§ 15 ҚАЗАҚСТАНННЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ

Жер шамамен 4,5 - 4,6 млрд жыл бұрын ғана дамыған. Ал литосфераның қалыптасуына шамамамен 3 – 3,5 млрд жыл кеткен.

Қазақстан территориясының геологиялық дамуына қысқаша сипаттама:

І – Кембрийге дейінгі қатпарлы аймақтарға – Шығыс Еуропа платформасы ( Каспий маңы ойпаты, Орал алды, Үстірт) кіреді де ол Байкал қатпарлығы деп аталды.

ІІ –Палеозойдың 1- жартысында Тянь – Шаньның солтүстігі, Сарыарқаның солт. батысы көтерілген. Бұлар бір ғана атпен

Каледон қатпарлығы деп аталды.

Палеозойдың 2- жартысында Тянь – Шаньның батысы, Сарыарқа мен Мұғалжардың шығысы, Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Торғай қолаты, Тұран ойпаты – көтеріліп Бұлар Герцин қатпарлығы деп аталды.

ІІІ - Мезозойда Қазақстан территориясында ешқандай тау түзілісі болмады, қайта тегістелулер жүрді. Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы , Тянь– Шань қазіргі Сарыарқадағыдай аласа таулар болып жатты.

Сонда да әлемде басқа жерлерде тау түзілуі жүріп жатқан соң бұл тау түзілісі Мезозойлық деп аталды.

ІV – Кайнезойда Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Тянь – Шань 2- рет көтеріліп қатпарлы – жақпарлы құрылым түзді

Қазақстанның - Ең биік нүктесі - Тянь - Шань тауларындағы Хан – Тәңірі (6995м) шыңы . Ең төмен жатқан нүктесі – Қарақия ойысы (-132м)

Каспий маңы ойпаты – Теңіз деңгейінен (-28м) төмен жатыр.

Жер бедерінің ерекшеліктері.

1. 
   Қазақстан жер бедері – батысында, солтүстігінде, орталығында ойпаттар мен жазықтар және аласа таулар басым.
   
2. 
   Биік таулар республиканың шығыс және оңт. Шығ. Жағын қамтиды
   
3. 
   Еліміздің жер беті шығыстан батысқа, оңтүстіктен солтүстікке қарай аласара береді
   
4. 
   Биік таулар мен тау аралық аңғарлар және жазықтар алмасып отырады.
   

• 
  Салыстырмалы биіктігі бірдей және геологиялық құрылымы біртектес жер пішіні – Жазықтар д.а Олар абсолюттік биіктігіне қарай :
  

1. 
   Ойыс – (теңіз деңгейінен төмен) 2- Ойпат – (абс. Биіктігі 200м дейін)
   

Қазақстан жеріні 9 табиғи аймаққа бөлуге болады.1. Шығыс Еуропа жазығы, 2. Тұран жазығы, 3. Солт.Қазакқ жазығы, 4. Сарыарқа, 5. Орал, 6. Алтай, 7. Сауыр – Тарбағатай, 8. Жоңғар Алатауы, 9. Тянь – Шань

Балқаш маңы жазығы

Батыс Сібір жазығы – Қазақстанның солтүстік және солт шығысына дейін созылып жатыр. Ол Ертіс маңы және Есіл – Тобыл деп екіге бөлінеді.

Ойпаттар: Тұран ойпаты – Қазақстанға оның тек солтүстік бөлігі ғана кіреді, Каспий маңы ойпаты мұхит деңгейінен 27 м төменде жатыр, күмбез тәрізді қыраттар биіктігі 10 – 45 м ұзындығы 25 км ені 200 -300 м ара қашықтықтағы 1-2 км шамасындағы бэр төбешіктері кеңіне таралған.

Үстірттер мен Қыраттар ; Үстірт – ең биік тұсы - Мұзбел жоны, биіктігі - 340 м, Торғай үстірті абсолюттік орташа биіктігі - 200-300м , Орал алды, Жалпы Сырт, Жем, Бетпақдала, Балқаш маңы жазығы үстірті.
§ 17 ҚАЗАҚСТАН ТАУЛАРЫ

Қазақстанның аласа таулы өлкелеріне Сарыарқа ( немесе Қазақтың ұсақ шоқысы деп те атайды), Мұғалжар (Ресейдегі Орал тауының жалғасы), Маңғыстау

Қазақстан климатын қалыптастырушы факторлар;

1 – Күн радиациясы, 2- атмосфераның алмасуы, 3- жердің төсеніш беті ( Олар; жер бедері, қар, су, топырақ, өсімдік)

Қаңтардағы орташа температура солтүстікте - 19⁰С ,

оңт үстікте -1,5⁰С

Қазақстанның ең суық жері – Атбасар (-57⁰С ) өңірі .

Ең жылы айы – шілде. Шілденің орташа температурасы солтүстікте +19⁰С , оңт – те +28 ⁰ -30⁰С.

Жауын – шашынның ең аз түсетін жері Арал теңізінің солтүстік шығысы мен Балқаш көлінің батысына небары жауын–шашын жылына 100мм ғана түседі.Ал жауын- шашынның ең көп түсетін жері – Батыс Алтайдағы Кіші Үлбі өзенінің жоғары ағысында жылына 1600мм ылғал түседі.

Жылдық жауын – шашын мөлшерінің буланушылыққа қатынасын ылғалдану коэффициенті деп атайды.

§ 19 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ІШКІ СУЛАРЫ

Ірілі –ұсақты 85 мың өзен бар, оның жетеуінің ұзындығы 1000 км –ден асады Олар Ертіс, Тобыл, Есіл, Жайық, Сырдария, Іле, Шу.Республиканың барлық өзендері 2 алапқа жатады. Солт. Мұзды мұхитының алабы, және ішкі алап (Каспий, Арал теңіздері, Балқаш көлі)

Балқаш –Алакөл алабына – Қаратал, Лепсі, Ақсу, Іле, Тентек, Сарқан, Басқан.

Каспий теңізі көлемі жөнінен дүние жүзі бойынша 1- орында . Ол солтүстіктен – оңтүстікке қарай 1200 км – ге созылып жатыр. Оның суы 5 мемлекеттің жағалауын шайып жатыр. Жағалауының 29% Қазақстанға тиесілі.

Ал Арал теңізі Қазақстанда 2 орын, дүние жүзі бойынша 4 – орында.(Каспий, С.Амер – ғы Жоғарғы көл, Афри –ғы Виктория көлінен кейін)

Қазақстанда 48000 нан астам көл, 3000 ға жуық бөген бар.

Көлдер пайда болуы жағынан: Реликті (қалдық), тектоникалық, мұздық, кар, суффузилық, ескі арна көлдері болып алты типке бөлінеді.

Қазақстан мұздықтары. Қазақстанда 2724 мұздық бар. Біздің ең үлкен мұздық Корженевский мұздығы деп аталады. Мұздықтардың 3 типі бар

1. 
   Тегістелген төбе мұздықтары,
   
2. 
   Тау беткейлерінің мұздықтары
   
3. 
   Аңғарлық мұздықтар
   

1 тапсырма. Карта бойынша осы аталған өзендерді контурға түсіру.

2 тапсырма.Олардың қоректену режимін анықтау.

З тапсырма. Өзен торы жиілігінің себебі мен су мөлшерінің климатқа тәуелділігін дәлелдеу.

Ебі желі Ж. Алатауынан оңт –шығысқа Алакөл көліне соғатын – жылы жел.

Сайқан – Ебіге қарама – қарсы Солт – батыстан оңт. - шығысқа қарай соғатын салқын жел.

ІV БӨЛІМ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ

ӘЛЕУМЕТТІК ГЕОГРАФИЯСЫ