§ 4 АТМОСФЕРА - АУА ҚАБЫҒЫ

• 
  Атмосфераның құрамы: азот – 78%, оттегі – 21%, көмір қышқыл газы – 0, 03% , инертті газдар, су булары, шаңдар, микроорганизмдерден тұрады.
  
• 
  Атмосфера төмендегідей қабаттардан тұрады;
  
• 
  7- 18 км – тропосфера . Ол - атмосфераның ең төменгі ең тығыз қабаты. Торопосфера қалыңдығы полюстерде 9 км, қоңыржайда 10 – 12 км, экваторда 15 – 17 км- ге тең;
  
• 
  50 км – стротосфера; 85 км - мезосфера, 300 км - термосфера; 600 – 1000 км - энзосфера, 50 км - озоносфера қабаты.
  

алмайды. Оның шегі температураға байланысты. Мысалы, 20⁰С

температурада 1 м ³ ауа 17 г суды ғана сақтай алады .

• 
  Одан әрі су буын сақтай алмайтын ауаны сондықтан қаныққан ауа д.а.
  
• 
  Ауадағы су буының мөлшеріне қарай ылғалдылық -салыстырмалы ылғалдылық, абсолют ылғалдылықпен анықталады.
  
• 
  Абсолют ылғалдылық дегеніміз - 1м³ – ауадағы су буының мөлшері ,
  
• 
  Салыстырмалы ылғалдылық - 1м³ ауадағы ылғал мөлшерінің оның осы температурада сақтай алатын ылғалының мөлшеріне қатынасы; ол % - бен өлшенді. Ауадағы су буын - шаш гигрометрімен өлшейді. Ауаның жер бетіне жақын қабатындағы су булары су тамшыларына айналғанда - тұман түседі
  
• 
  Бұлттар түрі: Егер бұлт – үйіліп жатқан мақта сияқты түйдектеліп жатса – будақ бұлт д.а
  
• 
  2 км биіктікке дейін қалыптасып, тұманға ұқсасбірсыдырғы сұрғылт қабат құрайтын бұлт – Қабат бұлт – д.а
  

- Аспандағы бұлттылық дәрежесін 0 – 10 ға дейінгі балмен өлшейді

• 
  Күн радиациясының жиынтық, шашыранды, тура, жұтылған, шағылысқан деген түрлері болады
  
• 
  Жер бетінің күнді кері шағылыстыруын альбедо д.а
  

Изобара – атмосфералық қысымды көрсететін шама

• 
  Қалыпты атмосфералық қысым – 760 мм ге тең. Атмосфералық қысымды Барометр – Анероидпен өлшейді
  

• 
  Атмосфералық қысым мөлшеріне қарай төменгі қысым, жоғарғы қысым деп екіге бөлінеді.
  
• 
  Қысым ошақтары :
  

• 
  Әртүрлі физикалық қасиеттері бар ауа массаларының жіңішке өтпелі зонасы - Атмосфералық фронт д. а
  
• 
  Ауа массаларының қозғалуынан жел пайда болады .
  
• 
  Жел жылдамдығы мен бағытын анықтайтын құрал – Флюгер
  
• 
  Тәулік ішіндегі ең жоғарғы , ең төменгі температура айырмасын тәуліктік амплетуда дейді.
  
• 
  Ауа ағындарының маусым бойынша бағытын өзгертіп отыруын муссондар деп атайды.
  
• 
  Экваторлық және тропиктік ендіктердегі тұрақты желдер немесе 30 ⁰ ендіктерден экваторға қарай үнемі соғып тұратын желдер - пассаттар д. а
  
• 
  Бір тәулікте бағытын екі рет өзгертетін желдерді бриздер д.а Бриз 2 ге бөлінеді күндізгі бриз – теңізден құрлыққа, түнгі бриз – құрлықтан теңізге қарай соғады.
  
• 
  Атмосфераның төменгі қабатының белгілі бір уақыттағы , белгілі бір жердегі , белгілі бір мерзімдегі жай – күйін немесе тәулік ішіндегі ауа құбылысын – ауа райы деп атайды
  
• 
  Ауа райының міне осындай белгілі бір жерге тән көп жылдық орташа жай – күйін климат деп атайды.
  
• 
  Ең ірі , ең суық ағыс – Батыс желдері ағысы
  
• 
  Тропосфераның қасиеті жөнінен ерекшелік жасайтын үлкен бөліктерін – Ауа массалары д.а
  

• 
  Ауа массалары ендіктерге қарай 4 ке бөлінеді:
  

Жер шарында 5 жылу

2 қоңыржай белдеу

Оңтүстік, солтүстік,

Тропиктер аралығы жатады


Жер шарындағы климаттық белдеулерді

Алисов 7 негізгі, 6 қосымша белдеуге топтастырған

Гидросфераның жалпы көлемі шамамен 1,4 млрд км³ . Осының тұщы су қоры – 2,5 % .

Дүние жүзілік мұхит суының айдыны 70,8 % құрайды. Теңіз суының 1л – де грамм мөлшерінде болатын тұз ерітіндісінің мөлшері су промиллемен ( ‰) өлшенеді. Мұхит суының орташа

тұздылығы- 35 ‰.

Әлемде ең тұзды су – Қызыл теңіз. Оның тұздылығы – 42 ‰ тең .

Мұхит суы 2⁰С қатады, Жәй су 0⁰С қатады.

• 
  Материк – барлық жағынан мұхиттар мен теңіздер қоршаған құрлықтың аса ірі аймағы.
  
• 
  Арал – құрлықтың барлық жағынан су қоршаған шағын бөлігі. Аралдар пайда болуына қарай; Материктік, тектоникалық,вулкандық, маржандық
  
• 
  Түбек - құрлықтың су кеңістігіне терең сұғынып тұрған бөлігі
  
• 
  Шығанақ - мұхиттың немесе теңіздің құрлыққа сұғына еніп жатқан шағын бөлігі
  
• 
  Бұғаз – екі жағынан материктердің немесе аралдардың жағалары шектеп тұрған су айдыны.
  

• 
  Цунами – жер қойнауының ішкі процестер әсерінен туатын алып толқындар
  
• 
  Тайфун – сұрапыл дауыл түрінде соғатын жел
  

• 
  Жалпы жер шарының ауданы – 510,2 мм км ²
  

Мұхит суының басты қасиеті – температурасы мен тұздылығы

Мұхит суының орташа тұздылығы - 35 промилле ( %₀)

- Материктің мұхитқа өтпелі бөлігі – қайраң деп аталады.

Д.ж.ең үлкен қайраң – Солт. Мұзды мұхитында

- Материктік қайраңнан мұхит түбіне ауысатын бөлігін материктік беткей дейді

Мұхиттың белгілі бір бөліктерін алып жатқан зор көлемді су – Су массасы деп атайды

Су массалары: экваторлық, тропиктік, қоңыржай, полярлық болып бөлінеді.

Мұхиттық ірі ағыстар:

Жылы ағыстар	Суық ағыстар
Оңтүстік пассат ағысы, Гольфстрим , Солт. Атлант ағысы, Бразилия ағысы, Курасио	Солт. Пассат ағысы, Канар, Батыс желдері ағысы, Бенгел ағысы, Калифорния

Мұхиттағы тіршілік:

Ағыстар әсерінен еркін қозғалатындар – Планктондар

Мұхит суының беткі бөлігінде еркін қозғалатын – Нектондар

Мұхит түбіне бекініп өмір сүретін – Бентостар деп аталады.

Бұл мұхитта 13 теңіз бар. Ең терең мұхит. Ең терең жері Мариана шұңғымасы (11 022 м). Мұнда 10 мыңнан аса арал бар. Орташа тереңдігі 4000 м. Бұл мұхитты Магеллан мен С.Элькано ашты. Су бетінің жылдық орташа температурасы -1⁰ С, +29⁰ С.

Орташа ж – ш 2000 мм. Көлемі жөнініен 1- орында.

Атлант мұхиты

Бұл мұхитта 9 теңіз бар. Көлемінен 2 орында, Орташа тереңдігі – 3600м . Максимальды тереңдігі – 9207м (Пуэрто – Рико шұңғымасы), Жылдық орташа температура 16,5⁰ С тең. Орташа ж-ш -1040мм

Бұл мұхитта 5 теңіз бар. Мұхиттың ең терең жері 7450м , орташа тереңдігі - 5700 м. Мұхиттық қайраң аз. Тау жоталары арасында қазан шұңқырлар көп. Орташа температура +17⁰С. Жылдық жауын – шашын 3000мм –ге тең. Бұл барлық аумағы осы оңтүстік жарты шарда ғана орналасқан бірден – бір мұхит.

Жердегі мұхиттардың ең кішісі. Мұхитта 9 теңіз бар. Мұхиттың 1\ 3 бөлігін қайраң алып жатыр. Орташа температура қыста 40⁰С, Жазда 0⁰ С, Орташа жауын – шашын 100 – 200мм.

Солт. Мұзды мұхиттың негізгі бөлігі орналасқан климаттық белдеу- Арктикалық климаттық белдеу.

Жер бетіндегі өзендер

• 
  Өзен – Табиғи арнамен ағып өтетін су ағыны
  
• 
  Көлдер – жер бетіндегі суға толған табиғи ойыстар
  
• 
  Дүние жүзіндегі ең терең көл – Байкал (1620м)
  
• 
  Қазақстан көлдерінің ең ірілері – Каспий ,Арал, Балқаш
  
• 
  Көлдер екіге бөлінеді – 1) Ағынды көлдер, 2) Ағынсыз көлдер
  
• 
  Өзен құламасы – деп оның бастауының сағасынан метр есебімен көрсетілген биіктікті атайды.
  
• 
  Өзен бастауы деп - өзеннің басталатын жерін айтады
  
• 
  Өзеннің барып құятын жері - өзен сағасы – деп аталады
  
• 
  Өзеннен а ағып шығатын немесе өзенге келіп құятын бөлікті - өзен саласы деп атайды
  
• 
  Таудағы жыл бой қардың еріп үлгермей жинақтала беретін , биіктігін белгілейтін шартты сызықты – қар жиегі немесе шекарасы – деп атайды
  
• 
  Өзен арнасы бойында қалыптасып, суға шайылмайтын қатты тау жыныстары кездесетін жерлерде судың тік кемерден құлап ағуын – сарқырама – деп атайды
  
• 
  Әлемдегі ең биік сарқырама - АНХЕЛЬ ( Оңт. Амер.1054м - ден) , екінші сарқырама Тугела (Афр. 947,8 м)
  

Тіршілік қабатын – биосфера деп атайды

Өсімдіктер мен жануарлардың ең көп тіршілік ететін аймағы – жер беті.

Әлемдегі ең биік ағаш эвкалиптінің тамырының ұзындығы 100м жетеді.

Тірі организмдерді фауна (жануарлар) және флора (өсімдіктер)

деп екіге бөлеміз.

• 
  Бейорганикалық заттардан органикалық заттарды түзушілерді, яғни өсімдіктер – продуценттер (өндірушілер) д. а
  
• 
  Түзілген органикалық заттармен қоректенетіндер (жануарлар, саңырауқұлақтар) – консументтер (пайдаланушылар)
  
• 
  Осыған дейін түзілген өнімдерді бейорганикалық заттарға ыдырататын микроорганизмдерді – редуценттер (қалпына келтірушілер)
  
• 
  Әлемдегі ең жасы ұзақ ағаш - Секвоя д. а (жасы 3 – 4 мың)
  
• 
  Әлемдегі ең алып сүт қоректі – ол көк кит оның салмағы 160 тонна
  
• 
  Мұхиттағы өмір сүру деңгейіне сай мұхиттағы тіршілік планктондар (қалқыма) беткі жақта қалқып жүретіндер, нектон (жүзгіш) – мысалы балықтар, бентос (тереңдік) өте тереңдегі тіршілік деген мағынаны білдіреді.
  
• 
  Жапырағының ауданы 2– 3 метрден асатын өсімдіктің аты – Виктория – Араукария д.а
  

Климаттық белдеулер сияқты Табиғат зоналары да Күн сәулесінің түсу бұрышының азаюы мен көбеюіне сай экватордан полюстерге қараай ендік бойынша өзгеріп отырады. Осы заңдылықты ендік зоналылылық немесе табиғат зонасы д. а. Мысалы, мұны біз Еуразияның ТЗ негізінде қарастыруға болады.

Ал бұл табиғат зонасы әр материкте оның тұрған белдеуіне сай өзгеріп отырады.

Табиғаттағы зоналылық тек жазықтарда ғана емес тауларда да болады. Таулардағы табиғат кешені тау етегіне басына қарай өзгереді. Олар белгілі бір биіктікке сай көмкеріле таралған сондықтан биіктікке байланысты табиғат кешенінің өзгеруін - Биіктік белдеуліктер деп аталады

Қар мен мұздық немесе

4500 м
Субальпілік биік шөпті, аласа шөпті

шалғын

3500 м

Жалпақ жапырақты орман

Мәңгі жасыл субтропиктік

орман

1000 м

Тау
Альпінің биіктік белдеуліктері

Таудағы тақыр жерлер, алып

шалғындар, бұлар, биік шөптер


1800 м Қылқан жапырақты орман,

аралас орман, емен, шамшат

Бақтар, жүзімдіктер, егістер,

қатты жапырақты орманды

бұталар

Қар мұздықтар

Жалаңаш жартастар

Тасты тақыр жерлер, биік тау

шалғындары (парамос)

4000 м

Бұталар
Аласа ағаштар

3000м

Биік тау ормандары

2000 м

Ағаш тәрізді папортниктер

1000 м

Ылғалды экваторлық орман
ІІ БӨЛІМ МАТЕРИКТЕР ГЕОГРАФИЯСЫ