| § 30 КӨЛІК ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС
Көлік шаруашылықтың басты үшінші саласына жатады.
Автомобиль көлігінің жалпы ұзындығы 25 млн км- ге жуық. Бұлкөрсеткіште АҚШ алдыңғы орында. Ал жолдарының жиілігі жөнінен Батыс Еуропа мен Жапония алға шығады. Жүк айналымының, жолаушы тасымалдаудың -ы автомобиль жолына тиесілі.
|
Жалпы ұзындығы
|
Жүк тасы-малы
|
Жолау
шы тасы-
малы
|
Ұзын
дығы
жөнінен
алдыңғы
орындағы
ел
|
Жиілігі жөні нен
алдыңғы орындағы ел
|
Автомобиль
|
25млн км
|
10%
|
80%
|
АҚШ
|
Батыс Еуропа мен Жапония
|
Темір жол
|
1млн
180 мың
км
|
15%
|
85%
|
АҚШ
|
Батыс Еуропа
|
Құбыр жолы
|
4,5 -5 мың км
|
100%
|
-
|
АҚШ
|
Ресей, Канада, АҚШ
|
Теңіз көлігі
|
|
80%
|
20%
|
Тынық және Атлант мұхиттары
|
Атлант мұхитында
|
Теңіз жолының ең ірі порттары: Роттердам (Нидерланд), Жаңа Орлеан (АҚШ), Марсель (Франция), Гамбург (ГФР)
Әуе көлігі ең күшті дамыған ел - АҚШ. Ол дүние жүзіндегі әуе жолаушыларының 50% ын тасымалдайды. Дүние жүзіндегі ең ірі әуежайлар «О Хара» (Чикаго), Даллас, Лос – Анджелес, Атланта, «Хитроу» (Лондон), Ханеда (Токио) және т.б жатады.
Байланыс жүйесі ең күшті дамыған ел – АҚШ
§ 31 ТМД елдерінің географиясы
ТМД елдері арасындағы өзара ынтымақтастық 1992 жылдың күзінен бастап басталды. 1993 жылдың қыркүйегінде Мәскеуде мемлекет және үкімет басшыларының қол қойған келісімімен ТМД туралы келісімшартқа қол қойылды. Бұл Одаққа алғашында 8 ел яғни Армения, Беларусь, Қазақстан, Ресей, Тәжікстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Молдова кірді. Одан кейін Украина, сосын Әзербайжан мен Грузия қосылып, ТМД елдерінің қазіргі жалпы саны 12 ге жетті. ТӨМЕНДЕГ СЫЗБА Осы ТМД елдерінің шаруашылық бағытынын мәліметтер көрсетеді.
Елдер
астанасымен
|
Халық құрамы
|
Маманданған
саласы
|
Дүние жүзі бойынша алатын орыны
|
Қырғызстан
(Бішкек)
|
Көп ұлтты, қырғыздар, орыстар, өзбек, украиндар, татар, немістер
|
Электр энергетикасы, тамақ, жеңіл өнеркәсіп, түсті металлургия
|
Қадамжай комбинаты өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде пайдаланылады.
|
Өзбекстан
(Ташкент)
|
Көп ұлтты. 120 дан аса ұлт тұрады. Көбі өзбектер- орыстар, тәжік, қазақтар.
Тығыздық 1км2 жерге 56 адамнан.
|
Ауыл шаруашылығы
Мұнай газ өңдеу негізіндегі химия өнеркәсібі тыңайтқыштар, гербецидтер, пластмасса, резеңке, дәрі – дәрмек жасайды.
|
Қазақстан мен Қырғызыстанды газбен қамтамасыз етеді.
|
Тәжікстан
(Душанбе)
|
Көп ұлтты. Тәжік, өзбек, орыс, қырғыз т.б
Тығыздық 1км2 жерге 46 адамнан.
|
Қуатты Сырдария, Әмудария бойын салынған СЭС тер алынатын электр энегетикасы жақсы жолға қойылған.
|
|
Түркіменстан(Ашхабад)
|
Ұлттық құрамында 100 ден аса ұлттар мен ұлыстар тұрады.негізінен түркімен, өзбек, оры, қазақ құрайды.
|
Мұнай – газ кешені
|
Табиғи газ қоры жөнін д. ж -де алғашқы «бестікке» кіреді.
|
Ресей
(Мәскеу)
|
Ұлттық құрамы 160 ұлттан тұрады , оның ішінде орыстар 80%
Тілдік құрамы үндіеуропалық, алтай, кавказ, орал тіл семьялар-ына жатады
Орташа тығ ыздық 1км2 - 8,5 адамнан
|
Өтпелі экономика тән индустриялы – аграрлы ел.
|
Газ қорынан д.ж . бойынша -1орын
Мұнай қорынан
д. ж. -6, мұнай өндіруден 2-орында, көмір өндіруден- 4 орын,
Электр энерг. өндіруден 4 орын,
Тұсті металдан АҚШ тан кейін 2 орында Алтыннан 5-орында
Мұнай қорынан ТМД ішінде
1 – орын.
Жеміс- жидек жинаудан ТМД да 3 - орын
|
Украина
(Киев)
|
Негізінен украиндар, орыстар сосын еврей, молдаван, грек, поляк, болгарлар да бар Тығыздық 1км2 - 78,6 адам
|
Қара металлургия, байырғы маманданған саласы машина жасау(бірақ бұл сала қазір тоқырауға ұшыраған),
Химия өнеркәсібі (күкірт қышқылы, сода, пластмасса, хим. Талшықтар, резеңке) жасайды.
|
Кривой Рогтың темір кені қоры жөніне КМА ны ғана алдына салады.
Польеса ормандарының шаруашылық маңызы зор. Қырым , Карпат курорттары да көп пайда әкеледі.
Жеміс- жидек жинаудан ТМД да 2 - орын
|
Беларусь
(Минск)
|
Ұлттық құрамында беларустар, орыстар, поляк, украиндар
Орташа тығыздық 1км2 - 47,4 адам
|
өнеркәсіпте машина жасау, химия, мұнай химиясы өнімдерін шығаруға маманданған
|
Елдің 1/ 3 ормандар алып жатыр. Әйгілі Беловеж нуы орманында жасы жүзден асқан қарағайлар мен Зубрлар тірішілік етеді.
|
Молдова
(Кишинев)
|
Ұлттық құрамында Молдован, оры, украин басым. Тығыздық 1км2 – 119 адамнан
|
Ауыл шарушылығы, тамақ, машина жасау, жеңіл индустрия
|
Шарап – коньяк жасау елдегі шаруашылықтың ең көне саласы. Жүзімнен ТМД бойынша Әзербайжаннан кейін 2- орында., жеміс – жидектен 3-орында
|
Армения
(Ереван)
|
Бір ұлтты.
Тығыздық 1км2 – 108 адамнан
|
Машина жасау, түсті металлургия
|
Армян коньяктарымен аты шыққан
|
Азербайжан
(Баку)
|
Ұлттық құрамында әзербайжандар, орыс,армян, түрік, күрд, татар, украин
Тығыздық 1км2 – 95,4 адам
|
Отын -энергетика кешені жетекші орында келеді.
Мұнайға негізделген химия өнеркәсібі каучук, шина, пластмасса, жасанды талшық өндіреді. Баку мен Сумгаитте
|
Мұнай қорынан ТМД ішінде 2 – орын.
Жүзімнен ТМД бойынша
1- орында
|
Грузия
(Тбилиси)
|
Ұлттық құрамы күрделі 100ден аса ұлт тұрадыең көбі грузин, армян, орыс, әзербайжан.
Тығыздық 1км2 62,3 адам
|
Қазіргі экономикада тамақ өнеркәсібінің орыны зор. Оның салалары шай, шарап – коньяк, темекі, эфир майы, көкөніс –жеміс консервілері, минералды сулар.
|
Бұрын КСРО аумағындағы шайдың 94%, цитрустың 100%,
Лавр жапырағының 96% беретін. Грузияда ең алғашқы шәй жапырағын жинайтын комбайн құрастырылған болатын.
|
§ 32 ТМД ЕЛДЕРІНІҢ ӨНЕРКӘСІП САЛАСЫ
Қазіргі өнеркәсіп саласы өндіруші және өңдеуші өнеркәсіптен тұрады. Өнеркәсіптік өнімнің 10 %ғана өндіруші сала берсе, қалған өнімді өңдеуші кәсіпорындар береді.
Өңдеуші өнеркәсіп: 1-Байырғы сала – таскөмір, қара металл, кеме жасау, тоқыма өнеркәсіптері.
2 – Жаңа сала - автомобиль жасау, алюминий, химиялық талшықтар, пластмасса өндірісі
3- Ең жаңа сала – микроэлектроника, робот жасау, есептеуіш машиналарын жасау, атом және аэроғарыш өндіріс және т.б болып бөлінеді.
Ал осмы дүниежүзілік өнеркәсіптіің даму барысын жеке елдер бойынша саралайтын болсақ кесте мәліметтеріне сүйенейік
ТМД
|
ОЭ шикізат торабы
|
Металлургия
|
Машина жасау
|
қара
|
түсті
|
Қырғызстан
|
Тас көмір, қоңыр көмір, мұнай қоры бар екені анықталды
|
Қоры онша көп емес Fe кені анық-талды,
|
Mo, Cu, Sd,
Hg, Sd, Au,
Mg, AI, полиметалл
|
Машина жасауда тек тұрмыстық техниканы құрастыру бар, есесіне жеңіл өнеркәсіптен жүн түту, киіз басу, кілем тоқу, тері илеу, мақта өңдеу, жібек шаруашылығы жақсы дамыған
|
Түркіменстан
|
Табиғи газ, мұнай,
күкіртті төбешіктер бар
|
-
|
К, Mg ,Na,
Br, I, глаубер тұзы бар
|
Химия өнеркәсібі тыңайтқыштар мен тұз өңдеуге негізделген.
|
Өзбекстан
|
Қоңыр көмір, табиғи газ, мұнай
|
-
|
Cu, Mo, Тәжікстан
нан әке-лінетін W – Zn концентраттары негізінде өңделеді, Мұрынтауда Au, Ферғанада Ag, өндіріледі
|
Ташкентте мақта жинау, тазалауға арналған машина, тоқыма, суландыруға қажетті құралдар,, электротехникалық приборлар, жүк көтергіш көліктер , химия өнеркәсібіне керекті құралдар, кабель өндіретін кәсіпорындар бар.
«Дэу - Нексия» жеңіл автокөлігі құрастырылады.
|
Тәжікстан
|
Мұнай, газ бар, бірақ қоры аз
|
-
|
Гиссар таулы белдеуі арқылы сынап – сурьма белдеуі өтеді, W, қалайы, флюарит, ас тұзы өндіріледі, полиметалл, уран қоры ашылды.
|
Түсті металлургия, машина жасау өнеркәсібі қазір тоқтап тұр.
|
Ресей Федератифтік республикасы
|
Мұнай –
Газ екеуі де Батыс Сібірде,
таскөмір,
қоңыр көмір
|
Fe кені КМА, Орал, МурманКаре-лияда
Mn –Кеме-ров, Сверд-лов обл-да, Cr – Перм обл,
|
Негізгі AI,Ti,Mg, Cu, Nu, Sn, Mn
Легирлеуші
W,Mo,
бағалы
Au, Ag, Pt
Сирек метал
Zr,Ge деп бөлінеді
|
Тау – кен, энергетика, химия,орман, жеңіл, тамақ өнеркәсібіне машиналар,ауыл – шар. машиналарын, құрал – жабдықтар, көлік құралдары мен электротехн. электрондық құралдар шығарады.. Троллейбус – Энгельсте, картоп жинайтын комбайн – Рязаньда жасалады.
|
Украина
|
Донбаста кокстелетін көмір, Днепрде қоңыр көмір бар
|
Украин қалқа-нында Fe мен Mn , Керч түбе-гінде әйгілі Кривой -Рогта Fe кені мол.
|
Ti, Nu, Hg, Cr – ның шағын кен орындары бар
|
Өнеркәсіптік күрделі техника аэлектрон-дық есептегіш құралдар, жеңіл автокөл -Запорожец жасау тоқырауға ұшыраған. Теміржол көлігін, кеме жасау да бұрынғы дәрежеде емес
|
Беларусь
|
Аздап мұнай және ілеспе газ бар. калий тұзы, ас тұзы, құрылыс материалы саз, құм, қиыршық тас, құрылыс тасы, цемент, шыны шикі-заты мол
|
-
|
-
|
Минск, Могилев, Жодинода «БелАЗ» тау–кен машинасын , автопоезд,«Минск» тракторын жасайды.
Минск, Гродно, Барановичиде автомобильдерге тетіктер жасайды. Бұдан басқа картоп жинайтын, шөп шабатын тракторлар, тоңазытқыштар, мұздатқыштар шығарады.
|
Молдова
|
Өз отыны аз болғандық-тан сырттан отын сатып алады.
|
Пайда-лы қазбаға кедей
|
-
|
Трактор – «Кишинев», Қызан жинайтын комбайн (Бельцы) , а/ш мен тамақ өнеркәсібіне қажетті құралдар мен электроника дамығын
|
Армения
|
-
|
-
|
Cu, Mo,
Құрылыс материал-дарынан мәрмәр, гранит, туф
|
Прибор, станок, радиотехника, электроника жақсы дамыған.
Түсті металлургия энергия тапшылы-ғынан өз жұмысын тоқтатқан
|
Азербай-жан
|
Мұнай, газ
|
-
|
-
|
Мұнай мен газға керекті бұрғылау қондырғыларын жасайды. Бұрынғы прибор жасау, электр құралдары, радиотехника дағдарысқа ұшырап тұр.
|
Грузия
|
Тас көмір бұрынғыдан 10 есе қысқарып, күйзелісте тұр.
|
-
|
-
|
-
|
Беларуссия – Химиялық өнімдер сапасы жоғары. Мысалы Бобруйскідегі шина өндірісі, Гроднода жасанды талшықтар өндірісі , Новополоцкіде пластмасса, жасанды талшықтар мен
Лак бояулар жасалады. Жасанды талшық өндіруден ТМД да 1 орында.
Шыны өндірісі , жиһаз жасау жақсы жолға қойылған. Сүт ірімшігімен, тоқыма киімдерімен де әйгілі.
§ 33 ТМД АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
ТМД елдерінің көбі КСРО құрамынан ыдырап, қайта құру ықпалымен экономикадағы жаңа салаға бет бұру кезінде өз шаруашылықтарын көбіне ауыл шаруашылық салалық құрылымының арқасында ұстап қалды деуге болады. Ал қазіргі таңдағы ТМД ауыл шаруашылығының салаларына тоқалар болсақ оның көрінісі төмендегідей.
ТМД елдері
|
Өсімдік
|
Дүние жүзі және ТМД көлеміне шаққандағы маңыздылығы
|
Қырғызстан
|
Дәнді дақылдар, малазықтық , техникалық және көкөніс – бақша дақылдары өсіріледі.
Ферғанада мақта, темекі, Шу облысында қант қызылшасы қайта егіле бастады. Жүзім жем бақтары бар
|
Жалалабад облысында грек жаңғағының реликті ормандары бар.
Экспортының негізін электр энергиясы, түсті және полиметаллтұрмыстық техника жүн , темекі а/ш өнімдерін құрайды.
|
Өзбекстан
|
Мақта, , дәнді дақылдан 1 жылда 2 рет өнім жинайды. Күздік бидай орылған соң, орынына күріш егіледі, ал жүгері піскен соң күздік арпа себіледі. Техникалық дақылдардан темекі, кенеп, қант қызылшасы өсіріледі.
Көкөніс, бау- бақша, картоп, жеміс ағаштары, жүзім барлық жерде дерлік бар.
|
Мақта талшығын, химия өнімдерін, түсті металл, алтын, азық – түлік , табиғи газды экспорттайды.
|
Тәжікстан
|
Талшықты мақта, дәнді дақыл, малазықтық дақыл, , жеміс ағашын, жүзім, эфир май дақылдарын өсіруге маманданған.
|
Өз елі үшін маңызды Тұрсынзада алюминий зауыты, Вахш азот зауыты, Қайқаққұм кілем комбинаты, Худжант, Душанбе жібек тоқу комбинаттары бар
|
Түркіменстан
|
Басты байлығы мақта, дәстүрлі сала – жібек құрты, өзін - өзі қамтамасыз ететін астық өсіруді жолға қоюда. астық
|
Басты экспорттық товары табиғи газ бен мақта,
Елдегі 15 кілем фабрикасы әлемге әйгілі «түркімен кілемдерін» тоқиды.
Түркіменстан әйгілі асыл тұқымды Ақалтеке жылқы-сының отаны. Бұл жылқы ұлттық қазына болып табылады.
|
Ресей
|
Дәнді дақыл – бидай(Волга бойы, Орал, Орт. Қар топыр. Ауд, Солт. Кавказ, Сібірдің оңт. бөлігі), қарабидай, сұлы, арпа (Волга бойы, Орт. Қара топыр. ауд, Солт. Кавказ), қарақұмық, күріш (Волга –Вятка, Орт. Қара топыр. ауд , Солт. Кавказ), тары Солт. Кавказ бен, Волга бойы құрғақ ауданында, күріш Кубань, Волга, Дон өзендерінің бойында дамыған.
|
Астық өндіруде Қытай, АҚШ, Үндістаннан кейін 4-орында
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Грузия
|
Бидай, картоп, бау – бақша , шәй, жүзім, жемістер, лавр жапырағын өсіреді.
|
Жергілікті жүзім сортынан жасалған әйгілі грузин шарабын д.ж-нің көптеген елдері сатып алады.
|
Армения
|
Жүзім, жеміс, бидай, арпа
|
-
|
Азербайжан
|
Бидай , күріш, мақта, малазықтық дақылдар, техникалық дақылдар күтіп бапталады.
|
-
|
Украина
|
Дәнді дақылдан – бидай, жүгері, арпа, тары, қарақұмық,
оңтүстікте күріш, техник. Дақылдан – қант қызылшасы, далада күнбағыс, батысында зығыроңт –де құлмақ пен темекі өсіреді.Карпат сырты мен теңіз жағалауында жүзім, Қырымда хош иісті Лаванда, раушан гүлі өсіріледі.
|
-
|
Беларусь
|
Көбіне егістік жерді батпақтардан құрғатып алады. Дәнді дақылдар, Зығыр, қант қызылшасы мен картоп өсіреді. МАлазықтық дақылдар егістіктің 1/3 –ін алып жатыр.
|
Картоптан ТМД бойынша 3 орында
|
Молдова
|
Жүгері, бидай, қант қызылшасы, күнбағыс, эфир майы, жүзім, бау – бақса, жеміс - жидек өсіру қайнату консервілеуден алда келеді.
|
|
Мал шаруашылығы
Ресейде – Етті – сүтті, сүтті – етті бағыттағы ірі қара кең тараған. Шошқа саны жөнінен краснодарда . Биязы жүнді қой өсіреді.(Оңтүстікте – қаракөл, солтүстікте – Романов тұқымы), Оралдың оңтүстігінде Ангор ешкілері өседі.
Көлігінде Теміржол (Ең ірі үш магистрлі –Транссібір, ортасібір, оңтүстіксібір тораптары бар) 1 – орын, 2 – Авто, 3- Теңіз, 4- Өзен, 5- Әуе, 6- құбыр жолы жақсы дамыған. Құбыр ұзындығынан АҚШ тан кейін 2 – орын алады
Қиыр шығысыта бұғы , Оңтүстік пен Оралда жылқы, Солт. Кавказ, Оңт, Орал, Алтай өлкесінің тау бөктерінде омарта дамыған.Қалмақ жері мен Астраханьда түйе өсіріледі.
Беларуссияда – мал шаруашылығының өзіндік құны басымдылық көрсетеді. Сүт пен ет өндіру жақсы жолға қойылған. Ірі қара, шошқа, қой ешкі өсіреді.
Көлігінде теміржолдың ролі зор. «Достық »мұнай құбыры өтеді
Украинада – мал шаруашылығы барлығында да бар шошқа , қой өсіру дамыған. Ірі қара соңғы 10 жылда азаайып кетті, біріақ ТМД – да ірі қара саны жөнінен Ірі теңіз және өзен порттары бар. 2 орын алады.
Көліктен темір жолы жақсы дамыған. 2- орын автомобильде. «Достық »мұнай құбырымен қоса «Одақ» газ құбыры өтеді
Достарыңызбен бөлісу: |
