі керек. Мұғалімнің əн айту сапасы оқушылардың вокалды-хоралық мəдениетін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Мұғалімнің ойдағыдай, дəл жəне құзыретті жұмысы вокалдық шығармаларды орындауға тырысатын балалар үшін үлгі бола алады. Балалармен ансамбльде əн айту. Вокалдық белсенділік түрлерінің бірі балалармен ансамблде əн айту. Ол мұғалімнің жəне студенттердің бірлескен əн айту қызметіне негізделген. Оның мазмұны мұғалімнің педагогикалық жəне орындаушылық міндеттеріне байланысты (жұмыс сипатын, қарқыны, динамикасы). Құралды ойнату. Музыкалық сабақтарда оқытушы аспаптық орындаудың əртүрлі түрлеріне ие орындаушы-аспапшы ретінде қызмет етеді. Жұмыстың ерекшелігі мұғалімнің барлық стильдер мен жанрлардан тұратын репертуарға ие болуын талап етеді. Мұғалім қарапайым музыкалық аспаптарда ойнау керек, ал оның өнімділігі музыкалық жəне сауаттылық талаптарына сай болуы керек. Мұғалім музыкалық шығармаларды балалардың əн айтуы үшін ыңғайлы тонусымен еркін ауыстыруы керек. Балалармен ойнайтын ансамбль қарапайым музыкалық жəне халық аспаптарында музыка ойнайтын ұжымдық жəне ансамбль түрінде жүзеге асырылады. 4.3. Коммуникативтік жəне ұйымдастырушылық қызмет. Оқытушының коммуникативтік жəне ұйымдастырушылық қызметі тəрбие жұмысын жоспарлау жəне ұйымдастыру бойынша мақсатты іс-əрекеттермен байланысты жəне келесі міндеттерді шешуге бағытталған: - музыкалық сабақтарды ұйымдастыру жəне өткізу; - оқу-əдістемелік материалдарды іріктеу, білім беру жəне тəрбие жұмысының түрлі нысандарын ұйымдастыру; 42 - өздерінің іс-əрекеттерін жəне балалардың музыкалық сабақтардан жəне сыныптан тыс іс-шаралардан өтуін жоспарлау - эмоционалды жəне рухани қарым-қатынас атмосферасын қалыптастыру, мұғалім мен балалардың арасында достық жəне сыйластық қарымқатынас жасау. Мұғалімнің коммуникативтік жəне ұйымдастырушылық қызметінде оның ерекше маңыздылығы оның ұжымдық орындаушылық іс-əрекеттерін ұйымдастыруда көрінетін эмоционалды-еріктілік қасиеттері болып табылады. Музыкалық сабақтың эмоционалды атмосферасы балаларға музыкаға деген көзқарастарын жиі жеткізеді, сондықтан мұғалім балалардың нақты мүмкіндіктерін, олардың музыкалық қабілеттерін білуі керек. Ол оқушылармен қарым-қатынасын жəне сабақтың атмосферасын шеберлікпен жəне шыдамдылықпен реттейді. Музыкалық мұғалімнің коммуникативті белсенділігі балаларды музыкамен белсенді шығармашылық қарым-қатынасқа тартуға, музыкалық белсенділіктің əртүрлі түрлерінде өздерінің қабілеттерін ашуға, оларға қуаныш пен сенімділік сезімін оятуға көмектесетін «табысқа жету жағдайын» жасауға бағытталған. өзіңді шығармашылық адам ретінде көрсете білу. Музыкалық мұғалімнің коммуникативтік жəне ұйымдастырушылық қызметінің тиімділігі педагогикалық шарттарға байланысты: музыка сабақтарында шығармашылық атмосфераны қалыптастыратын мұғалім мен студенттер арасындағы қарым-қатынас жасау. Оқушыларға жеке көзқарас қолдану, тəрбиелеу, аудиториядағы музыка жұмысына балалардың қызығушылығы, музыкалық материалдар мен міндеттердің күрделілігінің əртүрлі деңгейлерімен бірге музыкалық сабақтарды құрастыру. 4.4. Музыкалық ұстаздың зерттеу жұмыстары. Зерттеу бағыты мұғалімнің іс-əрекетінде көрінеді, студенттің музыкалық даму үдерісін, оның қабілеттерін, дағдыларын жəне қабілеттерін, қызығушылықтарын, музыкалық жəне шығармашылық тəжірибелерін жəне дəмін зерттеу. Бұл өзіңіздің музыкалық-педагогикалық қызметті талдау, үздік оқытушылардың тəжірибесін синтездеу, оқытудың тиімді əдістерін пайдалану жəне кəсіби өзін-өзі дамыту. Зерттеу қызметі проблеманы көре білу, гипотезаны қалыптастыру, фактілерді талдау, өз тұжырымдары мен қорытындыларын жасау мүмкіндігінде көрінеді. Ол əдістерді, мазмұнды, оқу үдерісін жетілдіруге байланысты идея туындағаннан кейін пайда болады жəне дамиды. Мұғалім пайда болған идеяны жүзеге асырады, оны жүзеге асыру технологиясын дамытады, содан кейін оны іс жүзінде тексереді. Мұғалімнің ғылыми-зерттеу жұмыстарына қатысуының көрсеткіші оның арнайы əдістері, музыкалық шығармаларды талдау жəне т.б. сияқты 43 шығармашылық жұмыстары болуы мүмкін. Музыкалық мұғалімнің ғылыми-зерттеу жұмысының жоғары деңгейі – сабақты өткізудің мінсіз əдістерін іздеу, сабақтан тыс іс-шаралар. Зерттеу жұмысының барысында мұғалім мен оқушылар арасындағы арнайы шығармашылық байланыс пайда болады. Бірлескен шығармашылық іздестіру, балалардың танымдық мүдделерін ынталандырады. Көптеген жылдар бойы инновацияның ғылыми сипаты басқа мұғалімдердің тəжірибесіне енгізілсе, ақталған деп саналады. Соңғы жылдары, əсіресе психология саласында, бірегей, бірегей инновация педагогикалық тəжірибені қамтитын жаңа ғылыми білім ретінде қарастырылуы мүмкін. Бұл жағдайда мұғалім-музыкант өзі ұсынған инновацияның мəнін, оның қандай музыкамен байланысы бар екенін – музыкалық психология, музыкология, орындау теориясын жəне т.б. зерттеуге, құрылымды, инновация механизмін түсінуге тырысуы керек. Арнайы əдебиеттерді оқыпүйрену арқылы бұрын музыкалық білім беру əдіснамасы мен практикасында орын алғандығын тексеру қажет. Мұғалім баланың музыкалық дамуы үшін ұсынылатын инновацияларға неше көңіл аударуы керек. Бұл тиімді даму, кез-келген қабілет, дағды, жеке тұлғаның дағдысы болуы мүмкін. Бұл жағдайда мұғалім инновацияны қолданғанға дейін зерттелетін құбылыстың деңгейін анықтау маңызды. Содан кейін жаңалықтарды іс жүзінде қолдану процесін егжей-тегжейлі сипаттаңыз, балалардың сауалнамасын өткізіп, зерттелген параметрлердің тиімділігін жазып алыңыз. Қызметтің бұл түрі философиялық, жалпы ғылыми (психологиялықмузыкалық жəне т.б.), жеке ғылыми, яғни, музыкалық жəне педагогикалық деңгейлерді қоса алғанда, əртүрлі деңгейдегі зерттеу əдістерінің жүйесін иеленуді талап етеді. Зерттеу əдістері теориялық жəне эмпирикалық болып бөлінеді. Бірінші топқа музыкалық-педагогикалық фактілер мен құбылыстарды талдау, синтездеу, синтездеу жатады. Зерттеу əдістерінің екінші тобы бақылау, салыстыру, педагогикалық тəжірибені қамтиды. Олар бірге зерттелетін мəселе туралы тұтас көзқарас қалыптастыру мүмкіндігін жəне мұғалім-зерттеуші ұсынған инновациялардың тиімділігі мен тиімділігін қалыптастыруға мүмкіндік береді, ал мұғалім ғылыми зерттеулердің теориялық негіздерін жəне тəжірибелік жұмыстарды білу керек: - келесі – оқу үрдісін бақылау жəне талдау; - педагогикалық фактілерді анықтау жəне жүйелеу; - олардың дамуындағы музыкалық құбылыстарды көру; - белгілі бір педагогикалық жағдайға музыкалық білім мен дағдыларды шығармашылық пайдалануға; - проблемалық музыкалық сабақтардың əдістемесін қолдану; - музыкалық-педагогикалық ықпал ету міндеттерін толық шешу үшін сабақта қосымша материалдарды қолдану; - өз жұмысының күтілетін нəтижелерін болжау; - оқушылардың музыкалық даму деңгейін болжау; - өзін-өзі тəрбиелеуге үнемі араласуға, тыңдауға жəне тəжірибе жинақтауға, музыкалық репертуарды жинауға, оқушылармен ауызша қарымқатынас жасау дағдыларын жақсартуға. Болашақ музыкалық мұғалімнің ғылыми-зерттеу қызметі шығармашылық əлеуетінің жəне жалпы адамның дамуының кəсіби деңгейін жоғарылатуға ықпал етеді. Мəселен, музыкалық педагогикалық қызметтің кейбір аспектілерін қарастыра отырып, біз мұғалімнің педагогикалық шеберлік деңгейін көрсететін көптеген өзара байланысты элементтердің жиынтығын білдіретінін атап кеттік. Музыкалық-педагогикалық қызметтің негізгі сипаттамаларының бірі оның шығармашылық сипаты. Музыкалық мұғалімнің жұмысындағы шығармашылық түрлер – оқу үдерісін басқару, сондай-ақ музыкалық сабақтарды ұйымдастырудың тиімді əдістерін меңгеру жəне дамыту, сондай-ақ жан-жақты дамып келе жатқан студенттік тұлғаны қалыптастыру бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары. 4.5. Музыкалық ұстаздың кəсіби қасиеттері. Белгілі бір жеке қасиеттердің болуы музыкалық мұғалімнің музыкалық жəне білім беру қызметінің тиімділігін қамтамасыз етеді. Музыкалық мұғалімнің педагогикалық қызметінің кəсібилігі қазіргі заманғы мазмұнды меңгеру өлшемі жəне музыкалық білім беру саласындағы кəсіби проблемаларды шешу құралымен анықталады. Мұғалімнің педагогикалық қызметінің сапасының сипаттамасын анықтау И.Ф. Харламов шеберлікті, шеберлікті жəне инновацияны кəсіптік деңгей ретінде атап өтеді. Педагогикалық шығармашылық тұжырымдамасы, зерттеуші белгілі бір жаңалықтың элементтерін, педагогикалық жəне білім беру ісінде түбегейлі жаңа қалыптастыру үдерісін, педагогикалық мəселелерді шешудің керемет жолдарын іздейді. Музыкалық мұғалімнің педагогикалық қызметінің кəсібилігінің ең маңызды ерекшелігі музыкалық сипатқа ие – ол жылтыратылған жəне музыкамен үнемі байланыста болатын табиғи сыйлық. Музыкалық – музыкалық талғамға, музыканы толығымен қабылдау қабілетіне, ондағы кəсіби музыканттың дайындығына мүмкіндік беретін табиғи бейімділік кешені. Музыкалық адамның шығармашылық қабілеттерін ғана емес, кəсіби жетістіктер деңгейін де анықтайды. Музыкалықтың маңызды көріністері- 45 нің бірі – музыкалық дəм. Музыкалық мұғалімде дамыған музыкалық дəмнің болуы оқушылардың музыкалық мəдениетін дамыту процесінде табысқа жетудің міндетті шарты болып табылады. Музыкалық музыка мұғаліміне өнердегі жаңа үрдістер мен құбылыстарды түсінуге, қызықты музыкалық шығармаларды түсінуге жəне бағалауға көмектеседі. Ол өзінің педагогикалық қызметінің барлық түрлерінде вокал, аспаптық орындау, музыкалық жəне пластикалық белсенділік, импровизация, вокалды-хор жұмыстары, музыкалық шығармаларды іріктеу жəне т.б. Музыкалық мұғалімнің табыстылығы мен өнімділігі үшін қажетті шарт – бұл адамдармен қарым-қатынас жасау, адалдық пен мейірімділікті сезіну қабілеті деп түсінетін эмпатия. Эмпатикалық музыкалық мұғалімнің дамуы студенттермен рухани туыстықтың қағидалары бойынша қарым-қатынас жасауға, олардың əрқайсысында пайда болатын тұлғаны жəне музыкалық білім беру үдерісінде оларға көмектесу қажеттілігін көруге мүмкіндік береді. Педагогикалық шеберлікті жетілдіру барысында мұғалімнің педагогикалық импровизацияға қабілеттілігін дамыту өте маңызды. Педагогикалық импровизация жəне педагогикалық өрлеу педагогикалық шығармашылықтың негізі. Мұғалім өз қызметінің сипаты бойынша үнемі өзін-өзі қалпына келтіріп, дұрыс шешімдерді табуға тырысады. Ол теңгерімді, тыныштықты, кез-келген жағдайда өзін ұстай білуді, жеке оқушылармен бірге, сондай-ақ бүкіл студенттік класспен сырттай мінез-құлқын талдау үшін дұрыс қарым-қатынас жолын табуды талап етеді. Музыкалық ұстаздың жеке құрылымында ерекше орынды өзінің кəсіби қызметіне негізделген сапа ретінде ойлау керек. Музыкалық мұғалімнің кəсіби ойлауы музыкалық ойлауды қамтиды, бұл студенттердің музыкалық ойлауының табысты дамуының басты шарты. Кəсіби ойлау ойлаудың, оның музыкасының, психологиялық-педагогикалық аспектілерінің, кəсіби бағдарланудың, стильдің жəне ойлаудың көркемдік жəне ғылыми аспектілерінің кездесуі болып табылады. Музыкалық мұғалімнің ойлаудың маңызды санаты – музыканы тыңдау барысында музыкалық өнердің мəні бар эмоциялар. Музыкалық мұғалімнің кəсіби ой-пікірлері балаға қатысты жəне тұтастай алғанда педагогикалық процесте көрініс табады, бұл мұғалім мен студенттер арасындағы қарым-қатынаста көрініс табады. Мұғалімнің кəсіби ойлаудың негізгі бағыттарының бірі – психологиялық-педагогикалық ойлау. Мұғалімдер мен студенттер арасындағы қарым-қатынас процесінің сипаттамалары, белгілі музыкалық-педагогикалық тапсырмаларды шешу, музыкалық-педагогикалық инновацияларды енгізу, жас ерекшелігі мен жеке тұлғаны түсіну, студенттердің психологиялық ерекшеліктері. 46 Музыкалық мұғалімнің кəсіби ойлауының дамуы өздерінің педагогикалық қызметін талдауға жəне кəсіптік өзін-өзі ақпараттандыруды дамытуға маңызды назар аударады. Кəсіптік өзін-өзі ақпараттандырудың негізі кəсіби рефлексия – біздің музыкалық жəне білім беру іс-шаралары мен процестерін талдауға, көрсетуге, бағалауға мүмкіндік беру. Музыкалық ұстаздың кəсіби жеке көрінісі мұғалімнің тұлғасына əсер етеді жəне ішкі рухани əлем идеясына жəне кəсіби дағдыларды одан əрі жетілдіруге əсер ететін «еркіндік» жəне «шығармашылық» философиялық санаттарын түсінудің жеке темпераменті мен қатынасына байланысты. Музыкалық ұстаздың кəсібилігінің маңызды жəне қажетті компоненттерінің бірі – шеберлік. Артист əрдайым педагогикалық сыйлық жəне өнер жəне музыка педагогикасының көрнекті шеберлерінің шеберлікінің белгісі болды, Р.Нейгауз, Д. Б. Кабалевский жəне басқалар.Студенттердің музыкаға деген қызығушылығын оятып, Д.К.Кабалевский оны оқытудың əдісі, балалармен шығармашылық қарым-қатынасты жүзеге асыру қабілеті, музыкалық жəне шеберлік секілді жеке даралық қасиеттерін ғана көрсете білді. Шеберліктің негізі музыка мұғалімінің біліктілігін арттыру сатысында жəне музыкалық жəне білім беру тəжірибесінде жетілдірілуде. Мұғалімнің шығармашылық шеберлік сабақтарын орындауда, эмоционалдық музыкалық туындыларында, композиторларда, олардың шығармашылығында, балалармен шынайы, құпия қарым-қатынаста көрініс табады. Музыкалық мұғалімнің музыкалық-педагогикалық қызметі табиғатта шығармашылық. Шығармашылық авторлық оқу бағдарламасын дамытуда, жаңа музыкалық материалдарды табуда жəне табуда, жаңа принциптерді, əдістерді, əдістерді, музыканы оқытуда көрініс табуы мүмкін. Жалпы алғанда, музыкалық мұғалімнің шығармашылық сипаты оның музыкалық-педагогикалық қызметінде көрініс табады. Балалармен жұмыс жасау барысында ұйымдық əдістер мен жұмыс əдістерінің жаңа комбинацияларын, балаларға, топқа, сыныпқа жеке көзқарас қажет ететін жағдайлар туындайды. Музыкалық мұғалімнің жеке кəсіби позициясы музыкалық-педагогикалық шындыққа, балаға, музыкаға, музыканың көрсетілуіне қызығушылық пен ақылға қонымды қарым-қатынас білдіреді. Музыкалық мұғалімнің кəсіби позициясы жеке қалауы, оқушылардың музыкалық жəне жалпы мəдениет деңгейі, музыкалық қойылымдарды ұйымдастыру шарттары. Музыкалық педагогтың өзіндік жұмысының келесі бағыттары осы ұстанымды қалыптастыруға ықпал етеді: - əртүрлі көзқарастарды салыстыру жəне салыстыра отырып, музыкалық білім беру саласындағы педагогиканың негізгі теориялық жəне əдістемелік ережелерін зерттеу жəне көзқарас; - ең қолайлы тұжырымдаманы таңдау жəне оны негіздеу; 47 - педагогикалық жаңалықтарды студенттермен тəжірибелік жұмысқа əзірлеу жəне тестілеу. Жеке, кəсіби позиция – музыкалық мұғалімнің музыкалық жəне білім беру қызметінің барлық салаларына əсер ететін қажетті жəне маңызды бөлігі. Музыкалық ұстаздың кəсіби ұстанымына шығармашылық көзқарас музыкалық білімнің мазмұнын жəне процессін жаңа, жалпы жəне жеке аспектілерде көруге мүмкіндік береді, кəсіби өсудің перспективасын айқындайды, музыкадағы мақсатын көрсету музыкалық мəдениеттің фигурасы ретінде білім алу. Сынақ сұрақтары 1. Қоғамдағы музыка мұғалімінің əлеуметтік жағдайын сипаттаңыз. 2. Музыкалық жəне оқу үдерісіндегі музыкалық мұғалімнің дүниетанымының əсерін қалай көруге болады? 3. Музыка мұғалімінің шығармашылығы қайда жəне қалай жасалады? Бұл сапа мұғалімдермен қарым-қатынаста ең құнды жəне қажет пе? 4. Музыка мұғалімінің кəсіби ойлауының мəні неде? 5. Музыканың мұғаліміне тəн қасиеттер – шеберлігі деп ойлай аламыз ба? Музыкалық сабақта қалай көрінеді? 6. Музыкалық мұғалімнің музыкалық шығармасының мазмұнын ашу. Музыканың мұғаліміне оның педагогикалық білімі не музыкалық шығармалары туралы не бірінші? 7. Музыкалық ұстаздың сындарлы кəсіби жұмысының мəні қандай екенін айтып беріңіз. Музыка мұғаліміне болашағы зор білім беру жоспарын дайындаңыз. Өзіндік жұмыстарға арналған тапсырмалар 1. Зерттеу жұмысының мазмұнын сипаттаңыз. 2. Сіздің ойыңызша, музыкалық-педагогикалық сипаттағы мəселелерді одан əрі жетілдіру жəне зерттеу қажет. 3. Музыкалық ұстаздың коммуникативтік жəне ұйымдастырушылық қызметінің мəнін анықтау. Бұл іс-əрекеттің қандай аспектілері сіз үшін ең маңызды болып саналады? 4. Студенттерге музыканың көркем-терапиялық əсерлерінің мүмкіндіктері туралы айтып беріңіз. Осы техниканы зерттеу авторларын атаңыз. 5. Музыкалық педагогикалық түйіннің қандай екенін түсіндіріңіз. Музыкалық сабақтарда импровизацияны қолданудың мысалдарын келтіріңіз. 48 5 ТАРАУ. Музыкалық білім беру əдістері 5.1. Музыкалық сабақтарда жалпы оқыту əдістерін қолдану. Музыкалық білім берудің педагогикасында бұл əдіс педагогикалық əдістердің жиынтығы ретінде музыкалық білім берудің мазмұнын меңгеруге жəне мұғалімдер мен студенттердің музыкалық мүдделерін, мұқтаждықтарын, дəмін, жалпы музыкалық қабілеттерін қалыптастыруға бағытталған дағдылар мен қабілеттерді дамытуға бағытталған бірлескен жұмыс əдістерін меңгеруге бағытталған. , жады, ойлау, қиял. Педагогикалық теорияның көптеген іргелі зерттеулерінде, сондай-ақ нақты пəндерді оқытудың жеке əдістерінде қарастырылғанына қарамастан, оқыту əдістерінің мəселесі бүгінгі күні өзекті болып табылады. Музыкалық сабақтардың тəжірибесінде мұғалімге бағытталған əдістемелік жұмыста арнайы зерттеулер музыкалық сабақта оқушылардың музыкалық білім беру қызметінің жекелеген түрлеріне сəйкес келетін ерекше əдістер мен əдістерді жинады. Музыкалық білім берудің формалары мен əдістерін дамытудағы бұл бағдар тақырыптың мазмұнымен байланысты болды. Бұл қарапайым шешімдердің дағдыларын дамытатын хор жəне жеке əндердің (Н.Добровольская, Д.Локшин, Н.Орлова, Т.Овчинникова, А.Свешников жəне басқалар) дағдыларын дамыту əдістері (П. Вайсс, М.Раммер жəне т.б.) жеке музыкалық қабілеттерін дамыту: ырғақты (К.Самолдина), гармоника, полофоник (Д.Алиев, З.Ринкявичус) жəне т.б. музыкалық тыңдауды оқыту əдісі, ең алдымен, Б.Асафьев, В.Шацкая, Н. Гродзенская, В.Белобородова əзірленді. Музыкалық қабылдауды жетілдіру əдістеріне ерекше назар аударылады. Л. Горюнова осы мақсаттар үшін интонация-тақырыптық талдау əдісін қолданады. В. Белобородова жұмыстарды көп өлшемді қабылдау əдістерін қолдануды ұсынады. Мектеп оқушыларының белсенділігін арттыру, оқытудағы шығармашылықтың рөлін арттыру, оқушылардың музыкаға қызығушылығы мен дамуының əдістері (Н.Гродзенская, В.Шацкая жəне басқалар). Жалпы педагогикада позиция құрылды, оның негізінде оқыту əдістері мен оқыту əдістері бөлінді. Музыкалық білім берудің педагогикасы ерекшелігі музыканы өнер ретінде анықтайды, тəрбиелеу мен білім беру арасындағы сызық жойылады. Музыкалық білім беру əдістері мен музыкалық білім беру əдістерінің арасындағы шекара жойылып жатыр, олардың əрқайсысы оқыту мен тəрбиелеу функцияларын орындайды. Музыкалық білім беру əдістерінің ішінде обедигидтиктическими анықталуы мүмкін, олар музыкалық сыныптарда өзіндік рефракциясын, сондай-ақ оқытудың əдістері мен əдістеріне бөлінетін музыкалық əдістерді алды. Қазіргі уақытта жалпы педагогикада оқыту əдістері: ауызша, көр- 49 некі, білімді алу, дағдылар мен қабілеттерін қалыптастыру, түсіндіру жəне иллюстрациялық, репродуктивті, эвристикалық материалдың игерілуіне байланысты əртүрлі типтері бар, оны біріктіру жəне т.б. Бұл əдістер музыкалық білім берудің педагогикасында кеңінен қолданылады. Музыка сабақтарында қолданылатын жалпы оқыту əдістерінің мысалдарын қарастырыңыз: салыстыру əдісі – музыкалық білімде кеңінен қолданылатын ең кең таралған əдістердің бірі. Бұл əдіс музыкалық материалдардың осындай негізгі элементтеріне қатысты қолданылады, мысалы, бар, форт жəне фортепианодағы əлсіз жəне күшті соққылар, əртүрлі уақытты жəне уақытты салыстырады. Контрасттар аспаптық жəне вокалдық музыкада музыкалық ұлпаны ұйымдастырудың əр түрлі жолдарында байқалады. Музыкалық сабақтарда салыстыру əдісі түрлі нұсқаларда жұмыс істейді: - оқушыларға əртүрлі композиторлардың шығармашылық стилінің ерекшелігі мен жақындығын анықтауға көмектесетін ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтау əдісі. - сəйкестендіру əдісі – объектілерді, объектілерді, құбылыстарды жəне процестерді сəйкестендіру, оларды сəйкестендіру, мысалы: басқа жұмыстар арасында танымал жұмыстарды тану. - транскодтау əдісі – музыкалық-пластикалық интонациясы арқылы музыкалық бейнені көрсету, мысалы, басқа сигналдық жүйеде музыкалық жұмыстарды көрсету жəне көрсету. Салыстыру əдісі тек қана музыкалық шығармаларға ғана емес, сондай-ақ əртүрлі аспаптық интерпретацияларға да қолданылады. Бұл əдіс аудио жəне көрнекі өкілдіктерді, қауымдастықты дамыту үшін қолданылады. Жалпы педагогиканың тəжірибесінде əңгіме əдісі кеңінен таралған. Осының арқасында композиторлардың өмірі мен шығармашылығына, көрнекті музыканттарға, орындаушыларға, халық өміріндегі тарихи оқиғаларға, аңыздарға, ертегілерге, атақты адамдардың жұмысына байланысты əңгімелерге байланысты материалдар ұсынылған. Əңгімелесу əдісінің тиімділігі балалардың қызығушылығын тудырады, олардың назарын аударады, эмоционалды қабылдау, сезім, қиял тудырады. Біз музыкалық сауаттылық, музыканы тыңдау жəне импровизациялық міндеттерді орындау барысында теориялық материалдарды таныстыру əдісін қолдандық. Сөйлесу балалармен музыкалық жұмыстың ең танымал əдістерінің бірі болып табылады, ол музыкалық қызметтің барлық түрлерінде қолданылады. Музыканы тыңдау туралы, музыкалық құбылыстар туралы, зерттелетін əн туралы əңгімелесу, бұл балалардың пікірін, олардың білім деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Іс жүзінде бүкіл білім 50 беру процесі иллюстрациялар əдісін қолдануға негізделген немесе визуализация деп атағанымызға байланысты. Музыкалық жұмыста біз есту жəне визуалды елесін пайдаланамыз. Музыканы тыңдау барысында оқушылар халық өнерінің қазынасына қосылады жəне көрнекі түсініктемеде оқушылар композиторлардың, музыканттардың, суреттердің жəне суреттердіңпортреттерімен танысады, бұл музыканың мазмұнын ашып көрсетеді алайда, тəжірибе көрсеткендей, иллюстрациялар əдісі бойынша артықшылық студенттердің психикалық белсенділігін төмендете отырып, сабақтың қайнатылуына əкеледі. Музыкалық практикада көрсету əдісі бар. Мұғалімнің музыкалық туындысын бейнелі қайта құруды – музыкалық шығармалардың фрагменттері, бөліктері, элементтері, əні немесе аспаптық музыкасы деп қарастырады. Бастауыш мектептегі музыка сабақтарында жағдайды ойнау əдісі оқушыларды қызықты ойын-сауық іс-шараларына тарту үшін пайдаланылады, ойын барысында балалардың білім алуды ынталандыратын эмоциялық құбылыстары бар, нəрсені үйренуге деген ұмтылыс, стресс жеңілдейді, шаршау Ойын жағдайлары үлкен білім беру потенциалына ие - балалар өздерінің күмəндану сезімдерін төмендетіп, өздерінің мүмкіндіктерін жəне күш-жігерлерін толығымен көрсетуге кедергі келтіреді. Проблемалық жағдай əдіс ретінде мектеп оқушыларын психикалық жəне эмоциялық белсенділікке əкеледі, балалар индустрияны дамытады, өз позицияларын қорғай алады. Тəуелсіз іздеу əдістемесі мұғалімге қолда бар білімдер мен дағдыларға, жеке қабілеттеріне сүйеніп, олардың алдына шығармашылық ізденіс тапсырмаларын қоюға, олардың қызметімен кеңесуге, оның нəтижелерін оқу үдерісіне бағалауға жəне пайдалануға мүмкіндік беретін оқыту əдісі болып табылады. 5.2. Музыкалық білімнің арнайы əдістері. Музыкалық білім берудегі педагогиканың жалпы қабылданған əдістерімен қатар, студенттердің музыкалық белсенділігінің əртүрлі түрлерін қамтитын арнайы музыкалық əдістер жасалды. - Музыкалық сабақта эмоционалдық драма əдісі сабақты құруға бағытталған, онда музыкалық сабақтың эмоциялық бағдарлануын көрсететін күрделі шешім бар, əртүрлі музыкалық туындылардың үйлесімділігін жəне ұқсастығын, үйірмелердің музыкалық белсенділігінің түрлерін үйлестіретін композиция құру, музыка өнері, өнер туындысын тыңдау немесе орындауға байланысты сабақтың шыңы болған жерде. Көркемдік жұмыс əдісі музыкалық сабақтың мəнін анықтайды (музыка тыңдау, əн айту, музыкалық сауаттылық), шығармашылық тапсырма- 51 ларды орындау кезінде музыкалық жұмысты бірлесіп ұйымдастыруға көмектеседі. Бұл əдістің педагогикалық қызметі балалардың зерттелетін əндердің, тыңдаған музыка туралы терең білімімен жүзеге асырылады. Бұл əдістің оқыту нəтижесі балалардың музыкалық шығармалардың эстетикалық жəне моральдық сипатын білуінде көрінеді. Əдістің дамып келе жатқан табиғаты шығармашылық қиялдың, есте сақтаудың, назардың дамуымен анықталады. Əдістің білім құндылығы көркемдік дəмді қалыптастыру, эстетикалық жəне рухани құндылықтың жоғары көркемдік шығармаларын бағалауға мүмкіндік береді. «Фронтқа жүгіру» жəне жабық материалға «қайтару» əдісі немесе музыкалық сабақ барысында перспективті жəне ретроспективті əдіс (Д.Б. Кабалевский) бағдарламалардың тақырыптары, нақты музыкалық шығармалар, музыкалық дағдылар мен қабілеттердің пайда болуы, музыкалық жəне шығармашылық қызметтің тəжірибесі арасындағы байланыстарды кең ауқымда құруға бағытталған. Бұл əдіс музыкалық өнер əлемінің студенттердің санасында қалыптасуға, тақырыпты дəйекті жəне терең білуге жəне дағдыларды тиімді дамытуға ықпал етеді. Музыкалық сабақта эмоционалдық, шығармашылық атмосфераны қалыптастыру үшін музыкалық белсенділікті ынталандыру əдістері қолданылады. - эмоционалдық əсер ету əдісі – мұғалімнің шығармашылық сөздерге, бет-əлпеттеріне, қимылдарына деген көзқарасын білдіру қабілеті. - сюрприз əсерін жасау тəсілі – мұғалімнің композиторлардың өмірінен алынған ерекше фактілерді тарту, музыкалық шығармаларды құру тарихы, студенттерге музыкаға үлкен қызығушылық тудырады. - музыкалық қорыту əдістемесі (Э.Б.Абдуллин) студенттерге бағдарламаның тематизмінде қамтылған жəне музыкалық ойлауды дамытуға бағытталған білімді игеруге бағытталған. Бұл əдіс студенттердің музыкалық өмірлік тəжірибесін, олардың білімдері мен дағдыларын белсендіреді. Балалардың есту музыкалық тəжірибесіне сүйене отырып, ол музыкалық өнердің заңдылықтарын, оны басқа өнер түрлерімен, өмірмен байланыстырады. Бұл əдіс мұғалімге балалардың ой-өрісін кеңейтуге көмектеседі, алынған білімге қатысты тəуелсіз тұжырымдар мен тұжырымдарды жасауға ниет білдіруде. Сонымен қатар, əдіс қолданысы студенттердің музыкалық белсенділігінің əртүрлі түрлерінде жаңа білімдер идеясын біріктіруге байланысты, бұрынғы бекітілген білім негізінде музыканы өз бетінше терең зерттеуге мүмкіндік береді. - музыка туралы ойлау тəсілі (Қабалевский Д.Б.) музыкалық жұмысты талдау кезінде, пікірлердің соқтығысуы «шығармашылық қақтығыстарға» 52 əкеп соқтырады, нəтижесінде балалар өздерін бұрынғыдай білмейтін жаңа білімдерді тауып, жаңа білімдерін табуда. - композицияларды жасау тəсілі (Л.В. Горюнова) бірдей музыкалық шығармаларды орындау кезінде музыкалық белсенділіктің əртүрлі түрлерін біріктіруге бағытталған. Əдіс белсенді музыкалық белсенділікті қамтуға көмектеседі жəне музыкалық жұмысты толығымен зерделеуге көмектеседі. - көркемдік контексті жасау тəсілі (Л.В.Горюнова) музыкалық шектерден тыс («көрші» өнер формаларына, қоршаған табиғатқа, белгілі бір өмірлік жағдайларға байланысты) «шығып кету» есебінен студенттердің музыкалық мəдениетін дамытуға бағытталған. Бұл əдіс əртүрлі байланысы бар музыкалық музыканы ұсынуға мүмкіндік береді. Музыкалық білімнің басқа əдістерімен бірге ерекше орын музыкалық жəне арнайы құрылған жаттығулар арқылы студенттердің психологиялық жағдайын реттеуге бағытталған арт-терапия əдістерімен жəне əдістемелерімен айналысады. Осылайша, музыкалық білім беру мен оқушыларды тəрбиелеу туралы шешім мұғалімге өндірістің өзіндік ерекшелігіне, музыкалық жəне білім беру іс-əрекеттерінің сипаттамаларына, оқушылардың мүмкіндіктері мен мүмкіндіктеріне байланысты əртүрлілігін оңтайлы əдістерді таңдау мүмкіндігін талап етеді. Сұрақтар мен тапсырмалар 1. Музыкалық өнердің əдістері мен мазмұны қандай? 2. Музыкалық білім берудегі жалпы білім беру əдістерін қолдану туралы айтып беріңіз. 3. Музыкалық сабақтарға арналған көрнекі жəне техникалық оқу құралдарын таңдауға қойылатын талаптар қандай? 4. Музыкалық қызметтің қандай түрлерінде «эмоциялық əсер» əдісі пайдаланылады, музыкалық жалпылау əдісі? 5. Сіз қалай ойлайсыз, əдістер музыка сабағындағы ең маңызды болып көрінеді? Неліктен? 6. Музыка өнеріндегі оқыту, тəрбиелеу жəне даму бірлігін музыка мұғалімінің сабақ əдісінде пайдалану шебер 7. Мектептегі сабақтардағы классикалық музыканың тəрбиелік маңызы 8. Музыка сабағында вокалды-хор жаттығуларын қолданудың маңызы. 9. Музыка сабақтарында жаңа технологияны пайдалану арқылы оқушылардың қызығушылықтарын ояту. 53 Өзіндік жұмыстарға арналған тапсырмалар 1. Музыка сабақтардағы жетекші оқыту əдістерін сипаттаңыз. Музыка сабақтарда практикалық қолдану мысалдарын келтіріңіз. 2. Музыканы тыңдау үшін оқушыларды даярлаудың мазмұнын жəне ұйымдастырылуын кеңейтіп, осы позициялардан сабақ үзінділерін талдаңыз. 3. Бастауыш мектепте студенттік іс-шараларды ұйымдастыру бойынша əдістемелік əзірлемелерді ұсыныңыз. 4. Өзіңіздің қалауыңыз бойынша музыкалық білім берудің жетекші əдістеріне арналған мақалалардың бірін сипаттаңыз. 5.Халық əндері арқылы ұлттық дəстүрге тəрбиелеудің маңызы. 54 6 ТАРАУ.Студенттермен сабақтан тыс жəне сабақтан тыс жұмыс 6.1. Қосымша музыкалық білім сипаттамасы. Мектептегі музыкалық білім аптасына бір сабақмен шектелмейді. Музыкалық білімге жақсы қосылыс – мектептен тыс музыкалық жұмыс. Оқушылардың мектептен тыс іс-шаралар түрінде табысы көбінесе мұғалімнің таланттарына, мектептің əкімшілігіне, балалардың шығармашылық даму мүмкіндігін түсінуге байланысты. Сабақтан тыс іс-шараларға қатысу оқушыларға өздерін қызықтыратын нəрселерді тереңдетуге мүмкіндік береді. Əрбір балаға өзінің музыкалық мүдделері мен қажеттіліктерін жүзеге асыруға, музыкаға қосылуға, тəуелсіздік пен шығармашылық белсенділікті дамытуға мүмкіндік беріледі. Оқудан тыс музыка сабақтарының барлық түрлері оқушылардың эстетикалық тəрбиесіне, олардың музыкалық талғамдары мен мүдделерін қалыптастыруға бағытталуы керек. Əртүрлі əдістерді кеңінен пайдалану көркемдік мүдделерді оятуға, шығармашылық қиялдың, музыкалық жəне шығармашылық қабілеттерін дамытуға көмектесуі керек. Бар формалардың əр түрлілігінде олардың барлығы еріктілік принципіне негізделген. Мұғалімнің алдындағы маңызды міндет – балалардың өзіндік қызығушылығын жоғарылату үшін сабақтан тыс немесе сыныптан тыс музыка жұмысына қатысуға ұмтылу үшін балаларды сабақ өткізу формасымен тұтқындау мүмкіндігі. Мұның бəрі музыка сабақтарының бағытталуы, оқушылардың шығармашылық əлеуетін толық ашу, олардың музыкалық мүдделерін ескеру, студенттерге музыкалық материалдарды іріктеуге қатысуға мүмкіндік беру, қызықты нысандарды табуға көмектеседі. Музыкалық білім бойынша барлық жұмыстардың жетістігі көбінесе балалардың музыкалық белсенділіктің əртүрлі түрлеріне қалай ие болатынын жəне оған қызығушылық пен қажеттілікпен анықталады. Сабақтан тыс іс-шараларда ұлттық сипаттамаларды – балаларға жақын жəне түсінікті музыкалық дəстүрлерді ескеру маңызды. Филармония мекемелеріне, театрларға, мұражайларға, көрмелерге ұжымдық сапарлар, музыкалық білім беруді ұйымдастыруға ата-аналардың қатысуы, мектептен тыс мекемелермен байланыс, балалар спектакльдері жəне т.б. үлкен маңызға ие. кəсіптер. Осындай əртүрлі музыкалық өмір балаға табиғи жəне таныс болуы керек. Ұйымдастырудан тыс, сыныптан тыс жəне мектептен тыс жұмыс екі негізгі формада біріктірілуі мүмкін: сабақтардың мазмұны тұрғысынан тұрақты жəне тұрақсыз жəне студенттердің құрамында жұмыс түрінде. Музыкалық жұмыстың тұрақты формалары – орта мектепте немесе мектептен тыс білім беру мекемелерінде, клубтарда құрылған жақсы, оркестрлік, вокалдық, вокалдық-аспаптық жəне басқа музыкалық орын- 55 даушылар, музыкалық дəрістер, əртүрлі əуесқой музыкалық бірлестіктер. Барлық нысандар үшін ортақ – сабақтардың тұрақтылығы. Оның айырмашылығы, сыныптар жеке жəне ұжымдық түрде өткізілуі мүмкін. Музыкалық белсенділік түрлерінде айырмашылық бар (аспаптық жəне вокальдық, музыкалық жəне сахналық белсенділік). Музыканың жекелеген формалары студенттің тұлғасы мен белсенділігіне дифференциалды көзқарасқа негізделуі мүмкін. Ұжымдық пішіндер баланың жеке тұлғаны қалыптастыруда сол немесе əр түрлі жастағы музыкалық шығармашылық ұжымның мүшесі ретінде ең үлкен əлеуетке ие. Музыкалық жұмыстың тұрақсыз түрлері: музыкалық мерекелер, фестивальдар, шоу-бағдарламалар, конкурстар. Музыкалық жұмыстың осындай формалары үшін сценарийлер немесе шоу-бағдарламалар, фестивальдер мен конкурстарға арналған арнайы ережелер жасалады. Сыныптан тыс жəне мектептен тыс музыка сабақтарының бірнеше топқа бөлінуі мүмкін. Бірінші топ үшін музыкалық өнерді үйренудің кезкелген түрімен музыканы оқытудың типтік формалары бар: музыкалық, ұжымдық жəне жеке əн айту, музыкалық аспаптармен сөйлесу. Екінші топ білім беру нысандарынан тұрады, олар бірнеше музыкалық пəндерді оқушыларды біртұтастық қағидаты бойынша зерттеуді қамтиды. Олардың ішінде музыкалық студиялар, балалар музыка мектептері, көркемөнер мектептері, жалпы білім беру мектептері, музыкалық пəндерді тереңдетіп оқыту. Үшінші топ балаларды музыка өнеріне (балалар музыкалық театрына) енгізудің синтетикалық формаларын қамтиды. Төртінші топқа музыкалық байқаулар, фестивальдар, мерекелер жəне т.б. қатысады. 6.2. Музыкалық топтар. Музыкалық жұмыстың тұрақты түрлері. Мектептен тысқары музыка қызметінің негізгі түрлерінің бірі – үйірме жұмысы. Шебер бейімділіктің көрінісі, музыкалық, шығармашылық қабілеттерін дамыту, эстетикалық жəне музыкалық дəмді тəрбиелеу үшін үлкен мүмкіндіктер жасайды. Осы немесе басқа топқа қосылу студенттің көзге түсу ниетімен анықталады. Вокалдық ансамбль, вокал жəне хор топтамасы ең танымал жəне қолжетімді. Мысалы айтқанда (домбыра, фортепиано, гитара) т.б. Хор үйірмесі. Ұйымдастыру жоспары бойынша хор жұмысы əртүрлі жəне үйірменің басшысының жақсы мен жаманының артықшылықтарына, мектеп мүмкіндіктеріне, балалардың өз қалауына байланысты. Хор клубының қызметі ұзақтығы қатысушылардың жасына байланысты. Жасөспі- 56 рім хормен бірге аптасына екі рет (3 есе артық емес) 45 минуттан артық емес жұмыс істеуге кеңес беріледі, бірақ сабақ барысында оқушыларды ынталандыруға арналған жұмыс əдісін таңдау оларға эмоциялық жағынан қызықты болады. Барлық басқа музыкалық сыныптардағы сияқты, шынайы таңдалған репертуар, балалар үшін қол жетімді жəне қызықты, ақыл мен жүректі байытатын, орындау үшін ыңғайлы, сыныпта жəне хор шеңберінде жұмыс істеу əдістері көптеген жолдармен өте ұқсас: хореографиялық, сөйлемдерді үйрену. Репертуар таңдау əр түрлі болуы мүмкін, мысалы: халықтық, классикалық жəне заманауи музыканың үйлесуі. Оқу мен орындау үшін таңдалған əрбір жұмыс мазмұны музыкалық жəне жалпы дайындық деңгейіне, педагогикалық жəне білім беру міндеттеріне сəйкес шығармашылық болуы керек. Алғашқы сабақтардан студенттердің вокалдық естуін тыңдау, интонацияның тазалығы бойынша жұмыс жасау, жаттығу процесіне шығармашылық, жүйелі үдеріс ретінде қосылу, репетиция жұмысының қажетті бөлігі ретінде əн айту сияқты маңызды. Балаларды алғашқы сабақтардан жазып алуға үйрету ұсынылады. Мұндай əн əншеңдік, көп вокалдық əн айту, вокалдық дыбысты теңестіру үшін пайдалы. Əр түрлі аудиторияларға арналған концерттер (атааналар, мектепте жəне сыныптық іс-шараларда, бұл əрдайым команданы біріктіреді, көркемдік қабілеттерін дамытады, сахнаға деген сүйіспеншілікті қалыптастырады, хор əніне қызығушылық тудырады) топты қайта жандандыруға жақсы ықпал етеді. Г.А. Струве топтағы шығармашылық атмосфераға жетудің маңыздылығын ерекше атап өтті: «Оқылып жатқан əнге, оның шығарушыларына қызығушылығын ояту керек. Балаларда бірлескен əн айтуға деген сүйіспеншілікті дамыту өте маңызды. Біз бойсұнғыш орындаушылар ғана емес, сонымен қатар өздерінің пікірін, ойларын ашық білдіре алатын, ұжымға қатысты барлық нəрселермен белсенді қарым-қатынаста – оның табыстары, сəтсіздігі, хордың əрбір мүшесінің мінез-құлқы туралы білуге тиіспіз. Ол сондай-ақ естіген нəрселерін, көргендері туралы ортақ пікірталас болып табылады». Хордың өз орны болуы керек – сабақ залы, көшбасшы жұмысының бөлмелері, ноталардың сақталуы, аксессуарлар, альбомдар, реликс жəне т.б. Хормен айналысатын орын арнайы жабдықталған болуы керек – хорлық машиналар – стендтер, фортепиано əрдайым реттеледі (фортепианода жақсырақ), оқу құралдарының болуы, метроном, жақсы жарықтандыру. Белгілі балалар хорының жетекшісі А.С. Пономарев: «Хордың жетістігі үшін оның күнделікті іс-əрекеті сақталуы тиіс, яғни оның тұрақты өсуі мен дамуы үшін жағдайлар жасалуы керек». Хорды орындау үшін зал үлкен мөлшерде жəне жоғары төбенің астында болуы керек, балалар бірбірімен тығыз отырмауы керек, ал төмен төбесі желдетуге қиындық тудырады. Холлда тұрақты таза ауа өнімділіктің қажетті шарты болып табы- 57 лады. Сабақтар тұрақты болуы керек, сондықтан кесте бойынша хор сабақтарының күндері мен сағаттары əкімшілік үшін қол сұғылмауы керек. Ерекше жағдайлар тек осы ережені бұзуы мүмкін. Хордың қойылымдарын алдын ала жоспарлау керек. Сөз сөйлеу саны жəне олардың ұзақтығы жеткілікті түрде шектелуі керек. Жиі спектакльдер олардың сапасына жағымсыз əсер етуі мүмкін, əншілердің шаршағышы жұмыстарды абайсызда орындауға əкелуі мүмкін. Тым көп бағдарламаларды орындау хордың жұмысына кері əсерін тигізуі мүмкін. Орындаушылық балаларға қуаныш сыйлайды, олар адал ниетпен дайындаған мереке. Қарапайым монофониялық композицияларда жұмыс істеу үшін сізге балаларға есту мен сезінуді үйрету керек, олардың сүйемелдеу бөлігі. Бүкіл бөліктерді есту қабілеті жəне оның рөлі туралы түсінік беруі əндегі полифонияны табиғи түрде жеңілдетеді. Хор жетекшісінің өздеріне қамқорлық жасауы, балалармен қарымқатынас жасауы өте маңызды, егер бұл орын алса, шын жүректен кешіріңіз. Киім, шаш, косметика, зергерлік бұйымдар – бəрі өте сыпайы жəне қарапайым болуы керек. Балаларға, еріп жүргендерге жəне өзіңізге тең талаптар қою керек. Мысал ретінде, B.Рачина балалардың, хор студиясының жұмысын ұйымдастыру жəне мазмұны бойынша музыкант мынадай негізгі мəселелерді басшылыққа алады: - негізгі дыбыстардан дауысты бірте-бірте, біртіндеп кеңейту; - вокал жұмысының негізгі əдісі – мұғалімнің жəне үздік студенттердің ауызша түсіндірмесі жəне əн айтуы. Олардың əн айтуы – дұрыс дыбыстың ең тиімді көрінісі. Барлық жұмыс тыныш жəне достық жағдайда жүргізуге; - аудиторияда негізгі критерий əн айту кезінде дыбыс пен еркіндік сапасы; - барлық əн айту жұмыстары музыкалық құлақтың дамуы мен баланың музыкалық дамуымен тығыз байланысты болуы керек; - оқытудың бастапқы кезеңінде, қарапайым попов жəне халық əндері вокалдық жаттығулардың рөлін атқарады; - шапшаң жұмыс істеу; критерий – бұл саны, бірақ білімді сапасы; - əр сабақта оқушыны қайталау керек; - артикуляция аппаратының – ерні, жақтары, тілі көрінетін қозғалыстарының көрінісі. Хор əнін орындаған кезде Б.С.Ригина пайдаланады: - ауыз қуысының көлемін ұлғайтуға ықпал ететін «жəне, e, o, a» дыбыстық дыбыстардың жүйелі орындалуы; - вокалдық бұлшықеттердің кернеулігін азайтуға көмектесетін «a, o, e, y, u» дыбыстың дыбыстарын дəйектілікпен орындау. 58 Музыкалық ұстаздың тəжірибесі көрсеткендей, аға хордың репертуарында 30-дан астам данасы болуы мүмкін. Б.С. Ригинаның айтуынша, музыка, хор əні, балалардың тəрбиесіне өз үлесін қосып, адамдар əлемінде өмір сүріп жатқан адамның пайда болуына, жақсы сезінетініне, сезіне алатынына, эмоциялай алатынына ерекше назар аударады. Құралмен ойнаудың жеке үйреніштері (баян, домбыра, гитара). Кез келген адам музыкалық дамудың жасына жəне деңгейіне қарамастан, мектеп шеңберіне келуі мүмкін. Жеке сыныптар сіздердің əрқайсыңыздың ерекшеліктерін, психологиялық, физикалық, музыкалық жəне т.б. ерекшеліктерін ескере отырып, оларды əрбір студенттің көмегімен жасауға мүмкіндік береді. Мұндай топтардың қатысушыларынан дуэттерді, триосы, оркестрлерін ұйымдастыруға болады. Қазіргі уақытта аспапта ойнауды үйрену барлық балаларға, қабілеттеріне қарамастан, қол жетімді болды, əр түрлі жұмыстарды шебер пайдалану арқылы табысты жүзеге асырылуы мүмкін музыкалық, шығармашылық дамуына айрықша көңіл бөлінуі керек: импровизация, есту іріктеу, парақтан оқу . Мысалы, жаңа бастаған қатысушылар өздері ұнайтын əуендерді ойнауға ниет білдіріп, шығармашылыққа деген қызығушылық пен қажеттілікті қалыптастырады, бұл əрқашан жақсарады. Тəжірибе жинақтаған кезде оқушылардың назарын түрлі текстураның көмегімен əуенді жақсы үйлестіруді іздеуге тарту қажет. Соңғы кезеңдерде əншілердің əншілері өте кең тараған. Олар балалармен жеке айналысады, нəтижесінде олардың əн айту тəжірибесі қарқынды дамып келеді жəне олардың жеке репертуары жаңа жұмыстармен байытылған. Балалардың жеке əн-күйі жас мамандарды, музыканттардың назарын көптеп тартып алды, олар жас көшуді заманауи ауысым ретінде көреді. Əн орындаушысының репертуары оның барлық қосарланған ерекшеліктерін ескере отырып таңдалады, барлық əн ережелері байқалғанда – сабақтардың ұзақтығы, қойылымдардың сипаты, нəтиже оң болады. Бұл балалық шағынан бастап əн айтудың кəсіби вокалшыларға айналғанын білдірмейді. Ең бастысы, дауыстар дау-дамайдан кейінгі кезеңде сау болса да, музыка мен əнге деген сүйіспеншілігі сақталып, баланың рухани əлемі байытылған. Қазіргі уақытта мектеп оркестрінде орта мектептерде жəне қосымша білім беру мекемелерінде əртүрлі оркестрлер бар: халық аспаптары, рухани, поптар жəне т.б. Оркестрмен жұмыс жасау – мұғалім-музыканттың ең күрделі салаларының бірі. Кəсіби жəне əуесқойлықтардың заманауи немесе кастраштары көбінесе сол аспаптық композицияға ие. Əрбір құралы өзінің айқын тимбалық түсі, техникалық жəне көркемдік мүмкіндіктері бар. Бастапқы оқушылармен бірге мектеп оркестрінде бөлек оқып, оларды дайындау дайындық тобында орын алады. Құралдарды тарату кезінде, ең алдымен, əрбір студенттің физикалық жəне музыкалық деректерін ескеру қажет. Мысалы, бас аспаптарын ойнату басқа құралдарға қарағанда көп физикалық күш талап 59 етеді. Оркестрге жаңадан келгендер сол консольде отыратын тəжірибелі жігіттерге қамқорлық жасайды. Лидердің маңызды міндеті – оркестрдің жақсы, жарқын жəне əдемі дыбысына жету. Əрбір топ өздерінің рөлін ойнауы керек. Тақырыптық материалдың анықталуын қамтамасыз ету керек, ал қалған дауыстар жойылады. Кез келген дауыс қозғалысын тұрақты бақылауға мүмкіндік беретін осындай дыбысқа қол жеткізу керек. Балалар оркестрлерінің жетекшілері өз жұмысында музыкалық сабақтарда аспаптық музыка мен оркестр сабақтарында өзара қарым-қатынас орнатуға көңіл бөледі. Мысалы, А.А. Бороздинова, бұл: - бірінші сыныптан бастап музыкалық сабақтарда аспаптық музыка енгізу. Ең қарапайым құралдарды ойнауға қызығушылық танытса, көптеген жігіттер басқа, күрделі құралдарды ойнауға тырысады, əсіресе мектепте оркестр болса; - мектеп оркестрінің аудиториясында музыка үшін мектептің оқу бағдарламасынан жұмыстарды пайдалану; - музыкалық сабақтарда жəне əртүрлі дəрежедегі бірдей перне-интонациялық кешендердегі оркестрлік сабақтарда оқу; - музыкалық сабақтарда пайдаланылатын əртүрлі музыкалық сабақтардың мектептің оркестріне жəне музыкалық сабақтарда пайдаланылатын, соның ішінде оркестрлік жəне хор композицияларын тыңдау, үйретілген музыкалық материалдарды əн шырқау, импровизация, ноталар мен есту, музыканы орындау шығармашылық тапсырмалар жəне т.б. Көптеген педагогтар мен музыканттар балалардың оркестрлерінің мүшелерін балалардың өздері тарапынан қарапайым музыкалық аспаптарды жасау сияқты іс-шараларға тартуды, сондай-ақ, мектепте оркестрдің саундтрекін жасауды ұсынады. музыка Репертуардың дұрыс таңдауы, қызықты жұмыс əдістерін іздестіру, команданың техникалық жəне көркемдік мүмкіндіктерін ескере отырып, балаларға арналған шығармашылық бастаманы дамыту, оркестрмен жұмыс істеуде айрықша маңызға ие. Жұмыстар оркестрдің мүшелері үшін əртүрлі жəне қызықты болуы керек. Бір қызығы, сабақтар мен репертуардың таңдаулы таңдауы студенттердің музыкалық өнердің қызығушылығын жəне сүйіспеншілігін арттыруға ықпал етеді. 6.3. Музыкалық фестивальдар мен жарыстар. Мектеп мерекелері. Музыкалық жұмыстың тұрақсыз түрлері. Музыкалық фестиваль, конкурс, мектеп мерекелері – мектептен тыс демалыс жəне шығармашылық жетістіктерді кеңінен таралған формалардың бірі, соның ішінде мектептегі мерекелер (моральдық-эстетикалық сезімдерді, көзқарастарды, студенттер арасындағы наным-сенімдерді қалып- 60 тастыру), түрлі фестивальдар балалар музыкалық шығармашылығының түрлері, жеке орындаушылық аудандардағы конкурстар. Жалпы білім беру, білім беру мекемелері, қосымша білім беру мекемелері шеңберінде қалалық, облыстық, өңірлік, республикалық, халықаралық деңгейлерде өткізілуі мүмкін музыкалық байқаулар мен фестивальдар, олардың құқықтылығы, формасы мен ауқымы əртүрлі болуы мүмкін. Фестивальдің байқаудан айырмашылығы фестивальда музыкалық фестиваль, музыкалық фестивалі жəне өнер саласындағы шығармашылық жұмыстардың шығармашылық нəтижесі ретінде топтар мен жекелеген қатысушылардың шығармашылық жетістіктерін көрсету болып табылады. Байқау шығармашылық жарысқа қатысады, онда ең үздік анықталады, жеңімпаздар анықталады. Жарыстарды өткізу кезінде оның ұйымдастырушылары күрделі міндет – музыкалық топтардың қойылымдарының нəтижелерін бағалай отырып, мүмкіндігінше жоғары объективтілікке қол жеткізу. Ықтимал нысандардың бірі келесі қағидаларға сəйкес спектакльдерді бағалау болып табылады: - конкурстық регламентте көзделген қатысушылардың əрбір санаты үшін жеке бағалау, мысалы: қатысушылардың музыкалық дайындық көлемін ескере отырып (жасөспірімдер, жасөспірімдер, жоғары сынып оқушылары) жас деңгейіне қарай (мектеп хоры, хор балалар музыкалық мектебінің тəрбиеленушілері, балалар хор студиясы жəне т.б.); - белгілі бір көрсеткіштерге негізделген бағалау, мысалы; - орындаушылықтың айқындығы үшін; - орындау техникасы үшін; - бағдарлама репертуарының сапасы мен деңгейіне. Фестивальдар мен байқаулардың өткізілуі командаға халықаралық деңгейде өз өнерлерін көрсетуге, жеке басшылар мен командалардың жетістіктерімен танысуға, əлемнің əртүрлі елдерінің командаларымен жаңа шығармашылық байланыстар орнатуға мүмкіндік береді. Ұжымдардың басшылары, фестивальдердің қатысушылары, байқаулар қатысушылары «мастер-класстарда» тəжірибе алмасады, онда вокал, хор орындаушылық өнердің қазіргі жағдайы жəне оны дамыту перспективалары айқын көрінеді. Мектеп мерекесі мектептен тыс сынып жұмысының ең танымал нысандарының бірі болып табылады. Олардың пəндері əртүрлі болуы мүмкін, бірақ маңызды күндерге арналған мерекелер: Конституция күні, Республика Тəуелсіздігі күні, Халықаралық əйелдер күні, Наурыз мерекесі, Жеңіс күні ерекше маңызға ие. Сондай-ақ, мектепте музыкалық шаралар өткізіледі, олар əннің, халық музыкасының тақырыбына, сондай-ақ музыка өміріндегі оқиғаларға арналған Мерекелер студенттерге қуаныш əкеледі, ортақ сезімдермен, тəжірибелермен біріктіріледі жəне біріктіріледі, əрбір қатысушыға өздерінің музыкалық қабілеттерін, шығармашылық бастамасын көрсетуге мүмкіндік береді. Белгілі бір жастағы оқушыларға мектеп мерекесі қажет. Музыкалық мұғалімнен, сынып мұғалімдерінен, бастауыш мектеп мұғалімдерінен жəне күндізгі топтардан басқа мерекелерді ұйымдастыруға қатысудан басқа, қызығушылықтар, бейімділіктер, балалардың қажеттіліктері, сабақтар ерекшеліктері дайындалуда. Оқушылар мереке идеясын талқылауға қатысады, сонымен бірге мерекенің түпнұсқасын тауып, оның мазмұнын көрсетіп, сценарий жасайды, көркемдік дизайнды ойлап, əдеби жəне музыкалық материалдарды таңдап, негізгі міндеттерді бөлісу керек. Мерекелік атмосфераны құруға, оның маңыздылығын атап көрсетуге, конструкцияның тұтастығын ойлауға арналған безендіру, əсем плакаттар мен безендіруге үлкен мəн беріледі. Мереке күндерінде қолданылатын музыкалық жəне əдеби шығармалар мазмұндағы мазмұнды жəне қызықты болуы керек. Əдеби-музыкалық репертуардың сапасы көбінесе оқушылардың дағдыларына байланысты. Сценарийде оқушылар, мектеп үйірмесінің мүшелері дайындаған сандар келтірілген. Қуанышты əсердің қайнар көзі бола отырып, мереке баланың ішкі əлеміне жарқын əсер береді. Қосымша білім беру жүйесіндегі музыкалық жұмыстың мазмұны мен ұйымдастырылуын сипаттайтын болсақ, оқушылардан тыс, сабақтан тыс уақытта музыкалық сабақтардың белгілі бір түрлеріне тарту үшін музыкалық мұғалімдер: - сыныпта немесе сыныпта кішігірім əңгімелесулер жүргізу – мектептегі түрлі музыкалық жəне шығармашылық үйірмелерді, музыкалық сабақтарды, таныстырылған балалар мен олардың басшыларын таныстыру, осы топтардың мүшелерін сыныптастар алдында немесе басқа класстардың студенттеріне шақыруға; - осындай əңгімелер жүргізу – мектепте, ата-аналар жиналыстарында құрылған музыкалық жəне шығармашылық топтардың тұсаукесерлерін өткізу жəне баланың музыкалық мүмкіндіктері мен музыкалық мүдделерін қанағаттандыра алатын музыкалық іс-əрекеттің нақты түріне атааналарға кеңес беру; - оқушылармен бірге балалардың мектептегі музыкалық жұмыстың əртүрлі бағыттары туралы түсінік беруіне көмектесетін плакаттар, плакаттар, стендтер, фотокөрмелер жасау; - мектептегі іс-шаралар бағдарламасында музыкалық жəне орындаушылық топтардың шығармашылық жетістіктерін көрсетуді қамтиды: мерекелер, музыкалық фестивальдар, шоу-бағдарламалар, конкурстар; 62 - əуесқой мұғалімдерді студенттер алдында сөйлеуге тарту; - мектептің оқушылары мен мұғалімдерінің тұрақты немесе уақытша музыкалық жəне шығармашылық бірлестіктерін құру: вокальдық, аспаптық ансамбльдер, камералық хорлар, оркестрлер; - музыкалық сабақтарда, мектептегі мерекелерде сөйлеу, кəсіби, музыкалық білім алған немесе музыка əуесқойлары бар студенттердің атааналары; - мектептің музыкалық өміріне белсене қатысатын қатысушылар үшін əртүрлі көтермелеу формаларын қолдануға. Сынақ сұрақтары 1. Мектептен тысқары музыкалық жұмыстардың негізгі бағыттарын сипаттау. 2. Мектеп оқушыларының мектептен тыс жəне мектептен тыс музыка сабақтарының нысандарын сипаттаңыз. 3. Музыкалық жұмыстың қандай формалары тұрақты нысандармен байланысты? 4. Музыкалық сабақтың өзіндік формасы туралы айтып беріңіз. Музыкалық сабақтардың ұжымдық формаларын сипаттау. 6. Музыкалық жұмыстың қандай формалары тұрақсыз? 7. Сыныптан тыс жəне мектептен тыс музыка іс-əрекетінің нысандарын көрсетіңіз. 8. «Қосымша музыкалық білім» терминінің мəнін қалыптастыру. 9. Балалар хорындағы жұмыстың мазмұнын жəне ұйымдастырылуын кеңейту. Өзіндік жұмыстарға арналған тапсырмалар 1. Жасөспірімдердің хоры үшін музыкалық репертуарды таңдаңыз. Наурыз мерекесіне арналған мектеп мерекесіне сценарий дайындаңыз. 3. Мектеп əнінің транскрипциясын үш дауыста жасаңыз. 4. «Казақ күйлері» байқауында мақала дайындау. 5. Байқаудан музыка фестивалінің айырмашылықтарын анықтап, оларды жүзеге асыру талаптарын сипаттаңыз. 6. Сыныптан тыс музыкалық тəрбие жұмысының басты ерекшелігі неде? 7. Сыныптан тыс музыкалық тəрбие жұмысының түрлеріне сипаттама беріңіздер. 8. Музыкалық көпшілік іс-шараны дайындау, өткізу сценарийін жасаңыздар. 9. Мектеп дискотекасының жұмысының мəнін ашыңыздар? 10. Мектептегі хор үйірмесін ұйымдастыру ерекшеліктері. 63 7 ТАРАУ. Мұғалімнің практикалық қызметінің негіздері 7.1. Мектеп оқушыларының жалпы жəне музыкалық дамуының жас ерекшеліктері. Əр жас ұрпақ өз жас ерекшеліктерін сақтай отырып, ата-аналар мен мұғалімдер үшін əр түрлі қиындықтарды тудырады. ХХІ ғасырдың басындағы бүгінгі балалар, XX ғасырдың екінші жартысындағы балалардан өте ерекшеленеді. Қазіргі оқушылардың жас ерекшеліктерін анықтайтын бірнеше объективті факторлар бар: Бірінші фактор – əлеуметтік. Оқушыларға жаңа əлеуметтік қатынастардың əсер етуі, отбасыларын материалдық қолдау жəне олардың əлеуметтік мəртебесі туралы айтарлықтай айырмашылық. Ата-аналардың жұмысқа орналасуы баланың рухани əлемін қалыптастыруға кері əсерін тигізетін қарым-қатынас, сүйіспеншілік жəне жалғыздық сезімін тудырады, ересектермен қарым-қатынас жасау баланың алғашқы əлеуметтік қажеттілігі болып табылады. Ересектермен қарым-қатынастың болмауы балаға психологиялық жəне психикалық шиеленістің пайда болуына ықпал етеді. Мұның бəрі білім беру ісіндегі проблемалардың пайда болуының алғышарттарын жасайды. Заманауи студенттің сипаттамаларын анықтайтын екінші фактор – бұл балалардың денсаулығында елеулі нашарлау. Көптеген балалар əр түрлі созылмалы аурулардан зардап шегеді, себебі денсаулық жағдайы нашар балалар тез шаршайды, шоғырландыру қиын, олартолық көңіл аудара алмайды. Бүгінгі күні əртүрлі жүйке бұзылулары бар балалар, мысалы, моторлық белсенділіктің жоғарылауы, сөйлеу дамыту ақаулары бар жүйке қозғыштығы, дауыс пен есту қабілеті нашар үйлестірілген балалар саны артып келеді. Мұның бəрі мұғалімнің жұмысын қиындатады, ұжымдық жұмыс ырғағын бұзады, мұғалімнің шеберлікпен иеленуін талап етеді, музыкалық сабақтардағы əр түрлі жұмыс түрлерін үйлестіреді. Үшінші фактор – балаларға ғылыми, техникалық жəне ақпараттық прогрестің əсер етуі. Балаларға əртүрлі, соның ішінде жиі кездесетін жəне сенімсіз ақпарат беретін музыкалық ақпараттың үлкен массасы шабуыл жасайды. Қолжетімді музыканың көптігі балаларға музыканың өмірдің қалыпты фоны болды. Музыкалық материалдардың төмен сапасы студенттердің музыкалық қабілеттерін дамытуға, олардың көркем жəне эстетикалық қызығушылықтарын жəне қажеттіліктерін қалыптастыруға кері əсерін тигізеді. Төртінші фактор – оқушылардың қарқынды, ақыл-ой дамуының үдерісі. Бұл жалпылама ойлап табу қабілетінде байқалады, шығармашылық міндеттерді дербес орындауға қызықты. 64 Бастауыш мектеп жасындағы балалармен музыкалық-педагогикалық іс-шараларды ұйымдастыру барысында осы кезеңде баланың бүкіл денесінің өсуі байқалады. Жасөспірімдер. Бастауышмектеп оқушыларының қазіргі ерекшеліктерін сипаттауда, Г.С. Тарасов мынадай белгілерді анықтайды: - ұйымдастырылмаған музыкалық тəжірибе шашыраңқы; - вокалдық үйлестіру жеткіліксіз; - эмоционалдық жағдайларды өзгерту, импульстықтың бір түрі, эмоционалдық жағдайларды бақылаудың болмауы; - қарым-қатынас жағдайында эмпатиалық, эмоционалды сəйкестендіру үрдісі (ересектермен, музыкалық өндірістің кейіпкерлерімен); - суреттегі сезімдік сезімдерге байланысты, бірақ сөзде емес (байланыс кедергісі бар нақты бір идеяны қараңыз, тірі бейнелерді жинақтайтын сөздердің артықшылығын қараңыз); - жеке басымдылық: əртүрлі формаларда өзін-өзі білдіруге деген ұмтылыс – дыбыс, визуалдық, мотор жəне т.б. Осы жастағы балалар сезім көрінісіне тікелей тəн. Жиі ересектердің ішкі жағдайы мен тəжірибесі жас оқушылармен қабылданбайды жəне бəсекеге түспейді. Осы жастағы балалар айқын жарқын қиялға ие. Қызметтің бір түрінен екіншісіне жеке ауысу қажеттілігі олардың аз көңіл бөлетіндігімен байланысты. Сондықтан музыкалық белсенділіктің əр түрлі түрлерін қамтитын сабақтарды салу қажет. Бастауыш мектеп оқушылары үшін моторлы белсенділік тəн, сондықтан музыкалық сабақтарда аспаптық музыка ойнау, музыкалық-пластикалық əрекеттің əртүрлі түрлерін жəне драматизацияны қосу пайдалы. Музыкалық сабақтарда мұғалім кейбір балалар мінез-құлқының ерекшеліктерін мұқият қарастырып, музыкалық дағдылардың көрінісін көтермелеп, кішкене музыкалық сыйлықтары бар балалардың шығармашылық белсенділігін қалайды. Мектеп оқушыларының мектепте болуының барлық кезеңінде стресстік құбылыстар болуы мүмкін – атап өткен жөн, бірінші сынып оқушыларының алғашқы айларында ең танымал бейімделу синдромы. Музыкалық білім берудің педагогикасы үшін стресстің теріс жəне жағымды əсерлері болуы мүмкін жəне осы кезеңде музыкалық-педагогикалық үдеріс бейімделу синдромының күшті жəне əлсіз тұстарына негізделуі керек. Осы кезеңде кейбір балалар назар аударудың жоғары деңгейіне ие, басқалары шаршады, бұл жағдайда мұғалім балалардың. психологиялық жағдайын реттеу бойынша шаралар қабылдау керек. Сабақтар тиісті музыкалық материалдарды, осы мемлекетті реттейтін іс-шараларды қолдана отырып, студенттерді белгілі бір жайлылыққа, эмоциялық қанағаттандыруға əкелуі мүмкін. Мұндай жұмыс барлық оқу жылдары жүргізілуі керек. 65 Жасөспірімдік сипаты. 10-12жастағы жасөспірімдердің əлсіздігімен ерекшеленеді, бұл əртүрлі жұмыс түрлерімен айналысатын мозаика принципіне сəйкес сабақтарды құрастыруды қажет ететін, осы жастағы студенттердің стереотиптік əрекеттерге жəне мінез-құлық нормаларына бейім екенін есте ұстаған жөн. Бұл жағдайда сабақтың мазмұны жасөспірімнің эмоционалдық саласына бағытталуы керек. Осы жастағы мектеп оқушыларының бүкіл баладан кетуіне деген ұмтылысы олардың қызығушылықтары мен қажеттіліктеріне жауап беретін əн репертуарына ерекше назар аудару қажеттілігін тудырады. 12-15 жастағы жасөспірімдер. Жасөспірімдердің ескі оқушылары энергияның артық болуын сезінеді. Ю.Б. Əлиев «Іс-шарадағы экономиканың жоқтығы үлкен жасөспірімдердің тəн ерекшелігі, сондай-ақ қиындықтарды жеңудің атмосферасы – олар үшін ең жағымды. Олар күрделі міндеттерді орындайды. Сабақты ұйымдастырған кезде мұғалім бұл сапаны ескеруі керек. Көптеген жасөспірімдер мутация кезеңінде тұр, демек, əн айту қызметінде режимді сақтау қажет. Жасөспірімдер күтпеген жағдайларды қабылдамайды. Сыныпта мұғалім өз іс-əрекеттерінде барынша көп студенттерді қамтуы тиіс, əрбір сабақ бойынша ойластыру керек. Осы жаста ұлдар мен қыздардың арасындағы қарым-қатынас өзгереді, ересектердің дүниеге деген қызығушылығы туады. Сондықтан, репертуарға адамның сезімдері мен тəжірибелеріне байланысты жұмыстар қосу қажет. Осы жастағы балалар үшін танымал болу үшін өзін-өзі бағалау мен ашқарақтық сезім. 12-13 жас аралығындағы жасөспірімдерде өздігінен білім алуға ерекше қажеттілігі анықталған, бұл факт сабақтың мазмұны мен ұйымдастырылуында ескерілуі керек. Осы кезеңде осы жастағы балалардың қажеттіліктері, мүдделері мен белгілі бір мұғалімнің педагогикалық қарым-қатынасы арасындағы үйлесімді қарым-қатынас орнату ерекше маңызға ие. Кельн университетінің профессоры Ф.М. Хасс, баланың өмірлік, музыкалық тəжірибесі арасындағы балансты орнату мəселесі, екінші жағынан, ғылым мен мұғалімнің «эго» жеңу – заманауи музыкалық педагогикадағы ең күрделі міндеттердің бірі. 7.2. Қазақстандық жалпы білім беру мектебінің «Мұрагер» бағдарламасы (А.И. Райымбергенов құрастырған). «Мұрагер» бағдарламасы қазақ орта мектебінің «Музыка» тақырыбындағы ұлттық бағдарламаларының бірі. Бұл бағдарлама: - домбыраны ойнауды үйрену; 66 - киіз мен кілем өнімдерін өндіруге арналған халықтық технологияларды дамыту жəне ою-өрнектерді зерттеу; - киіз үйді зерттеу, оның құрылымы, декорациясы, интерьерлік ыдыстар жəне киіз үйді жинау дағдыларын меңгеру; - халықтық əдет-ғұрыптарды жəне əдет-ғұрыптарды зерттеу; - ұлттық мəдениет ескерткіштерімен танысу. Негізгі мектепте (5-9 сыныптар) техникалық дағдыларды одан əрі жетілдіру, домбыра ойындары жəне репертуардың кеңеюі жүргізілуде, айтыстың дəстүрлі формаларын дамыту жəне оқыту; барлық облыстық мектептерді əн айтудың эпикалық дəстүрін зерттеу; типологиялық салыстыру кезінде түркі халықтарының музыкалық, аспаптық мəдениеті қарастырылады; Еуропалық классикалық өнердің негіздері музыкалық дəуір мен стильде зерттеледі; Бағдарлама заманауи жанрларды, қазақ музыкалық өнерін зерттеуді аяқтайды. Бағдарламаны жасау барысында авторлар халықтық педагогикаға, қазақстандық дəстүрлі мəдениетті дəйекті түрде түсіну мен зерттеудің интегралды жүйесін ұсынған алғашқы бағдарламалардың бірі «Элимайдың» жұмыс тəжірибесіне сүйенді. «Музыкалық» тақырыбындағы «Мұрагер» бағдарламасы 1-ден 7-сыныптардың жалпы қазақ мектептері үшін əзірленген жəне қазақ халқының тарихи-этнографиялық, ақындық, əдеби жəне жабайы қолданбалы өнерінің контекстінде дəстүрлі музыкаға сүйенеді. Бағдарламаның ерекшелігі – бұл балалар өнерінің шығармашылық əлеуетін анықтауға бағытталған. «Мұрагер» бағдарламасының негізгі мазмұны – халық аспаптары ойынын меңгерудің практикалық курсы – домбыра. Оқушыларды оқыту халық педагогикасы қағидаттарына негізделген жəне ескертусіз құлақпен жəне ұжымдық іске асырудың жаңа, бірегей əдісін қолданумен жүргізіледі. Барлық балалар домбырада үйренеді, өз қабілеттеріне жəне бейімділігіне қарай таңдау жасамайды. Оқыту міндеттері: - домбыра ойнау дағдыларын игеру жəне өзіңіздің бірлескен басшылығыңызда əн айту; - қазақтың күйлерін тыңдау арқылы мифологиялық білім қалыптастыру – аңыздар; Айтыс туралы поэтикалық негіздерді зерттеу жəне қарсы тұру жəне қазіргі заманғы тақырыптар бойынша өлеңдер жазу дағдыларын меңгеру; - сəндік-қолданбалы өнердің халықтық технологиясын дамытумен əшекейленген заттарды зерттеу; - түркі халықтарының музыкалық мəдениеті туралы идеяларды қалыптастыру; 67 - классикалық батыстық еуропалық музыканы зерттеу арқылы көркемдік құндылықтар туралы түсінік қалыптастыру. Оқыту міндеттері: - музыканы сүйемелдеу; - əртүрлі ұлттардың музыкалық мəдениетін құрметтеуге; - еңбекқорлықты, еңбекқорлықты, білім беру мақсаттарына қол жеткізуді қалайды; - өзіне деген сенімділікті жəне қабілеттерді дамыту; - өнер арқылы əлемге қатысты көзқарастарын білдіру қабілетін көтеру; - баланың жеке тұлғаның қалыптасуына жəрдемдесу; - заманауи өнер нысандарына сыни көзқарас қалыптастыру, оларды дұрыс жəне дұрыс бағалау қабілеті. Даму міндеттері: - студенттердің шығармашылық қабілеттерін өнер арқылы жандандыру, бейнелеу ойлау мен балалар қиялын дамыту; - жазбаша дағдыларды дамыту жəне өз жұмыстарын жасау; - олардың мүмкіндіктерін сыни жəне əділ бағалауды қалыптастыру; - музыкалық репертуарды бірте-бірте жинақтау жəне аспапта ойнаудың кəсіби дағдыларын дамыту. 1-ші сынып бағдарламаларының негізгі мазмұны қазақтың халық аспаптарының шығу тегі туралы əңгімелер болды. Домбыраның басты орындаушылық ұстанымдарын меңгерудің баяу жəне өте ұзақ үрдісі бар болғанымен, студенттер жарқын ертегілермен музыкаға тартылуы керек, интонациялық сөйлеу формулалары арқылы музыкалық тілге үйрету, халық аспаптарының уақыттарын анықтауға үйрету керек. Балалардың шығармашылық қиялын дамыту үшін суреттердегі алғашқы əсерлерін көрсетеді. Бірінші жылдағы жұмыс нəтижесі өз домбырасымен жүретін халық əнін орындау болуы керек. 2-сыныпта оқушылардың домбыраға қатысты көзқарастары қалыптасады: балалар музыкалық аспапты ғана меңгермейді, олар сабырлы жəне мұқият жұмыс істеуге үйренеді. Балалар музыканы қабылдау үлкен жұмыс екендігін білуі керек, керуенді үйрену - бұл өте қиын жұмыс! Ою-өрнектермен жұмыс жасау студенттер үшін шығармашылық міндеттердің жаңа деңгейін білдіреді. Сəндік өнердің символикалық тілін үйрену балаларға қазақтың күйлерінің музыкалық тілін жылдам түсінуге жəне сезінуге көмектеседі. 3-сыныптағы сабақтардың негізгі мазмұны – көрнекті күйлердің, сілем мен серияның жұмысын зерттеу. 68 Домбыра киюдің біртұтас формасын дамытады. Ою-өрнектерде жұмыс істеуді жалғастыра отырып, студенттер дəстүрлі технологияларды өздерінің шығармашылығына үйретеді жəне өз шығармашылық тапсырмаларын алады: жеке əшекейден өздерінің құрамы – «өз кілемдері». Оюөрнектегі жұмыс өте маңызды: бала алғаш рет символдар – əшекейлер тілі арқылы əлеммен қарым-қатынас жасайды. 4 сынып – білім берудің бірінші кезеңінің нəтижесі, сондықтан ол балалар фольклоры ансамблінің құрылуымен ерекшеленеді. Қазақша, халық аспаптарында ойнауды үйрену мұғалім үшін қиын емес, өйткені ол домбыра құрылымы мен саусақпен ұқсас құралдарды таңдайды. Бірақ бұл жұмыс кезеңі балалар үшін өте маңызды, сондықтан олардың өзін-өзі растауы орын алады: «Мен талантмын! – дейді студент өзі. «Мен домбыраны ғана емес, басқа да құралдарды ойнауға үйрене аламын». Балаларда олардың қабілеттері мен мүмкіндіктеріне сенімділік бар. Сондықтан əр баланың шығармашылық бейімділігі біртіндеп ашылады. 5 жəне 6 сынып оқушылары білім беру үрдісінде орталық орын алады. 5-ші сыныптағы басты тақырып – айтыс, 6 сыныпта – эпикалық дəстүр (жыр, терме). «Мұрагер» бағдарламасында əңгімелер мен эпикалық шығармаларды зерделеу студенттердің оқулықтар мен жырлардың түрлерін оқып, дəстүрлі оқу орындарын оқып үйрену, дəстүрлі түрде насихаттаудың негіздерін үйрену, балаларға мектепке, мұғалімге, достарға, адамгершілік құндылықтарға деген көзқарасын білуге үйретеді қазіргі заманғы өмірде жақсы жəне жаман қарым-қатынас.Студенттер ойын аспаптары дағдыларының репертуарын аяқтайды. 7-ші сыныптың басты тақырыбы – «Əлемдік музыкалық мəдениет». Əлемдік мəдениеттің классикалық мұрасын зерделеу түркі халықтарының музыкасымен басталады. Педагогикалық міндет – студенттерге қазақтың дəстүрлі музыкасының бірыңғай түркі мəдениетінің бөлігі екендігін көрсету. Екінші тақырып – бүкіл бағдарламаның соңғы бөлігі Батыс Еуропа музыкалық мəдениетінің классиктерінің туындыларын зерттеуге арналған. Еуропада аспаптық музыканы дамытудағы ең жоғары жетістік – бұл музыкалық аспаптардың ең озық түрлерін құрастырған симфониялық оркестр. Қорытындылай келе, Қазақстанның заманауи өнеріне кіріспе. 7-сыныпта студенттермен жұмыс істеудің педагогикалық жəне əдістемелік принциптері өзгереді. Егер барлық өткен жылдарда ағзалармен жұмыс істеудің дəстүрлі технологиясын игерудің практикалық курсы болса, домбыра мен басқа да халық аспаптарының ойынын игеру, айтыс пен жырдың ақындық негіздерін оқып үйренсек, 7-ші сынып оқу бағдарламасы əлемдік музыкалық мəдениет туралы ақпаратқа негізделген. 69 «Мұрагер» бағдарламасы мобильді айнымалы құрылымды білдіреді: домбыраны ойнаудың əдіснамалық негіздерін сақтай отырып, бағдарлама Қазақстанның кейбір өңірлерінің музыкалық дəстүрлерінің аймақтық ерекшеліктеріне сəйкес зерттелген жұмыстардың кейбірін басқалармен алмастыруға мүмкіндік береді. Əр түрлі өңірлерде бағдарлама репертуарының негізі жергілікті домбыра күйінде жəне əндерде, терминдерде жəне дуалдарда негізделуі мүмкін. Мұрагердің басты айырмашылығы – бұл бағдарлама оқушылармен көп жылдық тəжірибе нəтижесі болып табылады. «Мұрагер» бағдарламасы бойынша жұмыс 1987 жылғы қыркүйекте Алматы қаласында №12 қазақ орта мектебінде басталды, 1991 жылдан бастап № 159 гимназиясында жалғасып, 1995 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін «Кокіл» мектебінде сынақтан өтуде. Эксперимент барысында белгілі қазақстандық ғалымдар А.Мұхамбетова, Е.Сабитов, Б.Ибраев, А.Сейдембеков, Б.Тілеуханов жəне басқалар бағдарламаға бағытталған жəне жұмыс істеді. Пəнаралық байланыс: «Мұрагер» бағдарламасы күрделі пəн болып табылады, ол мыналармен пəнаралық байланыстарды қамтиды: Қазақ тілі мен əдебиеті: - интонациялық-сөйлеу формулалары арқылы концептикалық музыкалық тілдің қалыптасуы; - музыкалық аңыздар мен күйлердің шығу тегі туралы əңгімелерді тарату арқылы сөйлеу мəдениетін дамыту; - əртүрлі эпикалық мектептермен таныстыру; - студенттердің дəстүрлі насихаттау жəне поэзия негіздерінің кейбірін зерттеу. Бейнелеу өнері жəне сəндік-қолданбалы өнер: - музыкаға деген көзқараста балалардың қиялын жəне қиялын дамыту; - ою-өрнектермен жұмыс жасауда дəстүрлі технологияларды зерттеу; - символдық мюзикл тілінің ою-өрнегі арқылы түсіну. Ритм: - ритмдік үлгілердің қозғалысы арқылы ырғақты жəне беруді үйрету; - би қозғалысы арқылы музыкалық бейнелер құру. Технология: - шығармашылық тапсырмаларды орындауға арналған əшекейлер жасау үшін халықтық технология принциптерін меңгеру. Бізді қоршаған əлем: - мектеп өміріне идеологиялық көзқарас қалыптастыру, қазіргі əлем құндылықтары, «жақсы нəрсе» жəне «жаман нəрсе» ұғымдарын анықтау. 70 7.3. Д. Б. Кабалевскийдің «Музыка» бағдарламасының негізгі принциптері мен мазмұны Жалпы білім беретін мектептегі музыкалық сабақтардың негізгі міндеті оқушыларға музыкалық өнерге деген қызығушылық пен қызығушылықты арттыру, музыкалық мəдениеттің эстетикалық өлшемдерін қалыптастыру, түрлі жанрдағы музыкалық шығармаларды тыңдау, тыңдау жəне тыңдауды үйрену, осы міндеттерді тек жалпы білім беретін мектептегі музыка сабағында орындау болып табылады. Музыкалық сабақ тұтас үдеріс, музыкалық əрекеттің барлық түрлерін бірыңғай жүйеге біріктіруге көмектесетін ұйымдастыру əдісін табу қажет. 1970-1980 жылдары көрнекті композитор, музыкант – ағартушы Дмитрий Борисович Кабалевский осы тапсырманы орындауға қатысты. 70-ші жылдары басталған музыкалық сынақтан өтудің жаңа бағдарламасын жасайды. Бағдарлама Д. Кабальевский музыкадан келеді жəне музыкаға сүйенеді, жаратылыстану жəне органикалық түрде музыканы өнер ретінде байланыстырады, музыкамен мектеп пəні ретінде, ал музыкадағы музыка мектебі, əрине, өмірмен байланысады. Көркем, эстетикалық, тəрбиелік, оқытушылық функцияларды, музыкалық өнерді орындау өмірдің ажырамас бөлігі ретінде қарастырылады, студенттердің рухани əлемін қалыптастырудың аса қажетті құралы ретінде. Мектеп оқушыларының музыкалық дамуының негізгі принциптері музыка мен өмір арасындағы байланыстарды біртіндеп кеңірек əрі терең жариялау болып табылады. Бұл тəсіл музыканы оқыту процесін қоғамдағы музыкалық мəдениеттің жалпы даму үдерісімен ажырағысыз біріктіреді. Д.Кабалевский мақсаты: музыкалық өнерге, оның əлеуметтік рөліне жəне əлеуметтік мақсаттарына тұтас көзқарас негізінде мектеп оқушылары арасында музыкалық мəдениетті қалыптастыру. Бағдарламаның маңызды міндеті – студенттерге музыкалық сабаққа қызығушылықты арттыру. Ол үшін эстетикалық дəмді дамытудың ең маңызды міндетіне жауап беретін жоғары көркемдік материалға қосу қажет. Кабальевский музыка туралы қызықты, мазмұнды қызықты сөз мəселесінің маңыздылығын зерттейді, өнер заңдарына сəйкес музыкалық сабақ құрып, музыка сабақтарында рухани қарым-қатынастың ерекше атмосферасын құрып, балалар орындаушылық іс-шараларының түрлі түрлерін тартады жəне олардың музыкалық жəне шығармашылық көріністерін ұйымдастырады. Бағдарламаның бастапқы позициясы – музыка туралы ойлау қабілетінің дамуы үшін музыкалық мəдениетті дамытудың психологиялық механизмі ретінде қарастырылатын музыканы қабылдау категориясы, ол музыканы тыңдап, ешбір жағдайда музыканы тыңдауға мүмкіндік бермейтін ең белсенді формалардың бірі студенттік қызмет. 71 Бағдарламаның маңызды ерекшелігі – оның музыкалық мəдениетке деген ризашылық ретінде жүйемен сипатталатын тақырыптық құрылымы. Əрбір сынып – осы көтерілудің белгіленген кезеңі. Балалармен жұмыс істеудің əдіснамалық принциптерінің бірі ретінде импровизацияға бағдарламада үлкен мəн беріледі. Бұл қағидаттың қолданылуы музыкалық мұғалімге сабақта «құрылысты» құруды, балалардың ой-санасын, əсерлерін білдіруге деген қажеттілігін жəне дайындығын ынталандыруды талап етеді. Музыкалық-педагогикалық тұжырымдамасы Д.Б. Кабалевский музыкалық мəдениетті қалыптастырудағы музыкалық қабылдаудың шешуші ролі, музыкалық өнер заңдарына негізделген оқу бағдарламасының тақырыптық құрылысы, ұқсастық пен айырмашылық принципі сияқты негізгі қағидалардан басқа (музыканы жəне өмірді қосу, келесі əдістерді қамтиды): - бағдарламаның тақырыптары, нақты музыкалық шығармалар, музыкалық дағдылар мен қабілеттер, музыкалық жəне шығармашылық тəжірибелер жəне т.б. арасында əртүрлі байланыстарды орнатуға бағытталған «алға» жəне өткенге жаңа деңгейде «қайту». - əр түрлі музыкалық туындылардың түрлерін, музыкалық шығармалар түрлерін, жұмыстың формаларын, климакстың болуын жəне т.б. ұқсастығын үйлестіретін композициялардың құрылысын салған эмоциялық драматургия. - Оқу үрдісін құрудың келесі логикасын қарастыратын рефлексия əдісі: мұғалімнің айқын көркемдік-педагогикалық тапсырмасы; оқушылармен бірлесе отырып, бұл мəселені шешу үшін, студенттердің өздері келуі керек қорытынды шешімі. Д.Б. Кабалевский бағдарламада «тақырыптық компастың» бар екеніне баса назар аударып, мұғалімге «жыл бойы сабақтардың бағытын анық көруге жəне эстетикалық білім беру саласында өте қиын тапсырманы шешуге көмектеседі – студенттердің талаптарын белгілеу». 7.4. «Елімай» бағдарламасының музыка сабағында дəстүрлі мəдениет əдістерін қолдану. «Елімай» бағдарламасы фольклордың өмір салтының ұлы тазартатын күші бар екеніне терең сенімге негізделген. Ұлттық, рухани құндылықтарды беру мен сақтаудың табиғи процесін қалпына келтіру маңызды. Фольклорды балалардың өміріне органикалық енгізуге талпыныстар «Елімай» қазақ тілінде оқыту мектептері үшін музыкалық бағдарламаның авторлық концепциясында көрініс тапты. 72 «Елімай» бағдарламасының мазмұны: - мектеп оқушылары музыкалық шығармашылыққа қызығушылық танытып, табиғатта ашық музыкаға деген қызығушылықты сезіну, өнермен байланыста болудың терең, қажеттілікке айналуы. Бұл міндет, ең алдымен, бағдарламағаұлттық көркемдік шығармашылыққа негізделген, балалар репертуарында қызықты, жоғары көркемдікті қосу арқылы шешіледі; - эмоционалды түрде қабылдауды ғана емес, өнер туындыларын бағалауға, əртүрлі құбылыстарды салыстыруға, əртүрлі сипаттағы жəне стильдегі жанрлар мен музыкалық дəуірлерді дамытуға мүмкіндік беретін жоғары көркемдік дəмді тəрбиелеу. Бұл міндет, ең алдымен, бағдарламаның белгілі логикалық сəйкестілігіне байланысты шешіледі, оның негізі - қазақ музыкасының табиғатын көрсететін талдау, ал студенттер музыкамен жəне оның өмірі мен басқа да шығармашылықпен байланысы туралы негізгі білім алады. Əрине, халық музыкасын білу арқылы олар кез-келген ұлттың музыкасына тəн жалпы сипаттағы ақпарат алады; - мектеп оқушыларының дағдыларын қалыптастыруға, музыкалық өнермен қарым-қатынас жасаудың əртүрлі практикалық тəсілдерін игеруге бағытталған оқытуды ұйымдастырады. Сонымен қатар бұл ұлттық этникалық құрылымға тəн жалпы дағдылар мен қабілеттердің қалыптасуы, этникалық ырғақты құрылымдардың ұлттық генетикалық бейімділігін ескере отырып, қазақ музыкалық мəдениетінің нақты дағдылары мен қабілетін қалыптастыруды білдіреді. Осылайша, «Елімай» бағдарламасының басты мəселесі студенттердің рухани əлеміне, олардың идеологиялық жəне моральдық көзқарастарына, эстетикалық дəмді қалыптастыруға, яғни музыкалық мəдениетті дамытуға ғана емес, сондай-ақ олардың бүкіл өмірлік мəдениетін қалыптастыруға арналған мақсаттарды қою сабағы болып табылады. мектепте жұмыс істеу жəне жұмыс барысында олардың əсерлері туралы хабардар болу. Осыдан бастап, историзмнің, үздіксіздік пен интеграцияның ғылыми қағидаттары оқу жəне білім берудің жалпыға ортақ қағидаттары алынып тасталмаған бағдарламаның басты бағыты болып табылады; көрнекі дəйектілік, жүйелі, оқу үрдісін оңтайландыру принциптері, қызмет қағидаттары, тəуелсіздік, адалдық, ынта-жігер; «Елімай» бағдарламасындағы дəстүрлі көркем мəдениетіне орай, музыкалық мұғалімдерге қазақ халқының рухани мəдениетінің көздерін пайдалану мүмкіндігін беріп, фольклорда, халықтық мерекелер мен салтдəстүрлерде, халық шығармашылығында, – ұлттық педагогикада, ұлттық ойындарда жəне спорттық ойда этнос мəнісі толық көрінеді. 73 Қазақ халқының дəстүрлері көптеген өмірлік жағдайларда мінезқұлық нормалары, нұсқаулықтар, сұлулық туралы идеялар, балаларды тəрбиелеудің тəсілдері мен əдістері, жұмыс дағдылары жəне т.б. «Елімай» бағдарламасы тарихи фольклор материалдарын тарихи тақырыптарда кеңінен пайдаланады, көбінесе бұл аспаптық пьесалар. Ұлы музыкалық фольклорда халықтың тағдырында маңызды тарихи оқиғалар бар. Бағдарламаның тақырыбы кез-келген халықтық материалдың есебінен табиғи түрде қаныққан жəне тереңдетілген болуы мүмкін. Əртүрлі жас кезеңдерінде пластикалық импровизация біртіндеп əдебиетпен (ертегілер, жұмбақтар, мақал-мəтелдер жəне т.б.) ауыстырылуы мүмкін, аспаптық, драмалық. Бұл музыкалық сабақтарда дəстүрлі көркем мəдениетті пайдалану үшін Eлима бағдарламасының жаңа негізгі тəсілдері. 7.5. Жалпы білім беретін қазақ мектебіндегі музыкадан бағдарлама. (құрас: Ш.Б. Құлманова, Б.Р. Сүлейменова, М.А. Оразалиева). Музыканы қабылдайтын, басқа халықтардың өнеріне аса құрметпен қарайтын жəне классикалық музыканы түсінетін рухани бай, творчестволық белсенді жетік жеке тұлғаны тəрбиелеу. Музыка өнер құралы ретінде эстетикалық тəрбие берудің маызды жолдарының бірі болып табылады. Ол көркем бейне арқылы оқушыларды қоршаған ортада болып жатқан түрлі құбылыстардың шын бейнесін ашуда жаңа ой-өрісін байытып, өмірлік тəжірибесін кеңейтеді. Ғылыми еңбектерге талдау жасау: өнертану, қазақ музыкасының тарихы, музыкалық-педагогикалық жұмыстар жəне бастауыш мектеп оқушыларының физиологиялық, психологиялық даму жөнінде əдебиеттер, шет елдің алдыңғы қатарлы мзыкалық практикалық ойлары, сол сияқты бағдарлама авторларының көп жылдар бойы əн-күй пəн мұғалімі жұмысы барысында жинақтаған мол тəжірибелері бастауыш буыны баласының білім дəрежесін анықтауға, қазақ халық музыкасына жəне дүние жүзілік музыка өнеріне оларды баулып, бейімдеуге ең сəтті де дұрыс жол табуға мүмкіндік береді. Бағдарлама мақсаты – музыка өнері арқылы рухани бай, творчествалық белсенді, музыкалық дамыған, халық музыкасын өмірдің бейнесі ретінде түсініп жəне оны сүйетін,халқымыздың əдет – ғұрыптары мен салтдəстүрлерін, қастерлеп класикалық музыканы жəне басқа халықтардың өнерін сыйлайтын жеке түлғаны тəрбиелеу. Бағдарламаның тəрбелік жəне білімділік міндеттері 1. Халық музыкасына құрметпен қарау, ұлттық салт-дəстүрлеріміз бен əдет -ғұрпымызды қастерлеуге тəрбиелеу, қазақ музыкасымен өнерінің өз ара байланысын ашып көрсету. 74 2. Классикалық музыкаға жəне дүне жүзінің музыка өнеріне жақындастыру, белгілі композиторлардың, музыканттардың орндаушылардың шығармашылғымен таныстыру, солардың үлгілеріне тəрбиелеу. 3. Музыка тыңдау жəне орындау барысында оған шығармашылықпен қарауға тəрбиелеу, қызғушылғы мен қиялын дамыту өмір құбылыстары мен музыканың өзара тығыз байланысың түсіндіру. 4. Орындаушылық жəне тыңдаушылық біліктілігін дамыту, музыканы түсінуге, дұрыс музыкалық талғамын қалыптастыру 5. Музыкалық қабілеттілігін дамыту жəне музыкалық білім беру. Бағдарлама тақырыптық жүйемен құрлып, ондағы берілген жылдық жəне жарты жылдық немесе тоқсандық материяладарда бірізділік сақталған. Авторлардың негізгі ойы барлық сыныптарға ортақ бір тақырыпты қалдыру “ Əн-күй-халық қазынасы”. Осы тақырып 1-4 сыныптардың əрбірінің музыкалық матералдарынан көрініс тауып отыр, сол сияқты мақсатымен міндеттері сəйкестендірілген. Сонымен қатар тоқсандық, жарты жылдық, жылдық өз алдына тақырбы белгіленген . жүйелікпен бірізділікті сақтап, келесі тоқсан жəне сыныппен байланыстыра отырып, негізгі аталған тақырыпты ашады. Бағдарламадағы музыкалық материал педогогиканың дидактикалық принциптері негізінде жəне музыкалық педагогикалық ескере отырып - алынды музыкадағы оқытудың тəрбелеушілік, білім берушілік, дамытулық принципінің бірлігі, ғылымилық принципі, музыкалақ оқытудың процесіндегі тиімді жолдар принципі, музыкадағы оқытудың беріктігін мен нəтижеге жету принципі. Бағдарлама күйлер мен əндерді таңдауда халық педогогикасына сүйенеді . Музыка сабағы музыкалық іс-əрекеттің негізгі түрлерін ескеріп бірлестік құралған, əн айту, музыка тыңдау музыкалық сауаттылық жəне басқа қосымша іс-əрекеттер, музыкалық ырғақтың, суырып-салмалық, суреттар суреттер салу т.б. Олардың тақырыптың жүйе бар. Бағдарламадағы музыкалық материалдар балалардың тереңірек жəне жан-жақты білуі, олардың өзара байланысын көріп, өмір бинесінің мəнін түсіну үшін таңдап алынған. Барлық сынып бағдарламасында əрбір сабаққа үлгі жоспар мен əдістемелік нұсқаулар берілген. Оның өзі мұғалімнің жұмысын жеңілдету үшін көмегін тигізеді. Бағдарламаға қоса хрестоматия, фоно хрестоматия беріледі. Сабақтың жоспары мен нұсқауларын бір сағатқа ыңғайланып құрылған. Өйткені, мектептің көпшілігшінде жалпы оқу жоспары бойынша музыка сабағына аптасына бір сағаттан берілген. Бірақ осы бағдарлама мен екі сағаттың да өткізе беруге болады. Жылдық, тоқсандық жəне сабақтардың тақырптарын өзгеіссіз қалдырғанымен, сабақта үйретілетін əндер мен таңдалатын музыканы басқа мысалдармен ұлғайтатын мүмкүндігі бар. 75 7.6. Орыс тілінде оқытылатын Қазақстан мектептеріндегі “Музыка” бағдарламасына қосымша. (1-8 сыныптар, құрас: Л.П. Мамезерова, Г.М. Самотокина. Жетекші: Б.Ғизатов) Музыка арқылы тəрбиенің өнегелі эстетикалық аспектісін күшейту. Орыс тілінде оқытылыатын қазақ мектептеріндегі бұл музыка бағдарламасы Б.Ғизатовтың жетекшілігімен құрылды. Бағдарлмманың авторлары Л.П.Мамизерова, Г.М.Саматокина Қазақстан композиторларының шығармаларын, халық музыкасын (аспаптық жəне əншілік) аспаптардың дыбыстық бояу ерекшеліктерін негізге ала отырып, балалардвң бойында музыкалық қызығушылығын жəне қабілетін дамыту мақсатында құрастырды. Бағдарламаның негізгі мақсаты-рухани мəдениетті қалыптастыруда оқушыларды ұлттық музыкаға (халықтық, композитор шығарған) баулу. Бағдарламаның басты ережелері: - Қазақстан композиторларының шығармашылық мұралары үйрену; - қазақтың халық музыкасын (əншілік жəне аспаптық) меңгеру; - қазақтың халық аспаптарының дыбыстық бояуларының ерекшеліктерін үйрену; - музыка арқылы тəрбиенің өнегелі-эстетикалық аспектісін күшейту. Сынақ сұрақтары 1. Қазіргі заманғы оқушылардың музыкалық дамуының жас ерекшеліктерін анықтайтын объективті факторларды сипаттаңыз. 2. Жасөспірімдермен тəрбие жұмысын ұйымдастыруға мұғалімнің қандай қиындықтары бар? 3. Ескі жасөспірімдермен жұмыс істеудің ең қиын жолы қандай? 4. Д. Б. Кабалескимен жəне А.А.Раимбергеновтың жұмыс стилінде жалпы нені көруге болады? 5. Eлімай бағдарламасының мазмұны мен «Мұрагер» бағдарламасының ұқсастығы мен айырмашылықтарын анықтаңыз. Өзіндік жұмыстарға арналған тапсырмалар 1. Д. Б.Кабалевскийдің«Музыка» бағдарламасы бойынша сабақты ұйымдастыру жəне жоспарлау кезінде ескерілуі керек негізгі ережелерді кеңейтіңіз. 2. Д. Б. Кабалевский əзірлеген оқыту жиынтығын сипаттаңыз. 3. Музыкадағы оқу бағдарламаларының тақырыптық құрылысына авторлық топтардың жалпы жəне нақты тəсілдерін кеңейтіңіз. 4. Өзіңіздің таңдалған тақырыптарыңыздың біреуі үшін таңдалған музыкалық оқу бағдарламаларының бірі үшін музыкалық сабақ жоспарын жасаңыз. 76 8 ТАРАУ. Шетел зерттеулеріндегі музыканы оқытудың əдістемелік мəселелері Шетел мемлекеттерде, музыка тəрбиесіне көзқарастары халықтар арасында бірдей болды. Сонмен қатар əр мемлекеттің өзіндік ерекшеліктері бар, спификасы, толық ұлттық мəдениеттілік ерекшеліктер. Мектеп балаларының музыка тəрбиесі басты мəселе болып, мемлекеттік іс болған жəне адам, жаңа тұлға дайындау мəселесі болып шешілді. Музыка тəрбисінде барлық мемлекеттер мен қарым – қатынас жасау (конкуренциялар, əдістемелер мен алмасу, балалар ұжымымен барып орындау, оқытушылардың) жеке қарым-қатынастары үлкен орын алған. Теориямен практикада музыка тəрбиесінде Золтон Кодай мен Карл Орфтың жасап шығарған əдістемелері үлкен міндет атқарды.Үлкен жұмыс нəтижесін Венгрия халқы алды.Венгрияның жалпы білім беретін мектептерінде əр аптада екі сағаттан музыкадан сабақ беріледі. Сонымен қатар 90 шамалы мектепте музыка сабақтары басым, музыкалық бағытта жүргізіледі. 2-8 сыныптарда күн сайын екі сағат музыка сабағы баріледі, ал бірінші сыныпта аптасына алты сағат. Бесінші сыныптан жоғары атасында төрт сағат беріледі де оқушыла бірінші сыныптан бастап, кішкене келген флейтада ойнауды үйренеді. Үшінші сыныпта түрлі басқа музыкалық аспаптарды ойнады үйретеді. Төртінші сыныптан бастап, балалар ансамбльдерде, оркестрлерде ойнай бастайды. Бұл мектептердегі ерекшелік мұндағы барлық балалар музыкалық аспаптарды үйренуі қамтамасыз етеді, оқушылардың сабақ үлгеруі басқа мектептердің сабақ үлгерімінен анағұрлым артық екендігі көрінеді. Жастарға музыкалы-эстетикалы тəрбие беру ісіне көп еңбек сіңірген оқулықтар, ғылыми-методикалы нұсқаулар жазған венгер композиторы профессор Золтан Кодай. Музыкалық қабілетті тəрбиелеуде венгерлік системаның өзіндік бағыты бар. Мұнда музыкалы тəрбиенің өзегі болып өзгермелі-До тоникасы алынған. Бастапқы кезде оқушылар тек До-мажордан басқа ештеңе үйретілмейді де, басқа биіктіктегі мелодиалардың дыбыс қатары, жоғары-төмен болғанымен, До-мажор дыбыс қатарымен айтылады. Өзгермелі До-тұрақты дыбыс системасы алғашқы музыка əліппесін үйренерде пракиткалық пайдасы мол. Өзгермелі жоғарылықтан дəл жоғарылықққа көшу аса қиындыққа соқпайды. Европа елдерінің біразында музыкалық дыбыстар тек əріпті аттарымен аталып жызылады да С,Д,Е,Ғ,С,А,Н. Ал До,Ре,Ми, Фа,Соль,Ля, Си, деп жеті қатарлы дыбыстарды ғана айтады. Сонымен қатар əр дыбысты сол қимылмен көрсетеді. Венгер мектептерінде де 77 біздің музыкалық тəрбие секілді музыкалық саздық биіктеріне тəрбиелеу жағына баса көңіл бөлінеді. Қорытып айтқанда венгер мектептерінің жастарға музыкалы эстетика саласында тəрбие беру мəселесінде үлкен жетістіктерге жеткені мəлім. Болгарлық жолдастардың да музыкалы тəрбие жағы соңғы 35 жылдың ішінде айтарлықтай жетістіктерге жетті. Олардың музыкалық тəрбие мəселесінде негіз етіп қолданылатын белгілі музыканты Борис Тричковтың «Столбицы» – «сатылау» деп атайтын система бойынша жүргізеді. «Столбица» – сатылау деп музыкалық сауаты жоқ жастарға арнап шығарған көрнекті құралды айтады. «Столбица» – системасының мақсаты музыкадан алғашқы сауат беріп, нота сауатын тез таныту. Бұл система бойынша нота сызығының қажеті шамалы,басқыштардың биіктігіне сызықтар жəне нотаның аттары жазылады. Болгария мектептерінде, оқушылар сарайында əн-музыканың жоғары сатыда екені 1968 жылы Москвада өткен одақтық музыкалы-эстетика жөнінде болған конференцияда байқалған еді. Осы конференцияда жасаған баяндамаснда халық артисі, Георгий Дмитриев атындағы Пионер Сарайының «Бодрая смена» атты балалардың қорстудиясының бас дирижері Бонцо Боцев. Бұл жөнінде едəуір тиімді пікір айтты. Оның алып келген оқушылар мен жастардан құралған төрт дауысты хор ұжымының орындалуындағы халық əндері, болгар композиторларының шығармаларымен Моцарттың «Бесік жырын» асқан шеберлігімен орындаған шығармаларын бүкіл конференцияға қатысушылар шын ниетімен тыңдап үлкен ризалығын білдірді. Бұл балалардың жас өнер коллективі өзінше жеке гастрольге шығып, Москва, Варшава, Дюселдорф, Берлин, Прага, Будапешт қалаларында болып өз таланттарын танытқалы 20-30 жылдар болыпты. Жастар арасында əнді, музыканы насихаттау жағынан «Бодрая смена» үлкен қызмет атқаруда. Чехославакиялық достардың мектептерінде өздеріне тəн айтарлықтай музыкалы методика жоқ деуге болады. Оларда жоғарыда айтылғандай, түрлі музыкалы тəлім-тəрбие, методикалы əдістерді қолдана келіп,балаларды жастайынан əнге, биге, музыка тыңдауға, əн музыкалық жұмбақ түрлі көрсеткіш, дыбыс құралдарын пайдалана отырып, олардың музыкалық қабілетін адмытып, эстетикалы талғамын, музыкаға деген талғамын,құмарлығын, құштарлығын бір бағытта тəрбиелеуде. Нота сауатыны мен нотаны оқу, білу оларды əндетіп айту мен тығыз байланыста жүргізіледі екен. Чехославакияда мектептерінің оқу мерзімі 12 жыл, балалар 6 жастан бастапбірінші сыныпқа барады. Музыка сабағы 1-9 сыныптарды арнаула пəн ретінде бір сағаттап барілгенде 10-12 сыныптарда біздегі секілді фалултативті жүргізіледі. Чехия мектептерінен бір ерекшелігі, оларды му- 78 зыка сабаының арнаулы программасы жоқ. Сабақты жоспарлау, оның методика жақтарын оқытушының өздері қарастырады. Музыка сабағын беретін оқушыларға жыл сайын өткзілетін методикалық семинарлар мен конференцияларда жалпы методикалық нұсқаулар беріліп отырады. Бірінші бесінші сыныптарға музыка сабағын өз сыныбының оқытушысы береді де, алтыншы сыныптан жоғары арнаулы білімі бар оқытушылар жүргізеді. Музыка сабағын үлгене алмаған балаларды арнаулы мектепке көшіріп, онда екі-төрт жыл оқытып, өзінің бұрынғы сыныбымен мектебіне қайта отырғызады. Себебі əн айтуға дауыстары жоқ сыныптағы екі-бес оқушылардың əнлді айтып үйрену қабілеті нашар болғандықтан оларды басқа оқушылармен бірге қалдырып бір программамен жүргізу оқытушы үшін көп еңбек. Батыс европа туысқан елдермен біздің Балтика бойындағы туысқан республикамыздың мектептеріндегі – музыка сабағының барысында, оқытылу методикасында көтеген жетістіктердің бар екендігінде күмəн жоқ. Оларда мектептің алдында отбасын балабақшадан бастап балалардың музыкалы қабілетін дамыту мəселесі қойылады. Мұның төңірегінде көптеген арнаулы мамандар еңбектерінің жетістіктерін методикалы нұсқауларға, арнаулы, көмекші музыкалық оқу құралдаарына жазылған, бүгінгі күндері нотамен əн, хор айту халық музыкалы аспаптарда ойнау бір салтанатты музыкалы дəстүрге айналып кеткен. Жапония мектептерінде музыка сабағын беру жайы басқа елдерден айтарлықтай ерекшелігі бар, олардың бірінші сыныбында музыка сабағы аптасында үш рет болса, екі мен сегізінші сыныптарда аптасына екі рет, ал тоғызыншы сыныпта аптасына бір рет берілген. Музыка сабағын орта немесе жоғары білімдері бер мамандарағ бару жіктелеген. Мектептерде оқушылардың ырғақты қабілетін дамыту ісі алға қойылған сол мақсатпен оларға: балалар бақшасынан бастап тамбурин, кастаньэта, бубна, кіші барабан, ұшбұрыш əрі тарелка тəрізді ұрмалы соқпылы аспаптарда түрлі ырғақты соғып үйретеді. Сонымен қатар оқушыларды металлафон, ауыз гармоны, физгармония секілді музыкалы аспаптарда, өздерінің айтып үйренген əндерінің үзіндісін осы аспаптарда ойнап, игеру жағына үлкен көңіл бөледі жапония мектептерінің барлығында хор үйірмелері бар, олар аптасында екі рет дайындығын жүргзеді. Ал, балалар бақшасында музыканың ролі күшті. Онда музыкалы тəрбие сабағы күн сайын бір сағаттан өткізіліп тұрады. Балалардың музыкалық тəрбиесінде орындалатын тапсырма бойынша, есту, екпін, музыка тыңдаумен, əн айту, аспапта ойнаумен шектелмеу керек, музыкалық тəрбиенің мақсаты-шығармалық орпозиясын өсіріп отыру керек, жан-жақты дамып, өздігінен теріп ойнай білу, өзі ойлап шығара білу керек. Мұндай жұмысты сөзбен, қимылмен, бимен, портопианомен 79 іс-əрекетпен көрсете білу қажет. Тығыз шығармашылық достық композиторлардың əрқайсында халықтар арасында шығармашылық ұжымдармен, əнші-солистермен, көрші мемлекеттермен арақатынасты ұлғайтып шығармаларының өсуге көмектесті. Шығармашылық жетістіктер, түпкі идеямен дүниежүзімен байланыс жасап дүниежүзінің прогресивтік өнерде алғашқы оранда тұрады. 80 ҚОРЫТЫНДЫ Музыка мұғалімін дайындау жоғары педагогикалық білім беру жүйесінде басты орын алады. Көрнекті ғалымдар педагогтың кəсіби қызметінің негізгі құрамдас бөліктерін атап көрсетеді: конструктивтік – кəсіби, коммуникативтік,зерттеу, музыкалық-орындаушылық.(Ф. Н.Кузьмина, В. А. Сластенин, А. И. Щербаков жəне т. б.). Музыка мұғалімі үшін бұл компоненттердің барлығы өзінің өзектілігін жоғалтпайды,бірақ атаулы іс-əрекетке тəн сипаттамаларды қамтиды. Студенттердің педагогикалық қызметке кəсіби дайындығын қалыптастыруда ең алдымен балаларды эстетикалық тəрбиелеудің қазіргі заманғы міндеттерін ескеру қажет, бұл үшін мектепте оқытылатын музыкалық шығармалардың адамгершілік жəне эстетикалық мазмұнын музыкантпедагогтарды даярлау қажет. Қазіргі жағдайда студенттерді тек дəстүрлі емес, сонымен қатар жұмыстың жаңа формалары мен əдістерін пайдалануға, мектептегі музыкалық-педагогикалық үдерісті ұйымдастырудың өзіндік тəсілдерін баламалы негізде əзірлеуге жəне енгізуге үйрету аса маңызды. Оқу бағдарламасы бойынша жұмыс істейтін кез келген музыка мұғалімі өз нанымдарын, жинақталған тəжірибесін, кəсіби құзыреттілігін ескере отырып, өз түзетулерін енгізе алады. Оқытушы сұрақтарды алмастыра алады, сабақты ұйымдастыру мен өткізуде өзінің тексерілген əдістерін қолдана алады, қосымша оқу-əдістемелік, музыкалық материалдарды толықтыра алады. Музыкалық білім беру əдістемесі бойынша оқу үдерісі студенттің ізденушілік зерттеу қызметін белсендіруге бағыттайды. Бұл студенттік ғылыми-зерттеу конференцияларына қатысу, курстық жəне дипломдық жұмыстарды дайындау. Музыка мұғалімінің жұмысы көп қырлы жəне олардың əр түрлі функцияларын орындауды көздейді. Əрбір қызмет белгілі бір мақсаттарға бағынып, орындалатын іс-қимылдар жүйесі арқылы шешіледі. Болашақ маманның кəсіби-педагогикалық бағыттылығының негізін қазіргі талаптарға сəйкес жалпы жəне арнайы пəндерді оқыту құрайды. Маманның педагогикалық бағыттылығы өзіне тек өз көзқарастары мен нанымдарын ғана емес, сонымен қатар алған білімін шығармашылық тұрғыдан қорыту қабілетін, оларды болашақ мамандығының ерекшелігімен байланыстыра білу қабілетін қамтиды. Болашақ маманды дайындау кезінде педагогикалық қарым-қатынас мəдениетін қалыптастыру қажет, ол мектеп оқушысымен қарым-қатынаста музыкалық сабақтарда, сыныптан тыс музыкалық қызметтің əртүрлі формаларында қажет болады жүктеу/скачать 117,4 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|