Самюэль Колридж (1772-1834)

Француз революциясын Колридж «Бастилияның күйреуі» («Разрушение Бастилии») /1789/ атты өлеңімен қарсы алады, он жеті жасар ақын «қуанышты бостандықты» шаттана жырлайды.

1793 жылы Колридж Р.Саутимен кездесіп, оны өзінің ғажайып жоспарларымен еліктіреді. Олар бірге Америкаға кетіп, ешқандай билікке бағынбайтын, еркін еңбекшілер мен ойшыл-гуманистерден құралған ерекше бір қауым құруды қиялдайды. Ақынның тұрмыстық-утопиялық ойларға бой ұруы – оның «Пантисократия» /1794/ және «Америкада пантисократияны орнатудың болашағы» («О перспективе пантисократии в Америке») /1794/ атты өлеңдерінде айқын байқалады. Дегенмен, Америкаға баруға қаражаттары жетпегендіктен, олардың құрғақ қиялдан тұратын жоспарлары іске аспай қалып, Колридж қатты қапаланады. Оның Саутимен бірге жазған драмасы «Робеспьердің күйреуі» («Падение Робеспьера») /1794/. Ал өзінің келесі туындысы «Осорио» /1797/ трагедиясы Шиллердің «Қарақшылар»(«Разбойники) атты шығармасымен үндесіп жатыр.

1796 жылы Колридж Вордсвортпен танысады. Таныстықтан соңғы олардың шығармашылық одағы 1798 жылы «Лирикалық балладалар» атты жинақтарында тоғысып, көпшілікке танымал болды. Дегенмен, олардың бұл байланыстары көпке созылмай, Колридж Германияға кетіп, әдебиет пен философияны тереңдетіп оқумен шұғылданады. Отанына оралған соң Колридж Вордсвортқа көрші Кезуик деген жерге орналасады. Өзінің болашақтағы тағдырына үлкен әсері болған Сара Хитчисонмен сонда танысады. Кейіннен Сараға деген баянсыз махаббатын сезінген ол, оған өзінің ең бір жүректен тұнып шыққан әсерлі мұңды өлеңдерін арнайды. Азра – Сара Хитчисонның поэтикалық есімі. Бұл бейне Колридж өмірінің соңына дейін шындық пен сұлулықты шарық ұрып іздеп қиналған кездерінде де жадында болады.

1816 жылы Колридж Лондонға келіп, әдеби-сын және ағартушылық жұмыстарымен айналысады. Осында ол «Әдеби өмірбаян» («Литературная биография») /1817/, «Сивилла жапырақтары» («Листки Сивиллы») т.б.

ПОӘК 042-18-29.1.12/01-2013

______2013 жылғы № 1 басылым

121 беттің 31 беті

өлеңдерін жазып, философиядан, ағылшын поэзиясының тарихынан дәрістер оқыған.

Колридждің ерте кездегі өлеңдерінен «Чаттертонның өліміне байланысты монодияны» («Монодонию на смерть Чаттертона») /1790/ атап айтуға болады. Колридждің монодия (ежелгі гректер қолданған ән түрі) жанрын өз туындысында жаңғыртуға әсерін тигізуші ХҮІІІ ғ. өмір сүрген ағылшын ақынының трагедиялық көңіл-күйі мен хал-жағдайы.

«Оттер өзеніне сонет» («Сонет к реке Оттер») /1793/ өлеңінде балалық шақпен қоштасудың көңілді де мұңды жақтары көрінсе, «Женевьева» /1790/ өлеңінде шекспирлік қараторы әйел затының бейнесі сомдалады. Оның жас кезіндегі өлеңдерінен әсіресе сонеттері көңіл аударарлық. 1794-1795 жылдары Колридж көрнекті қайраткерлер Пристел, Шеридан, Годвин, Костюшколарға арнап бір талай сонеттер циклін жазған. Осы жылдары ол Англиядағы демократиялық қозғалыстың өкілдерімен жақындаса отырып, саяси көзқарасын нығайтты. Колридж қоғамдағы келеңсіз шындыққа сын көзімен қарап, өзінің демократияға ықылас-тілегін «Джеон Телуолуға» /1795/ атты өлеңінде анық білдірген. Сол себепті Колридж біршама уақыт полиция назарында жүріп, қамауға алына жаздайды.

Дегенмен, ақынның көңіл-күйіне байланысты оның туындылары да өзгеріп отырған. Мысалы 1794-1798 жылдары жазған туындылары, әсіресе «Өткен жылға арналған ода» («Ода к уходящему году») /1796/, «Діни толғамдар» («Религиозные размышления») /1794/, «Халық тағдыры» («Судьба народов») /1796/ атты өлеңдерінде писсимистік сарын басым.

Өмірдегі барлық зорлық-зомбылық атаулыға қарсы ақын жүрегі ағылшын әскерінің Ирландияда жүргізген жазалаушылық жорықтарын естігенде қатты толқып, қатыгездік пен үстемдікті қатты айыптайтын «От, Аштық және Кескілесу» («Огонь, Голод и Резня») /1798/ атты әскери эклогын жазады.

1797-1802 жылдар Колридж шығармашылығының жемісті кезеңі болды, Оның көпшілікке танылған көркем туындылары «Кәрі Теңізші жайлы баллада» («Баллада о Старом Мореходе») /1797/, «Кристабель»/1797/, «Кубла Хан» /1798/, «Франция» /1798/, «Уайым»(«Уныние») /1802/, «Любовь и старость» («Махаббат пен кәрілік» /1802/ т.б. осы кезеңде қалам ұшынан шықты. Колридждің бұл аралықтағы лирикалық және прозалық туындылары оның шығармашылық белсенділігінің артқанын, романтикалық көркем ойларының әбден орныққандығын аңғартады.

Колридждің романтикалық эстетикасының басты бағыты – қиял әлемін көркемдік тұрғыдан қолдана білу. Қиял «өмірлік күш» ретінде алынып, оның ойынша дүниені өзгерту құралы болып табылады.

Өзінің шығармашылық өмірінде Колридж романтикалық ойдың тікелей шыңына шығудың белгілі бір тәртібін бұзып, оны кез келген уақытта туындаған үзік поэтикалық ой, қиял, көркемдік интуициямен байланыстырады. Оның әлемге танымал поэмасы «Кәрі теңізші», аяқталмаған поэмасы «Кристабель», «Кубла Хан», т.б. осы тұрғыдағы туындылар. Бұл шығармаларының барлығы үзінді композияцияға құрылып, күрделі символикалар және елесті романтикалық образдармен өрнектелген.

«Кәрі теңізші» балладасы ортағасырлық туындылардың мақамында жазылған. Онда дін мәселесін – күнә мен оны өтеуді дәстүрлі баяндау арқылы көрсеткен. Кәрі теңізші «ақ ұлпа қардай Альбатросты» (қайырымдылықтың, адамгершіліктің, махаббаттың, пәк сезімнің символы) садағымен атып түсіреді. Ол құс бүкіл теңізшілерге алыс сапарларға жүзуде дұрыс жол сілтеген «сәттілік символы» іспетті болатын. Осы опасыз әрекетімен ол жақсылыққа жамандық жасайды. Өз жолдастарын қайғы-қасіретке бөлеп, жаппай өлімге душар етеді. Басқарусыз кеме теңіз бетінде алған бағытынан ауытқып кетеді. Желкендері дәрменсіз салбырап, кеме ағаштары тропикалық күннен жарылып, шіри бастайды. Ал, жападан жалғыз қалған кәрі теңізшінің қасынан Өлім және оның аса қорқынышты бейнедегі серігі – өмірдегі Өмір әуе кемесімен дәл қасынан жүзіп өтіп, күнінің санаулы екенін ескерткендей болады.

Кәрі теңізші тек шөлден, аштықтан және аптап ыстықтан ғана қиналмайды. Олардан басымырақ, жүрегін жегідей жұлып жеген – жан күйзелісінен қиналыс табады. Көпшілікпен санаспаған, өркөкірек, өзі білермендіктің салдарынан Теңізші жан күйзелісінің жазасын алып, жалғыздықтың азабын тартады. Сол себепті шығарманың 3-4 бөлімдерінің оқиға желісі «жалғыздықты» жырлаған.

Осы азаптан кәрі теңізші тәубәсінә келіп, теңіздің сұлулығына қызыға қарап, таңдана отырып, батасын жолдағаннан соң ғана, сиқыр күші сейіліп, кеме өз мекеніне жетеді. Теңізші соңынан өмір бойы ел кезіп жүріп, жұртқа өз басынан кешірген қателігі мен қасіретін қайталамауды ескертеді.

Колридждің осы іспеттес туындыларының басты идеясы, терең моральдық мәні мынада: ақын өз өлеңдерінде адам тағдырындағы француз революциясы, буржуазиялық бостандық әкелген жаңа трагедиялық құбылыстарды сергек түрде сезіне отырып, кейіпкердің көңіл-күйі, ішкі жан-дүниесі арқылы бере білуінде. Суреткердің ақындық шеберлігін оның замандастары аса жоғары бағалаған. В.Скотт ақынды жиі мысалға алып, оны «ұлы ақын» дей отырып, оның әсіресе махаббат лирикасын «ағылшын тілінде жазылғандардың ең кереметі, ең көркемі» екендігін атап айтады.

Робеспьера») /1794/ драмасы Колридждің есімімен жарияланғанымен, үш бөлімнің екеуін өзі жазған болатынды. Қырқыншы жылдары Саутидің саяси көзқарасы кері өзгеріп, реакциялық күштерді жақтады. Оның бұл қателігін сол кезде замандастары қатты сынға алған.

Роберт Саути Бристолда саудагер жанұясында дүниеге келіп, Оскфорд университетінде оқыған. 1795-96 жылдары Испанияда болуы, осы елдің тарихы, мәдениетімен жақын танысуға құмартқан жас ақынға ерекше шығармашылық серпіліс әкеледі. Ол Вордсвортқа жақын жердегі Кезвик елді мекеніне қоныстанып, оның эстетикалық жоспарларымен танысып, барлығын өз қажетіне қабылдайды. Дегенмен, Вордсворт пен Колриджден өзгешелігі, оның романтизм теориясына аса көңіл аудармауында. 1813 жылы Саути ақын-лауреат атағын алады, бірақ В.Скотт оның бұл атағын оның реакциялық көзқарасына байланысты мойындамайды.

Саути шығармашылығын екі кезеңге бөлуге болады: бірінші – 1794-1813 жылдарға поэзиялық және драмалық туындылары; екінші – 1813-1843 жылдар аралығындағы шығармалары, әсіресе, прозалық туындылары кіреді.

Ол өзінің шығармашылық жолын 90-шы жылдары, халық жырларынан нәр ала отырып бастайды. Ақынның алғашқы туындылары кедей-жарлылар мен қайыршыларға жанашырлық көңілден шыққан. Бірқатар туындыларында – «Жауынгер жұбайы» («Жена солдата»), «Кедейлер мұңы» («Жалобы бедняков»), «Қайыршыны жерлеу» («Похороны нищего») т.б. қара халықты қанаушылық пен зорлық-зомбылыққа ақын тарапынан қарсылық лебі білінеді. Дегенмен, ол буржуазиялық құрылыстың келеңсіз қырларын ашық түрде сынағанымен, оның себеп-салдарын ашып көрсетпей, байқаған дүниелерін ғана тізбектеумен шектелген.

Саутидің сыни көзқарасы әсіресе, соғысқа қарсы туындыларында басымырақ көрінеді. Соғыстың барлық ауыртпалығын көтеріп отырған қара халық тағдырын «Бленхеймдік ұрыс» («Бленхеймский бой»), «Жарлының мұңы» («Жалобы бедняков») шығармаларында анық бейнелейді.

Өткір әлеуметтік мәселелерге баса көңіл аударған Вордсворттан бір өзгешелігі, Саути балладаларында көбінесе ортағасырлық сюжеттерді пайдалануында. Мәселен, «Құдайдың епископқа соты» («Суд божий над епископом») /1799/, «Талаба-талқандаушы» («Талаба-разрушитель») /1801/, «Кехамның қарғысы» («Проклятье Кхемы») /1810/ т.б. туындыларында халық баллада-ларының құрылымынан нәр алып жазғандығы аңғарылады.

Аталмыш алғашқы туындысында ашаршылық кезінде халықтан қызғанып астық қоймасын өртеген сараң епископтың, құдайдың қаһарына ұшырап, ит өліммен жазалануы суреттеледі. Автор өз айтпақ ойын үлгі-өнегелік, эстетикалық тұрғыдан беруге тырысқан.

Саутидің наполеондық соғыс кезеңінде жазған – «Мэдок», «Талаба-талқандаушы», «Кхеманың қарғысы» т.б. поэмалары шығыстық мақамда жазылған. Поэмалардағы кейіпкер тағдыры бір-біріне ұқсас көркемдік байланыста суреттелген.

Саутидің поэзияға көзқарасы бәсеңсіп, прозаға ауысуын оның шығармашылығының екінші кезеңімен байланыстырамыз. Оның жазған «Нельсонның өмірі» («Жизнь Нельсона») /1813/, «Артурдың қазасы» («Смерть Артура») /1817/, «Уэслидің ғұмыры» («Жизнь Уэсли») /1818/ т.б. туындылары арқылы шебер прозаик екендігі аңғарылады. Саути бұл туындыларында тарихи тұлғаларға түбегейлі бет бұрады. Дегенмен, саяси көзқарасының тұрақсыздығының кеселінен оның шығармалары өз кезінде тиісті бағасын ала алмады.

Дегенмен Саути де басқа лейкистер тәрізді әдеби тілдің жаңғырып, өркен жаюына зор үлесін қосты. Оны одан әрі оралымды, қарапайым түрде түрлендірген, өз кезеңінің әдеби-көркемдік стиліне өзіндік жаңалықтар енгізген романтизмнің көрнекті суреткерлерінің бірі болып табылады.

Сонымен Көлдік мектептің және басқа ағылшын романтиктерінің сол кезеңдегі шығармашылық өрлеуі өнеркәсіптік төңкерістің аяқталып, елде қоғамдық құрылысқа, мәдениетке жаңа көзқарастың қалыптасқан сәтімен байланысты. Осыған орай ағартушылық ізденістердің негізінде жаңа лирикалық поэзияның тарихи беттері ашылып, романтизм дәуірімен сабақтаса байланысып жатты.

Дәрісті бекіту сұрақтары:

1. 
   Ағылшын романтизмі қандай тарихи оқиғалармен байланысты?
   
2. 
   Лейкисттік ағым туралы не білесің?
   
3. 
   Лейкист ақындар шығармаларының басты тақырыбы?
   
4. 
   Классицизмді ашық сынаған ақын?
   
5. 
   Ағылшын романтизмінің екінші кезеңі.
   
6. 
   «Көлдік мектеп» өкілдері.
   
7. 
   У.Вордсворт шығармаларының басты тақырыбы.
   
8. 
   Вордсворттың табиғат лирикасына арналған туындылары.
   
9. 
   С.Колридждің утопиялық ойлары.
   
10. 
    Колридж шығармашылығының жемісті кезеңі.
    
11. 
    Р.Саути қандай сюжеттерді пайдаланды?
    
12. 
    Саутидің Наполендық соғыс кезеңінде жазған еңбектері.
    

1. 
   Байронның шығармашылық өміріне шолу жасау.
   
2. 
   Байронның күрескерлік идеясын ашу.
   
3. 
   Байрон шығармашылығының кезеңдері.
   
4. 
   «Чайл Гарольдтың сапары» туындысынан ақынның жан-дүниесінің көрінуі.
   
5. 
   Ақынның шығыстық поэмалары.
   
6. 
   Байронның романтикалық кейіпкері.
   
7. 
   Байрон және қазақ әдебиеті.
   
8. 
   Г.Байронның әлем әдебиетінің тарихындағы алар орны.
   

Джордж Байрон ХІХ ғасырдағы Батыс Еуропа ақын-жазушыларының ішінде көптеген елдерде өршіл романтизмнің дамуына зор ықпал еткен тұлға. Өз тұсында және кейінгі замандарда да Байронның атақ-даңқы жер жүзіне аса бір қадірлі беделмен таралып, оның асыл мұралары ерекше баға, құрметке бөленді.

Энгельс, Байрон шығармаларының әлеуметтік, тарихи, қоғамдық мән-маңызын, халықтық сипатын жоғары бағалай келіп: «Ақын творчествосын нағыз қадірлеуші – халық болды»,-деген еді. Орыстың ұлы сыншысы Белинский: «Әрбір ұлы ақынның ұлылығының өзі – оның қасіреті мен қуанышы қоғам өмірімен, тарихымен терең тамырлас болуында,-дей келіп, – тап осындай өмірі де, шығармасы да тарихи-қоғамдық өмірмен тығыз байланыста болған орасан зор ақын – Байрон», - деп құрметпен жазған. Пушкин, Лермонтов, Мицкевич сынды поэзия кемеңгерлерінің өзі Байронның ғажайып ақындық даналығы мен адамзаттың азат өмірін аңсау жолындағы тарихта теңдесі жоқ ересен ерлік өмірін мейлінше қадір тұтып, өздеріне өнеге санаған.

Осындай бірталай елдердің әдеби өміріне аса бағалы рухани мұраларымен белгілі, әлем поэзиясының жарық жұлдыздарының бірі – Джордж Ноэл Гордон Байрон. Ол 1788 жылы 22 қаңтарда Лондон қаласындағы ірі ақсүйек жанұясында дүниеге келген. Болашақ ақын жастайынан әділдікке, ерлік рухқа бой ұрып, алғашқы әлеуметтік күресінен бастап-ақ өз отанындағы зұлымдық пен әділетсіздікке қарсы тұрды. Өзі ақсүйек ортадан шығып, бала кезінен «лорд» мәртебесіне ие бола тұрса да, өз ортасымен, яғни Лондонның билеуші озбыр да өзімшіл тобымен сиыса алмай, азаттық үшін күресіп жатқан елдерге сапар шегеді.

Байрон лордтар палатасында мемлекет басшылығының халыққа қарсы ұстанған саясатын қатты сынға алып, екі рет сөз сөйледі. Бірінші сөзінде ол жазықсыз луддиттерге қолданылып отырған өлім жазасына ашық қарсы болса, екінші сөзінде ирландтық шаруа-католиктерді қайыршылық халге жеткізген ғасырлар бойғы үстемдікті жойып, Ирландияға егемендік берілуін талап етті. Дегенмен, ақынның бұл талаптары орындалмай, сөз жүзінде ғана қалды.

Ақын 1809 жылдардан бастап өмірінің соңына дейін Испания, Швейцария, Италия, Албания, Греция елдерінде болып, олардың саяси-әлеуметтік күрестеріне өзінің отты жырларымен үн қосады. 1816 жылы ағылшын озбыр топтарымен саяси тартысы мейлінше шиеленісіп, солардың қудалауымен ол өз отанынан біржолата кетеді. Сол жылы ақын Швейцарияда барып, ағылшын поэзиясының тағы бір шыңы Шеллимен кездесіп, танысады. Бірақ ол көп ұзамай Италияның Венеция қаласына қоныс аударып, өзінің жемісті шығармашылық жолын жалғастырған.

1819 жылдың сәуір айында Байрон графиня Терезо Гвичьолмен таныстықтан соң, Италия бостандығы үшін күрестегі каробинерлердің астыртын саяси ұйымына мүше болып кіреді. Тіпті ақынның Равенн қаласындағы үйі құпия қару-жарақ қоймасы мен көтерілісшілердің штабына айналады. Ол өзінің әдеби еңбектері арқылы тапқан қаламақысын каробинерлердің күресі үшін аямайды. Міне осы кезең Байронның шығармашылық өрлеуіне әсерін тигізгендей еді. Өз корольдерін тақтан кетірген неополитандық революционерлердің жеңісіне үн қосып, көтерілісшілерге ерекше бір рух беретін жалынды туындыларын арнады. Дегенмен, көтеріліс жеңіліспен аяқталғаннан соң ол қуғындалып, елден кетуіне мәжбүр болады. Грецияға барып, онда да тыныш жатпай ақын өз жырында мейлінше ардақтаған Греция елін Түрік басқыншыларынан азат ету соғысына қатысып жүріп, 1824 жылдың 19 сәуірінде кенеттен келген аурудан Миссалунг батпағында қаза табады.

Шетелдерде жүріп, бар-жоғы 36 жыл ғұмырында қаншама құнды мұралар қалдырған кемеңгер ақын әдебиетке де, саясатқа да жастайынан араласты. Оның шығармаларының көпшілігі соғысқа, басқыншылыққа, үстемдікке, әділетсіздікке қарсы бағытталған. Осы тұрғыда «Чайльд-Гарольд сапары» («Странствия Чайльд Гарольда»), «Теңіз көкжалы» («Морской волк»), «Гяур», «Шильон тұтқыны» («Шильонсий узник»), «Қола ғасыр» («Бронзовый век»), «Дон Жуан», «Мезепа», «Абидосc қалыңдығы» (Абидосская невеста»), «Ирландия аватарасы» («Ирландская аватара»), «Минерваның қарғысы» («Проклятие Минервы») т.б. дастандарын, «Кайн», «Манфред» секілді келелі драмалық поэмалары мен көптеген өлеңдерін алуымызға болады. Еуропаның алдыңғы қатарлы

ПОӘК 042-18-29.1.12/01-2013

______2013 жылғы № 1 басылым

121 беттің 37 беті

барлық ақындары оны «ой-пікірді билеуші» деп атап, өз шығармашылықтарын шыңдауда үлгі-өнеге тұтқан.

Байрон шығармашылығын шартты түрде екі кезеңге: 1807-1816 жылдар және 1817-1824 жыдарға бөліп қараймыз. Ақын шығармашылығының алғашқы кезеңі ағылшын классицистикалық поэзиясының ықпалында болса, екінші кезеңінде ол нағыз толысқан ақын-романтик ретінде көрінеді.

1807 жылы жарыққа шыққан «Бос уақытта» («Часы досуга») атты өлеңдер жинағы Байронның алғашқы әдеби қадамы болып табылады. Бұл жинағынан жас ақынның толыспаған, еліктеушілік көзқарасын байқауға болады. Дегенмен де осы жинақтағы кейбір туындыларында («Кайн», «Прометей») оның жеке ақындық қасиеттері де қылаң бергендей.

Ақынның өзіндік шығармашылық ерекшелігі, қайталанбас көркемдік әдістерінің толық көрінуі, оның 1812 жылы жарыққа шыққан «Чайльд Гарольдтың сапары» дастанымен байланысты. Негізінен бұл туынды бірнеше жыл бойы жазылып, 4 әннен тұрады. Бұл лиро-эпикалық поэма тек ағылшын оқырмандарына ғана емес, Бүкіл Еуропаның озық ойлы қауымына теңдессіз әсер қалдырып, ақын атын әлемге әйгілі етті. Туынды бір ғана 1812 жылдың өзінде 5 рет баспа бетін көріп, еуропалық романтизмнің ірі жетістіктерінің біріне айналды.

Поэманың орасан зор табысқа жетуінің басты құпиясы, ақынның сол уақыттың ең келелі де күрделі мәселелерін ашық қозғап, асқан ақындық шеберлікпен көңіл күй тебіренісін бере білуінде. Туындыны жазуына негізгі себеп болған жай Байронның 1812 жылы Еуропаға жасаған сапарында алған әсері. Өзінің осы сапарда жазған әр түрлі күнделік жазбаларын басшылыққа ала отырып, оларды біртұтас сюжетті поэтикалық көркем дүниеге айналдырда білді. Ол шығармадағы басты кейіпкері Чайльд Гарольдтың жиһанкездік тарихын баяндай келе, бүкіл жаңа Еуропаның бүгінгі келбетін көз алдыңызға әкеледі. Әр түрлі елдердің тыныс-тіршілігін кейіпкердің кеме үстінен бақылауы арқылы ақын таза романтикалық ойлармен көркемдік мәнерде, көптеген лирикалық шегіністерімен және аса әсерлі суретті сөзден жасалған бояулардың үйлесуі арқылы келтірген. Романтиктерге тән «экзотикаға», «жергілікті колоритке» құмарлықпен Байрон әр түрлі елдердің тұрмыс-тіршілігін, салт-санасын суреттейді. Дегенмен, туынды көптеген жекелеген бейнелеулерге толы болса да, олардың бір арнаға тоғысқан ішкі бірлігі бар.

Байрон суреттеген Албания, Испания, Грецияның бір-біріне ұқсамайтын жекелеген бейнесін көре отырып, сол заманға тән ортақ бір жайды аңғарамыз. Автордың басты айтпақ идеясы осында жатыр. Поэмадағы бұл ортақ тақырып, революциядан соңғы Еуропаның мүшкіл

ПОӘК 042-18-29.1.12/01-2013

______2013 жылғы № 1 басылым

121 беттің 38 беті

халі, қанаушылық, қайыршылық, төніп келе жатқан Наполеондық езгі, халық басына түскен қайғы-қасірет басты кейіпкердің көзқарасымен шебер өрілген.

Байронның «шығыстық поэмаларының» басты кейіпкерлері көбінесе қандай да бір тәртіпке көнбейтін бүлікшіл жеке тұлғалар. Бұл романтикалық кейіпкерлер өздеріне ғана тән жеке тағдыры бар, өмірге құштар, ештеңеге илікпейтін қайратты болса да, махаббат сезімі алдында дәрменсіз, баянсыз махаббат иелері. Белинскийдің сөзімен айтқанда бұл кейіпкерлер «Олар барша қоғамдық ортаға ызалы, қашанда қарсы, өзіне ғана сенетін күресшіл азаматтар, нағыз тұлғалар». Байрон өзінің осы қайсар кейіпкерлері арқылы оқырман қауымды батыл іс-қимылға, күреске үгіттегендей.

Шығыстық поэмалардың композициясы мен стилі романтизм өнеріне сай. Оқиғаның қай жерде болып жатқаны белгісіз. Ол көбінесе әсем табиғаттың аясында, шетсіз-шексіз теңіз, жабайы жағалау жартастары арасында т.б. экзотикалық орындарда өрбиді. Шығыстық поэмалардың көпшілігі кішігірім өлеңмен өрілген повестен тұрады. Олардың сюжеті белгілі бір романтикалық кейіпкердің тағдырына құрылған. Автордың басты назары олардың ішкі жан дүниесін ашу, орасан зор ынта-жігерін көрсетіп, сезіміне тереңдей бойлау. «Чайльд Гарольд» дастанына қарағанда бұл поэмалардың сюжеттері аяқталған.

«Гяур» поэмасына қысқаша тоқталар болсақ: ол Гяурдың өлім халінде жатып монахқа тәубелік етуінен басталады. Гяурдың сөздерінен оның Лейла екеуі бірін-бірі қатты сүйіп, ғашықтар бақытты болғандығын, бірақ сүйіктісінің қызғаншақ, сұм күйеуі Гассан аңдып жүріп, Лейланы зұлымдықпен өлтіргенін, соңынан Гяур Лейланың кегін алғандығын баяндап, өзінің осындай үлкен махаббат сезімінің аяқ асты болғандығына қатты налып, бұл өмірге лағнет айтады.

ПОӘК 042-18-29.1.12/01-2013

______2013 жылғы № 1 басылым

121 беттің 39 беті

Ал, «Корсар» поэмасының басты кейіпкері қарақшылар көсемі. Олар қоғамдағы ешбір заңға бағынбай тіршіліксіз бір аралда өмір сүрген ержүрек, ерікті адамдар. Корсар олардың мықты басшысы, ол да Гяур сынды көтерілісші. Одан барша аралдықтар, тіпті жауларының өзі атын естісе қорқатын. Себебі ол өте қатал, мейірімсіз жан болатын. Дегенмен, Гяур өмірде жалғыз, достары жоқ. Өткенін ешкім біле бермейтін құпияға толы адам. Алайда Корсар да Гяурдың кебін киіп баянсыз махаббаттың тұтқыны болады. Медораны сүйіп, өмір бойы оған деген махаббатына шек қоймайды. Аяғында Медораның өлімі жанына қатты батып, өмір өзінің мән-мәнісін жоғалтқандай. Поэма кейіпкері әрдайым өзінің ішкі жан дүниесімен алысып, қайғысымен әлек болады. Сөйте тұрса да өлермен-өркөкіректігімен өзінің бұл өмірдегі жалғыздығын қызғыштай қорғайды. Міне осыдан біз Корсардың басқалардан бөлек жеке бейнесін көреміз.

«Лара» туындысында феодалдық ортадан шықса да, сол құрылысқа қарсы тұрып, қара халықтың азаттық күресіне үн қосқан көтерілісші тұлғаның типтік образы поэма сюжетіне арқау болған. Негізгі кейіпкері Лара феодалдық бұғаудан босануға талпынған шаруалар көтерілісінің басшысына айналады. Алайда, кейіпкердің бұл шешімі алғашында қара халықтың қамын ойлағандықтан емес, жеке бастың кегі және өзінің амандығын күйттегендіктен туындаған болатынды. Бірақ, бара-бара нағыз күрескер ретінде шыңдалып, талай оқиғаны басынан өткереді.

Негізінде «Ларада» көтерілісші халық бейнесі «Чайльд Горольд» туындысындағыдай жан-жақты ашылмаған. Байрон бұл поэмасында өмірдегі нақты шындыққа біршама жақын келеді. Лараның басшылығымен болған халық көтерілісінің келешегі бұлыңғыр екені белгілі болса да, кейіпкердің нақты ерлік іс-қимылын, өзіндей бостандықты күйттеген күрескерлерді маңына топтастыра білген өзгеше қабілетін өзгеге өнеге еткендей. Ұйымдаспаған, тәртіптен жұрдай шаруалар көтерілісін тіптен мағынасыз соғыс екендігін автор әу бастан ескерткендей. Алайда бұл идея қаншалықты сәулесіз көрінгенімен, ақын бұл тұста да өзінің күреске деген жігерінен айрылмайды. Сол күш-жігерді «Лара» сынды туындыларында өзінің кейіпкерлерінің бойынан бар ынтасымен, көркем де келісті тілімен көрсете білген.