Аң, құсқа байланысты халықтық наным-сенімдерді білдіретін сөздер

Аң-құстар мен төрт түлік мал түрлі дәрежеде киелі саналады. Олар туралы түрлі ырымдар, аңыз-әңгімелер, наным-сенім түсініктері бүгінге дейін жетіп отыр. Әрине, осылардың бәрін бір кездегі тотемдік наным-сенімдерден бөлек қарауға болмайды. Атап айтқанда, көк бөрі түркі халықтарына ортақ тотемге айналғанша жоғарыдағы аң-­құс, жәндіктер де түрлі ру-тайпаларда тотемдік рөл атқарған деуге болады.

М.Әуезов: «Хайуанаттар жайындағы көне ертегілерді аңдып отырсаң, кейбіреулерінде өте көне заманды, жанды-­жансыз табиғат тұлғасындағы бұлдыр түсініктерді байқаймыз. Ондай ертегілер хайуанаттармен байланысты туған мифтік, діндік түсініктерді, әр хайуанды ғажайып сиқырлы сыры бар деп таныған тотемдік түсінікті аңғартады. Осыған байланысты қазақ ертегілеріндегі кездесетін аң, құс, хайуанат жөніндегі өте ескі замандарда сол жәндіктерді ғажайып сиқырлы сыры бар деп танып ескілікті шалағай, бұлдыр ұғым-наным, тотемдік діннің түсінігі бар екенін көреміз» [4], - дейді.

Әрине, тотемдік түсініктер тек аңыз-ертегілерде ғана сақталмаған. Оның кей жақтарын тілдік қорымыздағы лексикадан айқын байқауға болады. Атап айтсақ, төрт түлік мал мен аң-құстарға байланысты қалыптасқан тұрақты теңеулер мен тұрақты тіркестердің басым көпшілігі халқымыздың ертедегі тотемдік дүниетаным, наным-­сенімінен туған. Сол негізде жарыққа шығып, сөздік қорымызда сақталған. Мәселен, жерік болу, ит көйлек, көк бөрі, бөрі тәңірі, қарға тамырлы, қолыма қарға тышар, бақыт құсы, үкі тағу, жалаң төс, жүнді балақ, т.б.

Жалпы үкімен байланысты болып келетін қазақ тіліндегі тіркестердің мазмұнына көз жіберсек, үкі - адамға, адамның бойындағы бір қасиеттерге қарата айтылған, көбісінің өзіндік (ырымдық) мотивтері бар, осының өзі үкінің халық ұғымында адамға жақын киелі құс болғандығын аңғартады.

Халқымызда бәйге аттарына үкі тағып, оны үкілі тұлпар, жас талаптарға қарата үкілі үміт, шешен домбыраға үкі тағып, оны үкілі домбыра, сол сияқты тез хабар-ошар жеткізуді үкілі почта деу дәстүрі болған. Бұл да үкінің жоғарыда айтып өткендей қасиеттерінен туған поэтикалық теңеулер.

Қарға. Менің қолыма да қарға тышар деген тұрақты тіркесті қазақ болашақта басына байлық пен бақыт келер деген үміт-тілекті білдіру үшін қолданатыны мәлім. Алайда бүгінгі күнде жағымсыз, сүйкімсіз саналатын қара қарғаның қолына бір саңғырғанын жақсылық белгісі, байлық пен бақытқа кенелудің нышаны санаған ата-бабалар танымы көпшілікке түсініксіз. Ол аз болғандай, бірде қарға тамырлы қазақ десе, бірде өзінің ең жақсы көретін адамын, қарғам деп, өліп-өшіп жатады. Бұл қарғаның бір кездерде тотемдік құс болғанын аңғартса керек.

Қарға образы дүние жүзі халықтарының көбінің мифтері мен аңыз-әңгімелерінде, дүниетанымында қараниеттіліктің, жағымсыздықтың образы, күлкі-мазақ нысанасы есебінде. Тек Азияның солтүстік шығысы мен Солтүстік Американың солтүстік батыс теңіз жағалауын мекендейтін көшпелі халықтар ортасында ғана қарға, керісінше, тамаша образ саналады. Олардың бір бөлігі қарғаны киелі құс санап табынады, тотем тұтады.

Түркі халықтарының бірі саналатын якуттарда (сахалар) қарға тотем болумен қатар, жаhан құсы дейтін ұғым орын алған. Олар қарға 300 жыл өмір сүретін, көріпкелдігі бар, адам тағдырын билейтін құс деп сенеді. Якуттардың Көңғалас тайпасының ішінде суор (қарға) деген ру болған. Бұл сол ру ішінде қарғаның тотем болғандығын дәлелдейді. Хакастар қарғаның ұясына тиме, киесі ұрады деп түсінсе, тувалap қарғаны өлтіруге тыйым салған. Олар қарға барлық туваны қорғайды деп сенген. Бұлардан басқа да халықтардың қарғаны киелі санап, оны тотем тұтқаны жайында көптеген деректер бар. Яғни бірқатар халықтардың қарға туралы дүние танымын төмендегідей жинақтауға болады: біріншіден, қарға – рудың тотемі; екіншіден, қарға - шаман, үшіншіден, қарға - туысқан. Ру мен қарғаның арасында туысқандық байланыс бар деп сенген. Түркі халықтарында, оның ішінде қазақ ру­-тайпаларында бөрі, құлан, марал, өгіз, ит, үкі, бүркіт, аққу, қаз, жылан, қарлығаш, төрт түлік мал т.б. аң-құстар түрлі дәрежеде киелі саналады. Олар туралы түрлі ырымдар, аңыз-әңгімелер, наным-сенім түсініктері бүгінге дейін жетіп отыр. Біз қарғаны да осылардың қатарында бір кездерде киелі саналған, тіпті белгiсіз рудың тотемі болған құс деп қараймыз.

Тілімізде қарғаға байланысты туған мақал-мәтелдер, тұрақты тіркестер біршама. Мәселен: қарға тамырлы қазақ, қарға баласын аппағым дейді, қарға қарғаның көзін шұқымайды, тозған қазды топтанған қарға алады, қарға адым жер, қарға тұмсық, қарға саусак, қарға бойлы т.б. Қазақ жақсы көретін адамын қарағым дейді.

Қазақтар тіпті бір-екі баласының барын «бір-екі қарға ұстап отырмыз» деп сездірген. Қолыма қарға тышар деген сөзді «басыма бақыт құсы қонар» дегендей мәнде қолданады. Әрине, бұның бәрі тым көне дүниетанымға байланысты қалыптасып, өзгеруіне қарай бүгіндері тек тілде ғана сақталып қалғанын байқаймыз. Тіліміздегі жоғарыдағыдай тұрақты тіркестер мен «қарағым», «қарғам» деген сөздің жасалуына, міне, осылар негіз болған секілді. Кейбір тұрақты сөз тіркестерінде қарға жағымсыз мәнде де қолданылатынын айта кету керек. М.: Қарғa қаз болам деп шатынан айырылыпты; қарғаның бір көзі оқта, бір көзі боқта т.б. Мұндай мақалдар мен тұрақты тіркестер кейінгі заманның еншісіне тиеді. Тіл қoғамдық құбылыс болғандықтан дәстүрдің, наным­-сенімнің өзгеруіне қарай тілдегі тұрақты тіркестер де өз ішінде өзгеріске түсіп, жаңарып отырады. Сондықтан мұндай сөздерді талдаған кезде олардың жасалу дәуіріне де мән берген жөн.

Аққу - қаз. Қазақ халқы аққуға да табынып, оны киелі санаған. Балқаш көлін ертеде "Қаз көл'" деп, сол көлдің маңындағы көне қаланы "Қазкент" деп қаздың атымен атағандығының белгілі мәні бар. Бақсылар бертінге дейін аққу терісін жамылып, оның қауырсынын тағып келген. Жақсы көрген адамын "аққуым" деуі, акқуды ұстауға шектеу салуы, сонымен бірге халқымыз өзінің «қазақ» деген атының шығуын аққумен байланыстырып ("қаз+ақ"), аңыздарға арқау етуі тегін болмаса керек.

Тілімізде аққу құсты символикалық тәсілмен адамға көбірек теңеу, ұқсатудың төркіні және ауыз әдебиетінде де сұлулар сыны аққудың бейнесі арқылы берілуі оның бір кездері халқымызға жақын тотемдік құс болуымен байланысты.

Мәселен: Айдындағы аққудай. М: Айдындағы аққудай, Егінжайда бір қыз жүр (Қ.Аманжолов).

Аққудай тізілу. М.: Аққудай тізіліскен ақша қыздар қарайды, Тамашалап таңды мына (Айтыс).

Аққу құстай кіршіксіз-ақ. М.: Арғымақ аққу құстай Кіршіксіз-ақ. Бергендей досқа ғана досы қиып (С.Сейфуллин).

Аққу құстың өуезіндей. М.: Ақ көңіл, аңқылдаған ақын Пушкин. Лебізі әуезіндей аққу құстың (Қ.Аманжолов).

Аққудың топшысындай, аққудың үніндей, аққудың көгілдіріндей, аққудың мамығындай, аққудың сылануындай т.б.

көгілдіріндей, акхудын мамыіындай, акхудын сылануындай, т.б. Сонымен бірге жақсы көрген адамын аққуға баласа, "акқуым" деп еркелетеді, аққу құсқа теңейді. Міне, осылардың бәрі жоғарыда айтып өткендей аққу тотемдік ~c болғанын дәледдей түседі.

'?"_,~'i

Бүркіт.

Сонымен бірге жақсы көрген адамын аққуға баласа, "аққуым" деп еркелетеді, аққу құсқа теңейді. Міне, осылардың бәрі жоғарыда айтып өткендей аққу тотемдік құс болғанын дәлелдей түседі.

Сондай-ақ, халық арасында басқа да құстарға байланысты аңыз-әңгіме, ұғым-түсініктер қалыптасқан.

Олардың түр-түсіне, ерекшеліген орай наным-сенімдер туған. Көгершін, қарлығаш т.б. құстар адамға дос, тілеуқор деп те саналған.

Көгершінді қазақтар кейде "кептер" деп те айтады. "Көгершін" болсын, "кептер" болсын - бұл атаудың бәрі аталмыш құстың көбінесе көк немесе сұрғылт болып келетін түр-түсіне қарай қойған [8].

Халқымыздың ұғымындағы көгершін құсының қасиеттілігі өзге халықтар мәдениетінен келген. Інжіл хикаялары бойынша "Қыз Марияға еніп", сонан ол жүкті болатын қасиетті рух көбінесе көгершін түрінде суреттеледі. Еврейдің және басқа діндердің поптары: "көгершін ­қасиетті рухтың пәктігінің, күнәсіздігінің белгісі" дейді. Мысыр мен Греция да, Персия мен Үндістан да бұл құсты қасиетті деп атайды [8]. Қазақтар кейде жақсы көретін баласын "көгершінім" дейді. Бұл да басқа тілден ауысқан сөз. Оның мәні жоғарыда айтылған, "қарғам" деген сөзге бара-бар. Көгершінді - бейбетшілік символы деп те қастерлейді.

Халық ішінде қарлығаштың құйрығы неге айыр дегендей қарлығаш туралы мифтік аңыз және қарлығаштың қанатымен су сепкендей деген тұрақты тіркес бар. Жалпы көгершін, қарлығаш тектес құстардың киелілік қасиетін білдіретін сол негізде туған тіл фактілері көп болмаса да олар туралы аңыз-әңгіме, әр түрлі ырымдар бүгінгі күнге дейін жеткен. Мұның арғы тегі қазақ халқын құрайтын кейбір ру-тайпалардың ертеде христиан дініне сенуімен байланысты.

Жоғарыдағы зерттеушілердің пікіріне сүйене отырып, аң тотемдерінің тілде көрініс табуына да тоқталып өтсек.

Көк бөрі. Тотемге табыну ертедегі адамдардың рухани тірегі. Тотемді адамдар ең алғаш "туыс" деп таныған болса, кейін келе адамдар тайпалық дәуірге аяқ басып, тайпалар арасында соғыстар басталғанда, тотем "қорғаушы" деп танылды. Түркі тілдес тайпалар өзінің күшейіп дәурен сүрген кезінде көкжал бөрі олардың ортақ тотемі ­– «қорғаушысы", "демеушісі" болды. Тотемдік танымның сипаты осылайша өзгере келе түркі тілдес тайпалар оны ұранға айналдырған. Оның "Көкбөрі" аталуы қасқыр түсінің көктігінен туған ұғым емес, қайта көктен келген көк аспанның бөрісі - көктәңірдің бөрісі, киелі бөрі деген түсініктен туған. Тарихи эпикалық дастан «Оғызнамада" және басқа да батырлық дастандарда бөрі тотемiнiң айқын көріністері бар.

Мен сендерге болдым қаған,

Алыңдар жақ пен қалған

таңба бізге болсын белгі,

Көк бөрі болсын ұран (Оғызнамадан).

Сүйінбай ақынның:

Түркі халықтары, оның ішінде қазақ халқының этникалық құрылымында бар ертедегі ру-тайпалар жөніндегі қытай жылнамаларында кездесетін бөрі туралы жоғарыдағыдай аңыздар мен кейбір жазба әдебиет пен ауыз әдебиетіңде кездесетін бөрі туралы деректерден бөрінің тым ертеден-ақ тотемге айналған аң екенін аңғарамыз. Бөрінің адамды құтқаруы, адаммен бөрі қосылып бала тууы, бөрінің адамша сөйлеп жол бастауы - ­бәрі бөріге деген тотемдік танымдардан келіп шыққан.

Қазақ халқында бөріні киелі санаудың сарқыншақтары тілде, наным-сенімде де сақталған. Мәселен, бертінге дейін қасқырды "тәңірдің серігі" деп танып, оған тіл тигізбей келген, тіпті, қасқырдың атын тура атамай ит-құс, тік құлақ, қара құлақ, ұлыма, серек құлақ, көкжал деп атаған. "Қасқырдын азығы жеті күн жерден, жеті күн елден" екенін түсінген. Әдетте, қасқыр тартқан малдың етін жей берген. Себебі олар мұны "тәңір серісінің" киелілігінен болған іс деп қараған. Қасқыр тартқан малдың етін жүкті әйелге жегізбеген, олар жеп қойса баласы сілекейлі болады деп сенген. Сондай-ақ қазақ халқында жаңадан енші алып отау көтерген кезде қойға қасқыр шапса, оны жақсылыққа жорыған. Себебі бұл әдеттегі қасқыр емес, қасиeттi көкбөрі, оның қораға келуі адамның мал-дәулетінің өсуінің нышаны деп қараған. Бұдан басқа ауру-індет жайлаған кезде де қойға қасқыр шапса, одан тез айығады деп сенген. Жолаушы жүргенде алдынан бөрі кезіксе, оны жақсылыққа жорып, оған тимеген. Ал дүниеге келген балалары тоқтамаса, келесі туылған баланың омырауына не иығына қасқырдың тобығын, тісін, асығын тұмар қылып тағатын болған. Осылай істегенде ол балаға тіл-көз тимей, көп жасайды деп түсінген. Сонымен бірге баласы тұрмаған әйел денесіне қасқырдың бауырын жағатын немесе тұмар түрінде тағып қоятын салт та болған. Адамдар төбелесіп немесе өштесіп қалса, олар қарсы жағына басқалар арқылы қасқырдың сіңірін отқа тұтатып, арбау, дуалау әрекетін істеген. Халқымыз қас батырды "нағыз көкжалдың өзі" дейді. Жауына көк бөріше тию немесе жауын көк бөріше тартуды, тақымға басуды меңзейтін "көкбар" (көкбөрі ойыны) осы күнге дейін жалғасқан. "Көкбөрі тарту" ойынының тым ерте заманнан келе жатқан "Көкбөрі", "Қыз бөрі" ойыны екенін М.Әуезов атап айтқан болатын. Бұл ойында тартысқа түсіп, тақымға басылатын лақтың "Көкбөрі" аталуы жоғарыда айтылған мифтік түсінікке байланысты болған. Себебі, көкбөрі - жеңістің нышаны. Әрі екі жақ тартысқанда, осы жеңістің нышаны болған көк бөрі қай жақтың қолына өтсе, сол жақ жеңіске жеткен болып есептелінеді. Міне, осылардың бәрі бөрінің халқымыз санасында жай ғана киелі аң ғана емес, бір кезде ерекше тотем болғанынан дерек береді.

Түркі-алтай текті халықтардың көбінде бөріні құрмет тұту, киелі санау дәстүрі бар. Мәселен, аң аулау кезінде сойоттар қасқырдың атын тура атамай, оны "ұзын құйрықты", "ұлыма", "көк көз" десе, қачин татарлары, "ұзын құйрық", ал якyттар - "құйрықты" деп атайтын болған. Алтай түріктері "пору" деген тура атауды қолданбай, "аға" деген ұғымды білдіретін эвфемистік сөздерді қолданатын болған. Ал чуваштар "қашыр" деген тура атаудың орнына "ұзын құйрық ", "тақпақ құйрық" немесе " тәңір иті" деген эвфемистік атауларды қолданған.

Буряттар да қасқырды құрметтеген, оның атын тіке, атауға тыйым салып, оны "тәңір иті" деп атаған. Түркілерде де осындай ұғым болуы ғажап емес. Мәселен, тілімізде «Иттің иесі болса, бөрінің тәңірі бар» деген мақал бар. Моңғолдарда өзінің тегін көк бөрі мен ғуа маралдан тарататын аңыз бар. Түркі-моңғолдардың өздерін көк бөріден таратуы өте арыдан келе жатқан құбылыс. Бұл расында біртекті алтайлық тамырдан тарайтын жақындықтың айғағы .

Тотемдік азулы аңдар мен киелі жануарлар. Қазақ халқының тотемдік танымында бөріден кейін түрлі жыртқыш аңдар мен төрт түлік ерекше маңызға ие. Жалпы хайуанаттар туралы тотемдік түсінік пен наным-сенімдер ертеде аңшылық тұрмысы дәуірінде қалыптасып, бақташылық дәуірінде дамыған. Себебі ол кезде кейбір жыртқыш аңдар қолда қаруы жоқ адамдарға қауіп төндірген болса, жуас хайуандар ертедегі адамдарға дайын азық, киер киім болып табылды. Сонымен бірге адамдар олардың сүйегінен, мүйізінен, тісінен тұрмысқа қажетті түрлі құрал-саймандар жасайтын болды. Бұл жағдай кейін келе оларды хайуанаттарға табынуға мәжбүрледі. Олар осы арқылы, біріншіден, жыртқыш аңдардан жамандық келмеуін, өздерін зақымдамауын тілесе, екіншіден, жуас хайуандардың өздерінің тіршілігіне қажетті көмек, сүйеу бола беруін тіледі. Ауыз әдебиеті мен тілде салт-дәстүр, наным- сенімде халық өмірінде мұның айқын ізі бар. Түркі тектес халықтар да есте жоқ ескі замандардан төрт түлік мал мен азулы аңдарды, жануарларды, құстарды киелі санап, өздерінің ру-шежіресін, ата-тегін солармен сабақтастырған. Белгілі бір киелі аң - құспен қосылуынан өз ата-бабасы тараған деген аңыздар таратқан. Тарихшы ғалым Н.Мыңжан:"Тарихи деректерге қарағанда, түркі тайпаларының тотемі - көкбөрі, тегі тайпаларының тотемі - ит, яғма тайпасының тотемі - арыстан, шігіл тайпасының тотемі - бура т.б. Әр тотемнің арнаулы мифтік аңыздары болған. Ол заманның қауымы бұл аңыздарды "бұлжымас шындық" деп сенген", - дейді. Профессор С.Аманжолов: "Қазақтың "бура", "қоңырат", "қаратай" т.б. ру-тайпаларының aттapы тегінде осы ру­-тайпалардың табынатын тотемдерінің себебінен болған" [9] деген пікір айтқан .

Жерік болу. Ертедегі адамдар жыртқыш хайуандардан қапы үрейленетін. Сондықтан ендігі дүниеге келетін ұрпақтарының өздеріне тартпай, сол хайуандардай қайратты, жүректі болуын тілеген. Әйелдер аяғы ауыр кезінде азулы жыртқыш аңның етіне, жүрегіне жерік болса, одан туған бала сол аңдай айбатты, жүректі болады, жауынан жеңілмейді деп түсінген. Қазақ халқының батырлық жыр-дастандарында аналары батырлар тумас бұрын жолбарыс, қабылан, аю т.б. жыртқыш аңдардың етіне жерік болып, батыр ұл табады. Мысалы, "Алпамыс" жырында Алпамыстың шешесі Аналық Алпамыстай батыр ұл табудың алдында киелі тау, су, орманға түнеп жүріп, айғыр, қошқарды құрбандыққа сойып, құдайдан бала тілеп жүріп, екіқабат кезінде қабыланның еті мен жүрегіне жерік болады.

Халық ауыз әдебиетінде бөрідей азулы, жолбарыстай қайратты, арыстандай айбатты, аюдай ақырған ер жүрек, алған бетінен қайтпайтын батырлар символикасы молынан кездеседі. Соған сай тілімізде "жалаң төс, жүнді балақ" дегендей, батырларды соларға ұқсату жолымен көптеген тұрақты теңеулер де қалыптасқан. Сол сияқты халқымыздың «аю биі» - аюға еліктеу немесе аюдай болу деген идеядан туған. Мәселен, қазақтың аю биінің әрекеттері: аюдың апаннан шығуы, шашын тарауы, жем іздеуі, сақтануы, аңдарды аңдуы, мазақтауы, шапалақ соғуы, бақыруы сияқты қимылдарды қамтиды.

Ертеде аю да тотем деп танылғандықтан, халық ішінде қазіргі кезге дейін оның тұяғын, тісін, табанын тұмар етіп жас балаларға тағу, сол арқылы оларды пәле-қазадан, дерттен, көз тиюден қорғау салт-дәстүрлері сақталған.

Қазақ халқында төрт түліктің арасында түйе малын ерекше қадір тұтқан. Ол өте мықты, шөлге төзімді, көші­қонға ыңғайлы. Әсіресе бура өте айбарлы, түсі суық әрі күшті жануар. Сондықтан да халықта бура пәле-қазадан қорғайды деген түсінікпен бірге, оның кекілін, шудасын өріп, жас балаларға тағып қою дәстүрі болған. Қазақтар "түйе" деген сөздің өзін көп қолданбаған, оның орнына түйенің мойын терісінің атауын, яғни "мойнақ" деген, бес-­алты түйем бар деудің орнына "бес-алты мойнағым бар" деп жеткізген [10].

Тотем болған азулы аңдар мен күшті жануарлар қатарына аю мен бурадан басқа жолбарыс, қабылан, қабан, бұқа-өгіз т.б. жатады. Тарихта түркі халықтарының батырлары, қағандары және хандарының көбісінің аты жоғарыда аттары аталған аңдар мен жануарлар есімімен аталуы да тотемдік сана негізінде болған. Мәселен, Бөріқаған, Өгізхан (Оғызхан), Жолбарыс батыр, Жолбарысхан, Қабан батыр, Буграхан (Бура хан) т.с.с.

4. Киелі жеті санының халықтық дүниетанымы
Тілімізде «үш», «жеті», «тоғыз», «он екі», «қырық» сан есімдері, әдеттегі сандық, реттік қолданыстармен қатар өздерінің басқа да мәнде кездесетіндігімен өзге сан есімдерден ерекшеленеді. Мұндай жағдай, әсіресе, осы сандардың тұрақты тіркестерде, аңыз-әңriмелерде, жыр-дастандарда, салт-дәстүрлерде және басқа дүниетанымға байланысты қолданыстарынан анық көзге түседі. Сонымен бірге, бұл құбылыстың тарихы да арыда жатқаны байқалады. Әрине, бұның бәрі тегін нәрсе емес, үңіле қарайтын болсақ, онда халқымыздың түрлі дүниетанымдарынан туындаған рухани қазына-байлықтары сақталғанын көреміз. Сондықтан бұл сандарға тек таза сандық тұрғыдан емес, басқаша қорытындыда қарап, зерттеу алып барудың маңызы зор. Осы арқылы біз халқымыздың ертедегi дүниетанымы, тарихы, мәдениeтіне қатысты көп мағлұматтар аламыз. Тіліміздегі санға байланысты кейбір тілдік қолданыстардың сыры да ашылады.

Бacқa сандарға қарағанда салт-дәстүрімізде, тілімізде көбірек кездесетін киелік қасиеті бар сандар қатарына «жеті», «тоғыз», «қырық» сандарын жатқьrзуға болады. «Жеті» және соған тетелес басқа киелі сандардың тіл-тілде атқаратын семантикалық, стилистикалық функциясын зерттей келіп, академик І.Кеңесбаев былай деп жазады: «Түрік халықтарында «жеті» саны айырықша орын теуіп, идеологияның бір саласы – тілге терең тамырын жіберген, көп халықтарды «жетінің» арнаулы киелі қасиеті болған... «үш», «тоғыз», «қырық» саңдары да жеті тәрізді тілде "киелі функцияда" қолданылған. Сонымен қатар бұл сөздер бір тілдің екінші тілмен байланысын, біріне-бірі әсер етіп, өзара ұласып жатқандығын да аңғартады, - дейді. Бұл сандар туралы киелік ұғым халқымызда ғана емес, бүкіл түркі тектес халықтар, одан ары Алтай текті моңғол, маньчжур халықтарында да кездеседі. Олардың да тілінде, салт-дәстүрлерінде кеңінен орын тапқан. Қолданысы жағында аздап айырмашылықтар сақталғанымен, түп негiзін, өзегiн қуып келгенде бір тектен тарайтын халықтардың ортақ мәдениетінен тарайтындығын байқауға болады. Бізше бұл ортақтықтың кейбірі, тарихтағы көршілік қарым-қатынастар, барыс-келістер барысында пайда болған мәдени тұрғыдағы ауыс-түйістен туындаса, кейбірі кездейсоқтық, яғни ортақ дүниені әркім өзінше десе де бірдей танығандықтан пайда болған деуге болады. Жалпы сандарға белгілі қасиет беру, оны киелі санау дәстүрі көптеген халықтарда тым арыдан келе жатқан құбылыс саналады.

Түркі халықтары жүйеден қазақ халқының салт-дәстүрлері мен тілінде ерекше қолданысқа ие, «жеті», «тоғыз», «қырық» сандары да дәл сондай белгілі дүниетаным, наным-сенімдер негізінде қалыптасып, тіліміздегі бір бөлім тұрақты тіркестері мен салт-дәстүріміздің қалыптасуына ұйытқы, негіз болған. Мәселен, «жетіге» байланысты тілімізде: жеті ата, жеті қазына, жеті жарғы, жеті жұрт, жетісін беру, жеті жұртқа әйгілі, жеті жау, жеті жасынан т.б. тұрақты тіркестер болса, «тоғызға» байланысты тоғыз айып, тоғыз сый, тоғыз саққа жүгірту, то­ғыз жолдың торабы, тоғыз қатынның толғағы қатар келу, тоғыз қабат торқадан тоқты шақтың терісі артық, тойған үйге тоғыз бар, тоғыз құмалақ т.б. тұрақты тіркестер бар. «Қырыққа» байланысты: қырық жамау, қырық жілік болу, қырық кемпірдің қылауынан; қырық кісі бір жақ, қыңыр кісі бір жақ; қырық қазанның құлағын тістеген; қырық құбылды, қырық құрау, қырық пышақ болды, қырықтың бірі қыдыр, қырықтың қылауынан, қырқын беру, қырқынан шығару т.б. тұрақты тіркестер мен салт-дәстүрлер қалыптасқан.

«Жеті» саны. «Жеті» саны өзінің әдеттегі сандық, реттік сипатымен жалпы адамзат үшін бірдей болғанымен, түркі халықтары, оның ішінде қазақ халқы ұғымында басқаша да түрлі мәнде қолданылатындығы белгілі. Мәселен, ол мекендік мағына жағынан «сатылық» сипаты, сандық мағына салыстырмалы дәрежедегі «көптікті» білдіреді.

Сонымен қатар «жеті» саны халқымыздың дүние­танымында ерекше орны бар сандар категориясына жатады. Бұл оның әрбір ұлтқа тән жалпылама қасиеті. Оны ауыз әдебиетінің әр үлгілері мен салаларынан, ұлттық салт-дәстүрлерімізден, жөн-жосындарынан емшілік т.б. тыныс-тіршілігінің әр қырларынан көруге болады. «Жеті» санының ғасырлардан сақталып келе жатқан ерекше бір қасиеті - оның киелілік мағынасы. Мәселен, ауыз әдебиетімізде: жеті басты дәу, жеті басты айдаһар, жеті басты жылан, жеті басты жалмауыз, жеті сарай, жеті қабат аспан үсті, жеті қабат жер асты, жеті қабат темір үй, жеті ағайынды жігіт, жеті ұл, жеті қыз, жеті күн, жеті түн, жеті қарақшы т.б. осы сияқты «жетімен» байланысты болып келетін түрлі мифологиялық кейіпкерлер, ғажайып мекен-жайлар, мезгіл өлшемдері және ұқсас ұғымдар мен құбылыстар молынан кездеседі.

Адамның дүниеге «келуі» мен «кетуіне» байланысты халқымыз көптеген салттар мен ырымдарды қалыптастырғаны белгілі. Байқасақ, осылардың көбі «жеті» санының киелі мағынасына қатысты болып келеді екен. Мұндай салттар ислам дінінде жоқ. Бала дүниеге келіп, жеті күннен кейін ат қояды. Бесікке бөлеп, ырымдап бесік той істейді, баланы бесікке бөлеген соң, оның ішіне жеті түрлі зат қояды, «сәби келешекте өз ұлымыз болсын» деп, көрпе, жабу, тон, шапан, «тез, әрі мықты болып өссін» деп жүген, «батыр, ер болсын» деп кебенек пен қамшы қоятын болған. Әрине, «Әр елдің салты басқа, иттері қара қасқа» дегендей, дәстүрі ұқсас болса да, бесікке қоятын заттардың бірдей болмауы әбден мүмкін. Бірақ қалай болған жағдайда да қоятын заттың саны жетеу болуы міндетті. Мұнан басқа бесіктің арқалық ағашын жеті жерінен отпен қарып қою (отпен аластағандық болар – Қ.Ғ.) салты бар. Адам кайтыс болғанда, сүйектің аяқ жағына оны шығарғанға дейін жеті шам (шырақ) жағып қояды, жеті күн өткен соң жетісін береді. «Ерте заманда қазақтар сүйек қойылған үйдің босағасына ала жіппен жетектеп жеті немесе тоғыз жылқы, не басқа мал әкеліп, ырымын істеп болған соң, мола басына апарып құрбандыққа сойған... «.

Халқымыздың ертедегі дүниетанымында да «жетінің» орны бөлек болған. Мәселен, ер жігіттің басына, өмір тіршілігіне қажетті жеті түрлі асыл заты болуы керек деп түсіндіреді. Олар: жүйрік ат, қыран бүркіт, құмай тазы, берен (кейде қара тұра) мылтық, қанды ауыз қақпан, майланған ау-жылым, өткір кездік. Бірақ «жеті қазына» ұғымы осымен шектелмейді. Оны халық: eр жігіттің атта - қаны, қыранда - қуаты, тазыда - берік сенімі, мылтықта - оты, қақпанда - серті, ау-жылымда - әдіс-айласы, кездікте - сұсы болады деп тарқатады. Халқымыз «жұт жеті ағайынды» дей келіп оларға: құрғақшылық, мал жұтау, өрт, сел, зілзала (жер сілкіну), оба, соғысты жатқызады. «Жеті ғалам»: күншығыс, күнбатыс, түстік, аспан - жоғары ғалам, жер үсті - орта , жер асты - төменгі ғалам. «Жеті қат жер»: тұңғиық, жылан, су, қосбалық, қара тас, көк өгіз, жер. «Жеті шіріп (әулие): Мекке шәріп, Мәдине шәріп, Бұқар шәріп, Шам шәріп, Қатым шәріп, Құдас (Мысыр) шәріп, Нәлем (Құран) шәріп. «Жеті жоқ»: жерде өлшеуіш жоқ, аспанда тіреуіш жоқ, таста тамыр жоқ, тасбақада талақ жоқ, Аллaда бауыр жоқ, құста сүт жоқ, жылқыда өт жоқ. «Жеті жетім»: тыңдамаған жыр жетім, басшысыз қалған ел жетім, аққу-қазсыз көл жетім, жерінен айырылған ер жетім, замандасы қалмаған бәрінен де сол жетім. «Су жеті аунаса арам болмайды» деген наным-сенімдер тағы бар. Әз Тәуке тұсында халқымыздың заңы «Жеті жарғы» атанған. Халық ішінде ресми заңдастырылмаған заң болса да, елдің жол-жосындарына айналып кеткен салттар қанша. Мәселен, «Жеті атасын білмеген жетесіз», «Жеті атасын білмеген жетімдіктің белгiсі» деп, балаға жеті атасын жаттаттыру, «жеті атадан аспай үйленбеу керек, соның өзінде де аралықты жеті өзен бөліп тұратын болсын» деген талаптар бар.

Халық емшілері кейде ауру адамға жеті түрлі заттан дәрі жасап, емдеген. Олар кейбір дәріні жеті рет қайнатып немесе жеті күн шылап қойып барып ішкенде ауруға шипа болады деп, түсіндіреді. Бұлардан басқа: садақаны жеті тиын етіп беру, apyaқтapды еске алғанда жеті шелпек пісіру, ұлыстың ұлы күні Наурыз көжесіне жеті түрлі дәм салады т.б. салттар да бар.

«Жетіні» сатылық және салыстырмалы дәрежедегі «көптік» мағыналарына байланысты тілімізде көптеген тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер қалыптасқан. Мәселен, жеті жұрт (көп ел), жеті жау (ата жау, ежелгі жау), жеті жұртқа әйгілі (көп халыққа әйгілі, бүкіл елге белгілі), жеті дария жер (алыс, қиыр шет), жеті қараңғы түн (тастай қараңғы түн, түн ортасы), жеті атасынан қара көк (арғы атасынан бері қара көк), жеті жасынан (бала кезінен), жерден жеті қоян тапқандай (мол табысқа кенелгендей), жеті өлшеп, бір кесу (ойланып жұмыс істеу) т.б. Жоғарыда көрсетілген дәлел-фактілерден «жеті» санының қазақ халқының тіршілік-өмірінен ерекше орын алып, caнaсына терең ұялағанын көреміз. Осы жерде «Жеті саны неге киелі сипатқа ие болған, ол қалай қалыптасқан?» деген заңды cұpaқтap туады.

Қазақ ұғымында «жеті» санының киелі сипатқа ие екендігін ерте байқаған және оның себебін түсіндіруге тырысқан ғалымдар да болған. Олардың көбісі қазақ ұғымындағы «жетінің» киелі мән алу себебін өзге халықтар мәдениетінен іздейді, атап айтсақ, араб-парсы мәдениетінің әсерінен деп қaрay орын алған. Әрине, бұл пікірдің өзіндік негізі де бар шығар, бірақ «жеті» санының киелі мәнде жұмсалуы дүниедегі көптеген халықтарға тән құбылыс.

Шындығында, жеті күнді бір апта деп белгілеуді вавилондықтар тапқан. Жұлдызшы-астрономдар бір аптадағы жеті күннің әр күнін сол кезде киелі санап, жеті аспан шырағының (Күн, Ай, Меркурий, Шолпан, Марс, Юпитер, Сатурн) санына сәйкес етіп, апта күндерін белгілеген және «аптадағы әрбір күнді аспан тәңірлері басқарады» деген ұғым қалыптaстырғaн. Олардың осы сөзі дүние жүзіне тарап, жетілік апта календарьлық мәдениеті қалыптасқан. Жетілік апта мәдениеті, жалпы Шығыс халықтарының, олардың ішінде парсылардың әсерімен 11­-12 ғасырларда Орта Азия мен Қазақстан жерлерінде де тараған. Парсылардың дүниетанымында әлемде жеті аспан шырағы, жеті теңіз, жердің жеті қабаты, жеті қабат аспан әлемі бар делінеді.

Қытай мәдениетінде де «жеті» саны - киелі сан. Мәселен, қытайлар - адамдар қайтыс болғаннан соң 7-ші, 21-ші күні, 49-күндері оған арналған аза білдіру салтын өткізеді. Бұл күндері олар «жетісі», «үш жетісі», «жеті жетісі», «жеті айы» деп атап «apyaқтap күндері» деп есептейді. Басқаларға сыйлық ұсынғаңда жеті саны қатысты зат беруге болмайды [11].

Жапондықтар да «жеті санын» киелі санайды, олардың ұғымынша «жеті» саны адамға жақсылық әкеледі. Осы сияқты жетінің киелі ұғымы немесе басқа да жоғарыдағылардай мағыналық көріністері орыс, кopeй, моңғол т.б. халықтарда да бар екендігін көріп отырмыз. Демек «жетінің» киелі мән алуы түркі халықтарына ғана тән болып қана қоймастан, дүниедегі көптеген басқа халықтарға да тән құбылыс саналады.

Әрине, бұлардың бәрі кездейсоқ ортақ дүниетаным емес. Кейбіреулері сөзсіз ғасырлар бойы үзілмей келе жатқан мәдени қарым-қатынас, діни байланыстардың нәтижесінде пайда болған ауыс-түйістер.


Қорытынды
Халықтық наным-сенімдерді зерттеу этнолингвистиканың үлкен бір саласы ретінде қарастырылып келеді. Сондықтан да осы ұғым турасында айтылған пікірлер өте көп. Сол пікірлер мен зерттеулерге сүйене отырып, халықтық наным-сенімдерді білдіретін лексикаға жұмысымызда түсінік берілді. Тілімізде кездесетін наным-сенімді білдіретін лексиканың этнолингвистикалық астектілері, қоғамда алатын орны мен оның ерекшеліктері көрсетілді.

Халықтық наным-сенімдер және оның тілдегі көрінісі тотемизмнің шығу тарихымен, зерттеушілердің тотемдік сана жөніндегі зерттеулерімен байланыстырыла қарастырылды. Сонымен қатар осы тотемдердің когнитивтілігі, яғни халқымыздың ұлттық таным, салт-сана ұғымдарымен байланыстырыла зерттелді. Когнитивтілік деген ұғым арқылы халық санасында қалыптасқан белгілі бір атау туралы түсінік пен мағына, оның жалпыхалықтық тілде көрініс табуы ұғынылады.

Қазақ даласына араб мәдениеті таралып, рухани мәдениетіне үлкен әсер етті. Осы арқылы араб, парсы сөздері қазақ тіліне енді. Ислам әлеміне тән көптеген сөздер мен ұғымдарға байланысты тілімізде көптеген тұрақты сөз тіркестері пайда болды.

Халықтық наным-сенімдердің тілде көрініс табуын зерттеу – тіл біліміндегі өте күрделі мәселелердің бірі. Соның ішінде аң-құс атауларының, киелі сандардың, халықтық дәстүрлі діннің ел тарихымен, рухани мәдениетімен сабақтастыра қарастыру – ұлттық тілімізді зерттеудің терең арналарының, өзекті мәселелерінің бірі.

1. 
   Уәлиев Н.М. Фразеология және тілдік норма. Алматы, 1968.
   
2. 
   Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдер сөздігі. Алматы: «Елтаным» баспасы, 2010.
   
3. 
   Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. Алматы: Ғылым, 1987.
   
4. 
   Әуезов М. Әр жылдар ойлары. Алматы, 1959.
   
5. 
   Марғұлан Ә. Шығармалары. А., 2007.
   
6. 
   Гумилев Л. Көне түріктер. Алматы: Балауса, 1992.
   
7. 
   Тотемизм // «Жер шежіресі». Алматы, 1976.
   
8. 
   Нұрмағамбетов С. Сөз сырына саяхат. Алматы: Жалын, 1990.
   
9. 
   Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алма-Ата, 1959.
   
10. 
    Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. Алматы: Мектеп, 1984.
    
11. 
    Исқақов М. Халық календары. Алматы, 1980.
    
12. 
    Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1-10 т. Алматы: Ғылым, 1974-1986.
    
13. 
    Қазақ тілінің сөздігі. Алматы: Дайк-Пресс, 1999.
    
14. 
    Кеңесбаев І. Фразеологиялық сөздік. Алматы: Арыс, 2007.