5 І – бөлім. Физикалық география

Еуразия арқылы д.ж ең ірі 2 сейсмикалық белдеу өтеді . Олар; Альпі – Гималай белдеуі және Тынық мұхиттық геосинклиналдық белдеу. Ең биік сөнбеген жанартауы – Ключи шоқысы

1883 ж д.ж ең апатты тау влк атқылау – Кракатау жанартауы д. а. Ең ірі мұздық Федченко деп аталады. (77 км)

Климаты

Еуразияның климаттық белдеулері	Сипаты
Арктикалық климат белдеуі: Арктикалық аралдар мен Солт.мұзды мұхит жағалауы	Жыл бойы аса суық; құрғақ ауа температурасы тұрақты төмен, қыста – 400, -500С, жазда 00С , +40 С – ге жылынады. Жауын – шашын аз, қар күйінде түседі.
Субарктикалық климаттық белдеуі; Исландия аралдарынан басталады.	Қыста арктикалық, жазда қоңыржай ауа масслары ықпал етеді. Жылдық жауын - шашын аз, қар күйінде түседі
Қоңыржай климаттық белдеуі: Исландия, Ұлыбритания аралдары, Батыс Еуропа Шығысқа Орал тауына дейінгі аралықта. Шығыс Еуропа жазығы Оралдан шығысқа қарай Тынық мұхит жағалауы	Еуропалық бөлігінде теңіздік климат қалыптасқан: қысы жұмсақ, қаңтардың орт. Темпер. 00 С – ден жоғары. Жауын – шашын 1000 мм – ден артық. Жазы жылы, қысы суық. Климаты қоңыржай континенттік сипатта. Шұғыл континенттік климат, жазы ыстық. Қысы суық.
Субтропиктік климаттық белдеу Жерорта теңізі маңында	Жазда тропиктік, қыста қоңыржай ауа массалары әсер етеді. Жазы өте ыстық. Қысы жылы, жаңбырлы.
Тропиктік климаттық белдеу: Материктің тек батыс бөлігін қамтиды	Ауа температурасы жыл бойы жоғары, жазда өте ыстық, ж – ш 200мм – ге дейін, минимум 50мм
Субэкваторлық климаттық белдеу: Үндістан мен Үндіқытай түбектері, Гималай тауы – климаты айрықша жота б. т.	Тропиктік муссондық климат, қысы құрғақ, жазы жаңбырлы, жауын – шашын Гималайда 12000мм
Экваторлық белдеу: Оңтүстік Шығыс Азия аралдары	Экваторлық ауа массасы ықпал етеді, жылдық температура +240С жауын – шашын өте мол.

§ 8 АФРИКА

Африка материгі – Африка дүние бөлігін құрайды. Ең ыстық температура материкте +70⁰ қа дейін тіркелген.

Көлемі жөнінен – 2 орында. Африка – экватор сызығы мен бастапқы меридиан кесіп өтетін бірден – бір материк. Ең ұзын өзені – Ніл, Ең ірі көлі – Виктория, Ең биік сарқырамасы – Тугела, Ең биік шыңы – Килиманджаро, Ең төмен жері – Ассаль көлі, Ең үлкен шөлі – Сахара.

ең терең көлі - Танганьика - 33мың км². Ең биік нүктесі – Килиманджаро жанартауы (5895). Намиб – жағалық шөлі орналасқан,

Африканы зерттегендер б.з.б 600 жылдар шамасында ХV ғасырда Мароккалық Әбу Ибн Батута, 1497 – 99 жылдары Васко да Гама, Ішкі аудандарын ашуда Д. Левингстон, Ніл өзеніні зерттеген В. Юнкерді айтуға болады. Әлем бойынша құрлықтағы ең ірі Рифт (литосфералық плитаның терең жарығы) Осы Африкада ол – Ұлы Шығыс Африка жарылысы д.а. Ұзындығы 6500км

Ең төмен орналасқан нүктесі – Ассаль көлінің деңгейі -153м. Халқы ең көп ел - Нигерия

Бриз желдері соқыр тұман – гаруаны қалыптастырады

Тілі – португал, испан. Байырғы халқы үндістер, Метистер – қазіргі негізгі халық.

Еуропалықтар	Монғолтектес
Метистер
Еуропалықтар	Негртектестер
Мулаттар
Монғолтектестер	Негртектестер
Самбо

Ең ірі өзені – Ніл. Ең ірі көлі – Виктория,

Африка құрылығындағы ең ірі жануар – Африка пілі, оның

салмағы – 7,5 тонна. Ең ірі ұлттық паркі – Крюгер д.а

Әлемдегі ең ірі шөл осында - Сахара ауданы (7млн.км²)

Шөлдегі оазистер дегеніміз – шұратты көкорай жерлер.

§ 9 ОҢТҮСТІК АМЕРИКА

Ең биік шыңы – Аканкагуа (6960м)

Ең төмен жері – Валдес түбегі (- 40 м ). Ең биіктегі көл – Титикака

Ең биік сарқырамасы – Анхель 1054м . Ең үлкен аралы – Отты жер.

Ең ұзын тау жүйесі – Анд ұзындығы 900км

Ең биік сарқырамасы – Оринока өзеніндегі - Анхел 1054м,

Екінші Парана өзеніндегі Игуасу

Материк екі мұхитпен (Тынық, Атлант) шектеседі

Жағалық шөл – Атакама да осында.

Географиялық орны

Оңтүстік Америка Солтүстік Америка материгімен бірге – Америка дүние бөлігін құрайды. Ал тілдік ерекшелігіне қарай материкті Орталық Америкамен қосып – Латын Америкасы – деп атайды

Америкаға бірінші барған – Х . Колумб.

Ал Американың солтүстік және шығыс жағалауында болып мұның жаңа материк екенін жариялаған Америго Виспучии.

1. Экваторлық белдеу, 2. Қоңыржай климаттық,

3. Субэкваторлық климаттық,

4. Биік таулы климат , 5. Анд тауларында,

6. Тропиктік, 7.Субтропиктік

Ауа массалары

– пампа деп атаайды.

Бұл «ағаштары жоқ кеңістік » дегенді білдіреді.. Қызыл ферралитті топырақ тән. Пампа мысығы, пампа бұғысы, лама, нанду құсы бар.

Шөлейттер зонасын – патогония деп атайды.

Топырағы сұр және қоңыр.

Материктің Тынық мұхит жағалауында;

- ылғалды мәңгі жасыл орман, экватордан 30⁰ енд – ге дейін

- тропиктік шөл зонасы (жағалық шөлднрде -кактус пен оппунциядан тұратын – тікенекті ксерофитті бұталар белдеуін құрайды),

-субтропиктік жағалық бөлікте қатты жапырақты мәңгі жасыл орман мен бұталар зонасы;

қоңыржай белдеуге сәйкес келетін бөлікте

- оңт. жалпақ жапырақты орман, алып жатыр.

Ең биік жері – Мак – Кинли шыңы (6193м),

Теңіз деңгейінен ең төмен жатқан жері - Өлім аңғары – (-86 м),

Аса ұзын тау жүйесі – Кордильер ( 9000 км ), ені ( 1600 м),

Ең ұзын көлі – Жоғары көл, Ең ұзын өзені – Миссисипи, Миссури.

Ең үлкен аралы – Гренландия.

Дүние жүзіндегі ең үлкен әрі терең Колорадо каньонының

тереңдігі -1600м

Дүние жүзіндегі ең ұзын жер асты үңгірі – Флинт – Мамонт – Аппалач тауында.

Д.Ж ең биік (100м ) – Секвоя ағашы осында. Материктің ең ыстық жері - Өлім аңғары (+ 57⁰С)

Кордильера - (испанша «тау жотасы, тау тізбегі» деген сөз)

Жазықтары: Ұлы жазық, Орталық жазық, Лаврентий қыраты

Таулары: Кордильер ұзын таубиік шыңы – Мак – Кинли (6197м), биік тауы – Гуньберн, Аппалачтауының ең биік шыңы – Митчель (2037 м),

Климаттық белдеулері: Арктикалық климат белдеуі, Субарктикалық климаттық белдеуі; Қоңыржай климаттық белдеуі, Субтропиктік климаттық белдеу, Тропиктік белдеу, Субэкваторлық климаттық белдеу, Экваторлық белдеу.

Табиғат зоналары:

1. Арктикалық шөл

2. Тундра мен Орманды тундра

3. Тайга

5. Орманды дала және дала

6. Шөлейттер

7. Ылғалды мәңгі жасыл орман

Ең кішкентай материк. Аустралия – аударғанда «оңтүстік» дегенді білдіреді. Тынық және Үнді мұхитымен шектеседі..

Жер шарындағы – ең құрғақ материк, ең аласа материк.

Сөнбеген жанартаулары жоқ бірден – бір материк. Аустралияда ең ірі – маржандық құрылым – Үлкен тосқауыл Рифі бар.

Уақытша кеуіп қалатын өзен арналары – криктер д.а .

Ең ірісі Куепрс – Крик д.а Ең үлкен өзені - Муррей

Ең ұзын өзен – Дарлинг, Ең үлкен көлі – Эйр көлі.

Эндемиктері – коала, ехидна, үйректұмсық, кенгуру

Материктің ішкі ауданында өсетін тікенекті акация мен аласа эвкалиптерден құралған қалың ну бұталар мәңгі жасыл скрэб деп аталады, құрғақшылыққа төзімді – суккулентті өсімдіктер - деп аталады.

Вили- вили деп аталатын шаңды дауылдар мен құйындар жиі болып тұрады.

2. Саванналар мен сирек ормандар таралған.

Топырағы – қызыл – қоңыр

Аустралия материгі мен Тасмания аралы бірігіп бір ғана – Аустралия Одағы мемлекетін құрайды.

Мұхит аралдары – Милонезия (қара аралдар) Жаңа Гвинея., Жаңа Каледония, Жаңа Гебридтер, Сүлеймен, Фиджи, Бисмарк аралдары кіреді,

Аралдар пайда болуы жағынан 4 ке бөлінеді; Тектоникалық, жанартаулық, маржандық, архипелаг

Антарктида -грек тілінен аударғанда – «анти» - «қарсы» дегенді білдіреді. Ең суық материк

Мұзының орташа қалыңдығы – 2000м, Ең қалың жері – Шмидт жазығы, Ең биік нүктесі – Винсон тауы, Ең төмен жері - Бентли ойысы, Ең ірі сөнбеген влк – Эребус тауы.

Жағалық теңіздері – Уэддель, Росс, Ф.Ф. Белинсгаузен, Амундсен

Жерінің 99% - мұз құрсап жатыр

Зерттелуі:

1772 -1775ж.ж – Джеймс Кук

1819 -1891 ж.ж Ф.Ф. Белинсгаузен мен М.П. Лазерев

1911 ж Р. Амундсен, 1912 ж. Р.Скотт, 1957-1958ж.ж «Халықаралық география жылында» Антарктидада зерттеулер жүргізілді.

Жаздың орташа тәуліктік температурасы – 30⁰С, қыста -70⁰С. Восток станциясында жердегі ең төменгі температура (-89,2⁰С) тіркелген.

Антарктиданың көп бөлігін – Антарктикалық шөл алып жатыр

§ 13 ЕҢ, ең,ең …..

Атауы	Ауданы жөнінен ең... ( млн км2)	Ең	Ең тереңі			Ең биігі
Тынық	178,6	Ең үлкен, ең жылы +260, +290	Мариан шұңғыма-сы 11022 м			Мұхит кеңістігіндегі аса биік толқын - 15 м
Атлант	91,7	Ең балығы көп	Пуэрто – Рико (-8742м )			Цунамиде – 30м дейін жетеді Жалпы мұхит суының тұздылығы шамамен 35%0
Үнді	76,2	Тұздылығы жоғары 36,5 %0, Қызыл теңізде 41%0,	Зонд (- 7209м)
Солт. Мұзды	14,8	Ең суық мұхит
Ніл	6 671м	Ең ұзын өзен
Амазонка	7 100 км2	Алабы ең үлкен
Гималай тауы	Ұзындығы 2400 км	Джомолунгма 8848м ең биік шың
Өлі теңіз		Құрлықтағы ең терең ойыс. Азияда	Тереңдігі - 403 м
Сахара	7000 000	Ең ірі шөл
Гоби, Ливия	2000 000	Ірі шөлдер
Анхель	1054 м	Ең ірі сарқырама
Еуразия	54 427 млн км2	Ең үлкен материк	Ең биік влк Ключи шоқысы (4750 м)
Жер сілкіну шкаласы	1- 12 балға дейін	Топырақтағы қарашірік мөлшері ( 0- 9)	Қалыпты атмосфералық қысым 760 мм-ге тең
Жердің геология-лық жасы	4,5 - 5 млрд жыл	Жер қыртысының қалыптасуына кеткен уақыт 2,5 – 3,5 млрд жыл			Тіршіліктің пайда болға-нына шамамен 3 – 3,5 млрд жыл
Жер шарының көлемі	510 млн км 2	71% су 361,1 млн км	29 % құрлық 149 млн км
Жылу белдеуі	бесеу	екі тропиктік	екі қоңыржай				бір экваторлық
Литосфера қалың-дығы	Мұхит астында 5 – 10 км	Материк- терде 35 – 40 км	Биік таулы аудандарда 70 – 80 км
Атмосфера қабаттары	Тропосферада 17– 19 км Полюстерде 9км, экватор да 15-17 км	Тропопауза 1-2 км өтпелі қабат	Стра- тосфера 50 – 55 км				Озон қабаты 25 – 30 км биіктікте
Қазақстанда ұзындығы 1000 м – ден асатын	7 өзен бар	1. Ертіс (4248 м) 2. Тобыл (1600 м) 3. Есіл (2450м) 4.Жайық 5. Сырдаря 6. Іле 7. Шу
Ең үлкен көл - Каспий теңізі	Қазақстандағы ең ірі мұздық Корженевский

ІІІ – БӨЛІМ

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯСЫ

§ 14 ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН ТУРАЛЫ

1990ж 25 қазан Қаз. ССР – нің Жоғарғы Кеңесі мемлекеттің егемендігі туралы Декларация қабылдады.

• 
  1990ж 25қазан Республика күні болып белгіленді.
  
• 
  1991ж 16 желтоқсан – Тәуелсіздік күні.
  
• 
  1991ж21 желтоқсан ТМД – ға мүше болдық
  
• 
  1992 ж. 2 наурызда БҰҰ мүше болдық
  
• 
  1992 ж 4 маусымда ҚР –ның мемлекеттік Туы мен Елтаңбасы қабылданды.
  
• 
  1993ж 15 қарашада Ұлттық теңгеміз енгізілді.
  
• 
  1995ж 30 тамызда жаңа Ата Заңымыз қабылданды.
  
• 
  Ата Заң бойынша тұңғыш президентіміз сайланды.
  
• 
  Әкімшілік территориялық құрылымымыз - Унитарлы мемлекет.
  
• 
  Республикада 130 ұлт пен ұлыс өкілдері тұрады
  
• 
  ҚР – ның Заң шығару қызметін жүзеге асыратын Парламент екі палатадан: Сенат және мәжілістен
  
• 
  Әкімшілік – аумақтық жағынан Қазақстан Бес бес ЭА – ға, 14 облысқа 168 ауданға, 86 қалаға бөлінеді тұрады
  
• 
  1997 ж Қазақстан астанасы Алматыдан Астанаға көшірілді
  
• 
  1998ж 6 мамырда Ақмола атауы Астана деп өзгертілді.
  

Қазақстан аумағының көлемі 2724,9 мың шаршы шақырым. Халқы 15млн.(1999ж санақ бойынша) Қала халқының үлесі 56%. Халық тығыздығы 1км² жерге 5,5 адамнан.

Аумағы жөнінен Еуразияда 4- орын , дүние жүзінде 9- орында.

Қазақстан құрлықта Ресей, Қытай, Қырғызстан, Өзбекстан және Түркіменстан мемлекеттерімен шектеседі

Республика қоңыржай ендіктің 55⁰26^/ с.е, 40 ⁰56 ^/- ке 45⁰27^/ш.б

87⁰ 18^/ ш.б аралықтарында жатыр.

• 
  Бір сағаттық белдеудің ішіндегі уақыт – белдеулік уақыт д.а
  
• 
  1930ж 16 маусымда КСРО үкіметі жарлығымен белдеулі уақыт
  

• 
  Әр меридиан ішіндегі уақыт – Жергілікті уақыт деп аталады