Р.Әмір туралы жазылған мақалалар мен Р.Әмірдің ғылыми және әдістемелік еңбектері

Хасенов Ә. Ұстаздық жолда // Қазақстан мұғалімі. 1980, 11-қаңтар.

Айтбаев Ө. Сөз-ой сәулесі // Қазақ әдебиеті. 1973,6-сәуір.

әміров Р.С. Жалпы білім беретін мектепті» 5-9 кластарына арналған қазақ тілі пәніні» бағдарламасы (жоба) // Қазақ тілі мен әдебиеті. 1993.№10-11012.

Бозжанова К., Әміров Р. Бастауыш Мектепте қазақ тілін оқыту. Алматы, 1964 жыл.

Асқарбаева А., Әміров Р., 2-3 класс: «Қазақ тілі» оқулығына методикалық нұсқау. Алматы, 1971.

Әміров Р. 3-кластарға оқыту жұмысы (методикалық нұсқаулар жинағы) Алматы.1973 жыл.

Әміров Р. 3-класс «Қазақ тілі» оқулығына методикалық нұсқау (мұғалімдерге арналған көмекші құрал). Алматы. 1971 жыл.

әміров Р. Қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқау (орыс мектептеріне» 3-класына арналған ). Алматы.1991.

әміров Р., Асылов Ұ., Жиенбаев у. «Қазақ тілі» 4-сынпқа арналған оқулық. Алматы. 1997 жыл.

Әміров Р., Әмірова Ж. «Қазақ тілі» оқулығы бойынша жаттығулар. 8-сыныпқа арналған. Алматы. 1994 жыл.

Әміров Р. 1-класта қазақ тілін оқыту. Мұғалімдерге көмекші құрал. Алматы. 1962 жыл.

Әміров Р. 1-класта оқушыларды тілін дамыту үшін істелінетін жұмыстар. Алматы.1957 жыл.

Әміров Р., Бәкірова А. Қазақ тілі грамматикасы, емле, тіл дамыту. 1-класқа арналған оқулық. Алматы 1984 жыл.

Балақаев м., Әміров Р., Қазақ тілі. Алматы. 1965.

Уәйісова Г., Әміров Р., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі 2-класқа арналған. Алматы. 1998.

Әміров Р., Әуелбаева Ш., Бәкірова А. Қазақ тілі. Грамматика, емле, тіл дамыту.2-класқа арналған. Алматы. 1997жыл.

Қазақ тіл білімімен әдістемесіне өзіндік үлес қосқан әдіскер ғалымның бірі - Маманов Ыбырайым 1907 жылы 10 мамырда Талдықорған облысы, Ақсу ауданында дүниеге келген. Ыбырайым – «Айман-Шолпан» жырында атақты Маман байдың ұрпағы.

Ы.Маманов 1927 жылы Алматы қаласындағы оқу-ағарту институтын бітірген соң, 1927-1928 жылдары Талдықорған облысындағы Сарқанд ауданы, Коммуна мектебінің директоры болып қызмет етеді. 1929-1932 жылдары Орал қаласында орта мектеп мұғалімі, 1932-1938 жылдары Көкшетау облысы, Еңбекшілер ауданында орта мектепте мұғалім болып қызмет атқарады. 1938-1940 жылдары Алматы пед. Училищесінің оқытушысы, 1940-1991 жылдар арсында қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде оқытушы, доцент болып қызмет еткен.

«Қазақ тіліндегі көмекші етістіктер» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған. Ғалымның «Етістік», «Қазіргі қазақ тілі. Лекциялар курсы» атты зерттеулерінің қазақ тіл білімінің теориялық тұрғыда дамуы үшін маңызы ерекше деп білеміз.

Ы.Мамановтың Д. Әлімжановпен бірігіп жазған «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» деп аталатын оқулығы орта мектеп мұғалімдері мен жоғары оқу орындарының филология факультеттеріне арналып, 1965 жылы жарық көрген. Еңбек «Орта мектепте қазақ тілін оқытудың жалпы мәелелері», «Қазақ тілінен білім берудің методтары мен оқу жұмыстарын жүргізудің жолдары», «Грамматиканы оқыту методикасы» деп аталатын үш тараудан тұрады.

Мектепте қазақ тілін оқытудың нгізгі міндеттері мен мақсаттары анықталатын бірінші тарауда әдістеменің өзге пәндермен байланысы көрсетіліп, орта мектептерде қазақ тілін оқыту бағдарламаларының негізгі принциптері баяндалды. Мұнда оқытудың бағдарламалық негізіне терең мән беріледі. Оның теориялық та, практикалық та маңызын белгілейді: (Әрбір класта қазақ тілінен өтілетін материалдардың көлемін дәл белгілеу; тілді оқыту жұмысын тәртіпті және жүйелі жүргізуге бағыт беру; мұғалімнің тілді оқытуға арналған жылдық, тоқсандық, айлық және жеке тақырыптарға арналған сабақ жоспарларын творчестволық тұрғыда жасауына ұйытқы болу; мұғалімдердің методикалық шеберлігін арттырып, әр тақырыптың мазмұнына қарай пайдалы әдістерді қолданып отруға, өз білімдерін толықытырып отыруға міндет жүктейді; мұғалімдердің сабақтарын ұқыпты дайындалып, оған керекті материалдарды күн ілгері әзірлеу құнттылығын арттырады; мұғалімдердің оқушылармен кластан тыс жүргізетін жұмыстарын жақсартуды, оларды өтудің әдістерін белгілейді; тілдік материалдарды бір-бірімен ұдайы байланыстырып, ұдайы қайталап отырудың әдістерін үйретелді.

Ғалымдар қазақ тілін оқытудың ең ұтымды әдістері ретінде фонетикалық, грамматикалық, морфологиялық синтаксистік тәсілдеді айтады. Шынында да, дәстүрлі грамматикада сөз тұлғаларының формалық деңгейін анықтауда мұндай тәсілдердің оңтайлылығын, әрі мазмұннан формаға принципі бойынша талдау үшін, мұның қажеттілігін ешкім жоққа шығара алмасы анық. Сондай-ақ, анализ-синтез, салыстыру, индукция-дедукция, баяндау, әңгімелесу тәсілдерін пайдаланудың тиімді жолдары көрсетіледі. «Мұалім индукцмя-дедукциялық методты жақсы білсе, біріншіден, индукциялық тәсіл мен дедеукциялық тәсілдің ара жігін ажыратып, оларды бір-бірімен шатастырмайтын болады; екіншіден, индукциялық тәсіл мен дедукциялық тәсілді практика жүзінде байланыстыра біледі; үшіншіден, оқушыларды өздерінің белгілі бір білім шындығы мен зат танытудағы ойлау қабілеттілігімен дұрыс қоытындылар шығарып үйренуге шеберленеді» /80/

Зерттеушілердің пайымдауынша, әңгімелесу методы оқушылардың сабақ үстінде білім алу талабын арттырып, белсенділігін күшейтеді. Олар жауап беріп, өз пікірлерін дәлелдеуге тырысады, бірінің айтқанын екінші толықтыра түсіп, тілдерін дамытады, үйе берілген тапсырманы жақсы орындауға үнемі талаптанады.

Еңбекте көрнекілік пен оны пайдаланудың жолдарынақты көрсетіледі. Көрнекі құралдардың түрлері ретінде: таблицалық көрнекілік, схемалық көрнекілік, плакаттық көрнекілік, символикалық, тақта көрнекілігі, кескінді әріптер мен буынға бөлінген сөздіктер көрнекілігі, карточкаларды пайдалану көрнекілігі, зат пен нәрсенің өзін көрсету көрнекілігі. Бұл көрнекіліктерді қазіргі кезде де ыңғайына орай қолдана білген жөн.

Еңбекте фонетиканы, грамматиканы, орфографияны оытудың әдістемесі де берілген. «оқушылардың грамматканы жақсы білуініңбір шарты – анықтамалар мен ережелерді саналы түрде толық меңгеруі» деп пайымдаған ғалымдар оларды оқытуға, ережелердің құрылысы стильдік жағынан бір-біріне ұқсас, бір жүйеде болуына басты назар аударады. Сондай-ақ. «грамматика сабағында грамматикалық талдау жасаған кезде, үй тапсырмасын тексерген кезде, грамматикадан жаңа материал түсіндірген кезде босын, әйтеуір қисынын тауып, оқушыларға тиісті сөздердің емлесін үйретіп, керек жерінде есіне салып, грамматика мен емлені ұдайы байланыстырып отыру керектігін» мақсат тұтады.

Морфологияға байланысты бағдарламаға енген бесінші сыныптан бастап, алтаншы, жетінші сыныптарда жалғасатын теориялық материалдардың барлығына әдістемелік талдау жасайды. «мұғалімнің ең бірінші мақсаты – оқушыларға сөз негіздерін (түбір сөз) саналы түрде өздері таба алатын етіп дағдыландыру) - деп жазады зерттеуші әдіскер ғалымдар /139/.

Мұның да мәні ерекше. әсіресе, жас мамандар өздері түбірін таба алмайтын негніздерді мысалға алмауы керек екені анық.мысалы: көтер, тышан, т.б. сияқты тұлғаларды мысалға келтіріп, ұятқа қалған жас оқытущылар бар. Ғалымдар осыдан сақтандырып отыр. Ең алдымен, «оқушыларға сөздердің жалғауларын тапқызып, дағдыландыру үшін, мұғалім арнайы сөйлемдер дайындап келіп, тапсырмалар беріп отырғаны» дұрыс екенін ғалымдар ескертеді.

Қазақ тілі (оқулық) А., 1949.

Қазақ тілін оқыту методикасы (оқулық) А., 1965.

Қазіргі қазақ тілі. Етістік. А., 1966.

Сопоставительная грамматика. А., 1966 (авт.бірл);

Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1965;

Бақылау жұмыстары (сырттан оқушылар үшін). А., 1955.

Пединституттың сырттан оқу бөлімнің оқу жоспарына түсінік.А., 1964.

Қазіргі қазақ тілінің бақылау жұмысы. А., 1958.
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:

1. 
   Әдіскер ғалымның мектеп бағдарламасына сәйкес арналып жазылған еңбектерін ата
   
2. 
   Р.Әмір Қазақ тілін оқытудың мазмұны мен әдістемесі саласы бойынша қандай еңбек жазды?
   
3. 
   Ы.Мамановтың «Етістік», «Қазіргі қазақ тілі. Лекциялар курсы» атты зерттеулері қашан жарық көрді?
   
4. 
   Ы.Мамановтың морфологияға байланысты әдістемелік талдауы
   

1 Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту методикасы . Алматы, «Мектеп»1988.

2 Д.Әлімжанов, Ы.Маманов Қазақ тілін оқыту методикасы . Алматы, 1965.

3. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы: Ғылым, 1977.

4. Қайдаров Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы: Ана тілі, 1998.

5. Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. Алматы: Мектеп, 1995.

6. Х.Арғынов Жай сөйлем синтаксисін оқытудың методикасы. Алматы 1967.

7. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1966.

8.Б.Құлмағанбетова Құрмаласа сөйлемді оқытудың кейбір мәселелері Алматы, 1957 56-бет

9. Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіл білімінің проблемалары. Алматы, 1982.

10. А.Ысқақов Ана тілін оқытудың түйінді мәселелері (қазақ тілі мұғалімдерінің іс-тәжірибелері, жинақ), 1972, 19-бет

№11 Дәріс: Әлімжанов Дәулет - қазақ тілінің оқыту әдістемесінің дамуына үлкен үлес қосқан ғалым.

Айтбай Айғабылұлы - қазақ тілі әдістемесінің дамуын өз үлесін қосқан ғалым

Мақсаты: Әдіскер ғалымдардың қазақ тілін оқыту әдістемесіне қосқан үлесі жайлы түсініктерін қалыптастыру.

Жоспар:

1. 
   Әлімжанов Дәулет - қазақ тілінің оқыту әдістемесінің дамуына үлкен үлес қосқан ғалым.
   
2. 
   Д.Әлімжановтың ғылыми еңбектері
   
3. 
   Айтбай Айғабылұлы - қазақ тілі әдістемесінің дамуын өз үлесін қосқан ғалым
   
4. 
   Айтбай Айғабылұлының еңбектері
   

Профессор Ғ.Қалиев «Ұлттағы өмір» атты мақаласында Д.Әлімжановтың өмірбаяны мен шығармашылық жолы туралы мәнді деректер береді. Бұл деректер бойынша, Дәулет екі жасында анасынан жетім қалып, кедейліктің тақсіретін тартқан. Жеті-сегіз жасынан бастап ауылдың малын бағып күнін көрген. 1923-1925 жылдар елге келген кеңес үкіметіне сүйеніп, еті тірі бала «Қызыл отау» арқылы сауатын ашады да, кейін осы ауылда ашылған мектепте сабақ оқуын жалғастырады. Кейін комсомлға өтіп, белсенді болып. Оқуын тереңдетеді, 1931 жылы жұмысшылар факультетіне түседі. 1933 жылы абай атындағы педагогика институтының жанындағы дайындық курсына түсіп, 1934 жылы тіл және әдебиет факультетінің қазақ бөліміне студент болып қабылданады. 1938 жылы институтты бітірген соң, осы институттың қазақ тілі және қазақтілін оқыту әдістемесі кафедраларына оқытушылық қызметте қалдырылады, кафедра меңгерушісі (1961-1971), деканы қызметтерінде болады.

Ғ:Қалиев Д.Әлімжановтың ғылыми шығармашылығы туралы мынадай пікір айтады: «1940 жылдан кейінгі кезде қазақ тілін оқыту әдістемесінің дамуына, пән ретінде қалыптасуына Дәулет Әлімжанов айтарлықтай үлес қосты: ол өзінедейінгі еңбек еткен ғалымдардың зерттеулерін, пікірлерін жинақтап, өзінің тәжірибелерін және республика мектептеріндегі алдыңғы қатарлы оқытушылардың тәжірибелерін сараптап, сол курстың оқыту әдістемесі» белгілі жүйеге келтіріліп, жас мұғалімдерге де, тәжірбелі мұғалімдерге де әрі теориялық, әрі практикалық басшалақ беретін үлкен ғылыми пәнге айналдырды» / Ұлағатты өмір. 224б/.

Дәулет Әлімжанов 1954 жылы профессор С.Аманжоловтың ғылыми жетекшілігімен «Қазақ тілін оқытудағы көрнекілік принциптерінің кейбір мәселелері» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғайды. Оқытудағы көрнекілік әдістемесіндегі жаңа бағыттың, ғылыми саралаудың басы болды.

Ғалым филология ғылымдарының кандидаты Ы.Мамановпен бірге «Қазақ тілін оқыту методикасы» атты оқулықты 1965 жылы «Мектеп» баспасынан шығарады. Бұл оқулық қазіргі күнге дейін әдістеме саласы бойынша негізгі оқулықтың бірі, әрі оқушы үшін табыла қоймайтын сирек еңбек.

Д.Әлімжановтың негізгі әдістемелік еңбектері:

Қазақ тілінің грамматикасы. Бастауыш мектептің 3-класына арналған. А., 1983 (авт. бірі); Некоторые вопросы принципа наглядности в преподаваний казахского языка. АКД., А., 1954.

Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1965 (авт.бірі);

Қазақ тілін оқыту методикасының программасы. А., 1961;

Фонетикалық таблица. А., 1962.,

Қазақ тілін оқыту методикасының бақылау-пысықтау жұмысы. А., 1964,1968,1969.

Қазақ тілі методикасының мәселелері. А., 1969 (авт.бірі);

Университеттер мен жоғарғы оқу орнында қазақ тілін оқыту әдістемесінің программасы. А., 1965.

Қазақ тілінде морфологияны оқыту методикасының кейбір мәселелері. А., 1972.

Қазақ тілі әдістемесінің дамуын өз үлесін қосқан ғалымның бірі – Айтбай Айғабылұлы. Айтбай Айғабылұлы 1936 жылы Ташкент облысы, Шыназ ауданы, Көтерме ауылында дүниеге келген.

1959 жылы Низами атындағы Ташкен педагогикалық институтын бітіріп, 1959-1972 жылдары мектепте мұғалім, мектеп директорның орынбасары болып жұмыс істеген.

1972 жылы Алматыға келген Айтбай Айғабылұлы Қазақ энциклопедиясына редактор болыпорналасады. Энциклопедияның шұрайлы да, шырайлы боп шығуына тындырымды еңбегімен үлес қосқан Айғабылұлының еңбегі еленіп, көп ұзамай аға ғылыми қызметкерге жоғарылатады.

1976 жылы белгілі ғалым К.Ахановтың жетекшілігімен «қазақ тіліндегі бау-бақшаға байланысты кәсіби сөздер» тақырыбында кандидаттық диссертация қорғайды.

1978 жылы Ы.Алтынсарин атындағы педагогика ғылымдары ғылыми-зерттеу институтында қазақ тілін оқыту әдістемесі бөлімінің меңгерушісі қызметіне ауысады. Мұның өзі ұстаздық тәжірибені ғылыммен, әдістемемен байытуға жағдай жасайжы. Осы тұста одақ бойынша оқу жүйесін, оқулықтарды жетілдіру мәселесі қолға алынған еді. Мектепке арналған қазақ тілі оқулықтарын да жаңадан жасау, барлығын қайта қарау қажет еді.

А. Айғабылұлының педагогикалық тәірибесі, ғылыми дайындығы осы қажетке қарады. Ұстазы Қ.Ахзановтың мектепке арналған морфология оқулығына өмір талабына сай бірсыпыра қосып, алулар жасауға тура келді, тың жаттығулармен, картиналармен толықтырылды. Мұның өзі А. Айғабылұлының толық құықты автор болуына мүмкіндік береді. Автор ретінде осы оқулыққа түсінік, методикалық нұсқаулар, сонымен қатар қазақ тілін оқыту әдістемесіне байланысты еңбектер жазады. Аиап айтқанда, «Қазақ тілі мен әдебиетін оқыту» (1982), «Қазақ тілін оқыту методикасы» (1988) атты еңбектерді» авторларының бірі ретінде А.Айғабылұлы әдіскер-ғалым ретінде танылады.

А.Айғабылұлы 1984 жылы әл-Фараби атындағы университетке қызметке келеді. Сөйтіп, оның ұстаздық, ғалымдық келбет университете қабырғасында кемеліне келіп, кең құлашынжаяды. Өмірінің соңына дейін осы университетте қызмет атқарады.

1997 жылыакадемик Ә.Қайдаридың басшылығымен «Қазақ тілі морфонологиясы» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғайды.

Тіл кез-келген танымдық іс-әрекеттің құралы, ойлаудың формасы және оны дамытудың негізі болып саналады. «Тіл – ұлттың жаны.» Сол жанның ендігі тағдыры бүгінгі ұрпақтың осынау ұлы мұраға деген қатынасына, көзқарасына, тарих және келешек алдындағы өз міндетін қалай түсінетіндігіне байланысты. Ал санаға сәуле себер сондай тұрлаулы түсінік пен ұлағатты ұғымды қалыптастыру мұғалімнің маман ретіндегі парызы ғана емес, адам, азамат ретіндегі қарызы болып есептеледі. Себебі «мектептің тілі алмайтындығы» ақиқат (Х.Досмұхамедұлы). сондықтан да болашақ қоғам иелерін тәрбиелейтін жалпы білім беретін мектептерде оқытылатын ана тілі пәнінің маңызы ерекше.

Мектепте оқытылатын ана тілінің қай саласын оқыту болса да оқушының тілдік фактілерінің терең түсінуіне, оны күнделікті іс-тәжірибесінде қолдануына мұғалім мүмкіндік беруі керек.

Ана тілінің лексикалық құрылымын оқыту мектеп оқушылары үшін қызықты сала болумен бірге, үлкен жауапкершілікті де қажет етеді. Себебі, бала лексиканы ғылыми тұрғыда түсіндіре аламас да, ол сөздің ең басты белгісі оның мағына білдіруінде екенін, сөз мағыналарының әр түрлі болатындығын, кейбір сөздің бірнеше мағынасы бар екенін, ал енді бір сөздердің дыбысталуы мен мағыналары жағынан бір-біріменбайланыста болатынын біледі.

Ал лексиканы оқыту үстінде сол білімдері жүйеленіп әрбір лексикалық бірліктіңөзіндік ерекшеліктері мен белгілері тиянақталады. Бадла осыған дейінгі күнделікті іс-тәжірибесінде қолданылып жүрген сөздерін белгілі бір жағдайға орай, дәл құнарлы да бай сөз қорымен, оның ішкі салаларымен танысады. Өз тілінің сұлулығымен, әуезділігін, байлығын, сөзжасамдық құдіретін сезінеді. Ең бастысы, ана тілі адамның бүкіл саналы тіршілігінің бастау көзі екендігін оның рухани қажеттілігінің негізі екендігі түсінеді. Бұл түсінік баланың тіл туралы сапалы білім алуына, ол білімдерін өзінің тәжірибесінде берік орнықтыруы мен логикалық ойының дамытылуына басты түрткі болады.

Лексика бөлімінің білімдік, танымдық маңызы оқушылардың тіл білімі туралы ұғымының кеңеюіне, тілдің ең кіші бөлшегі – сөздің фонетикамен, морфологиямен, синтаксиспен, стилистикамен қатысып түсуіне, сөйтіп, бүкіл тілдік жүйені тұтас ұғып, оған өз көзқарасының қалыптасуына мүмкіндік береді.

Лексиканы оқытуда алға қойылатын мақсаттардың бүгінгі жастарды заманывмызға лайық тәрбиелеп шығу үшін үлкен маңызы бар.

Қазақ тілін оқыту бағдарламасы мен оқулықтарын жетілдіруге байланысты бірсыпыра талаптар жаңарғаны белгілі. Оқушыларға білім беру мақсаты мен міндеті тек оқыту процесімен іске асатындықтан, оқыту жүйесін барынша тиімді жолға қою – бірден-бір негізгі мәселе.

«Оқұытудың негізі – сабақ, ондағы қолданылатын метод, әдіс, түрлі жолдар десек, осы төңіректе тәжірибеде жаңа әдіс, ескі әдіс деп сабақ беру дәстүріміздегі тәжірибенің өзін бөле-жара әңгіме ету етек алды. Тіпті, бір кезде бүкіл сабақты бағдарламалап яғни прграммалап оқыту, кейінірек проблемалы оқыту туралы идея көтергенде де, өзге метод, әдістер іске алғысыз болып қала береді».

әдістердің бірін жарамды, бірін жарамсыз деп есептеуге немесе біріне аз, біріне көп көңіл бөлуге болмайды. Сабақта өтілетін материалдың мазмұн-мақсатына орай әдіс таңдалады. Мысалы, қазақ тілінен оқушыларға жаттығу жұмысын орындатуда да ттүрлі әдіс таңдалады. Айталық, жаттығу мұғалімнің нұсқауымен орындалса, түсіндіру әдісі, оқушылар өз біліміне сүйеніп орынды репродуктивті әдіс, егер оқушылар мәтінді өзгерту немесе редакциялау сияқты шығармашылық еңбекпен орындаса, зерттеу әдісі қолданылады.

Көрнекті педагог В.А.Сухомлинский «Правда» газетінде жарияланған бір мақаласында «Қазір тәжірибелі мұғалімдер оқушыдан оқулық тексін жаттауды талап етпейді. Олай оқыту ақыл-ойды тежеу қаупін туғызады. Тәжірибелі мұғалімдер өз жұмысын оқушыны ойландыратындай, бұрыннан білетін біліміне сүйене отырып, фактімен құбылысты салыстыратындай, ө бетімен қорытынды жасай алатындай етіп құрады» - деп жазған.

Мұғалім қай тақырыпты өтсе де, оның мақсатын анықтауы қажет. Ол мұғалімнің өзі үшін қажет. өйткені осы сабақты не үшін өтем, нені оқушы есте сақтауы керек, қай мәселе қосыша материал ретінде қалады, баланың дүниетанымына, ертеңгі күні сөйлеу, жазу дағдысына көмек болатын тұсы қайсы? – деген сұрақтардың жауабы мұғалімге анық болмай, ол сабақта қолданылатын әдіс құралдар бірін-бірі толықтыра алмай қалады.

А.Айғабылов «Қазақ тілі сбағы құрғақ өтілмей, мәдениетті сөйлеу, жазу дағдысымен ұштасып жатуы үшін, әрбір тілдік категорияның өмірде қолданылу аясын ашатындай мақсат қойылуы керек дей келіп, «лексиканы оқыту барысында оқушыларды» сөз байлығын арттыру, жеке сөзді сөйлем ішінде орын-орынмен пайдалануға баулу синоним сөздерді іріктеп жұмсауға үйрету т.б. мақсат қойылады.

Оқушылар жеке сөздің лексикалық мағыналарын ұға отырып, өз жазба жұмыстарына бақылау, редакция жүргізу арқылы жеке сөздердің орынды қолданылуы ойдың дәл анық жеткізілуіне мүмкіндік беретініне көз жетеді. Кәсіби диалект, көнерген, жаңа сөздердің өздерін түсінеді. Мысалы, келбетті, әдемі сөздері синоним болғанмен, әдемі үй десек те, келбеті үй деуге болмайды.

Сондай-ақ, көнерген сөзердің тек өткен өмірді баяндайтын тарихи еңбектерде, көркем шығармаларда қолданылатынын, ал, неологизмдердің тек бүгінгі тұрмысымызды баяндайтын хабарларда кезедесетінін түсіндірсек, көнерген сөздер мен неологизмдердің қандай сөздер екенін білумен қатар, не үшін қажет екенін көрсетіп, оқушының ертеңгі күні оны өз орнымен пайдалануына мүмкіндік жасаймыз. Сөздің жасалу жалпы түсіндіргенде, оқушы сөздің мағынасы мен оның құрамындағы морфемамен өзара мағынаның байлаеысын аңғаруға үйреніп, оны өздері қодана білуге дағдылану керек. Мысаы, егістікті жер мен егістік жер дегендегі еісті мен егістік сөзеріндегі – ек, -іс, -ті, -тікморфемаларының мағынасына көз жеткізбей, тіркестердің мағынасын түсінбейді. Сондай-ақ қазақ тілінде морфемалардың (түбір мен қосымшаларды) тіркесуі қалай болса, солай бір үлгімен келе бермейді. Мысалы, ұшқыш пен сыпырғыш сөздеріндегі -қыш, -ғыш аффиксі (морфема) бір болғанмен, бірінде маман адамды, бірінде құралды білідріп тұр. Гер сыпыр сөзінен ұшқыш сияқты адам ұғымын жасағымыз келсе, -ғыш жұрнағын емес, -уыш қосымшасы арқылы сыпырушы деген сөз жасаймыз. Мұның барлығы оқушының сөз байлығын саналы игеріп, еркін қолдануына мүмкіндік береді»- дейді әдіскер /14.30/.

Сонымен мектепте оқытылатын лексика курсын екі бөліп қарастыруға болады. Біріншісі – арнайы өтілетін курс та, екіншісі - өзге тіл білімі салалары бойынша берілетін мәліметтер. әуелі 5-6 сыныптарда өтілетін арнайыкурстың лингвистикалық негізін қалай түсіндіруге болатынын профессор Айтбай Айғабылов былай түсіндіреді: «Тіліміздегі сөздердің жалпы қызметін бірдей санауға болмайды. Оның үстіне олар қалай болса солай пайда бола салған шашаыранды атаулар емес. Олар – заңды түрде бір-бірімен байланысты, жинала келетіл жасайтын аса күрделі дүние. Мысалы, сөз (тілдің кішкене бір бөлшегі) затты (парта, үй), құбылысты (жел,аяз), оның белгілерін (қатты, биік), мөлшерін (бір, екі), қимылын (оқы, тұр) білдірумен бірге сөзбен сөздің мағыналық қатысын (үйге дейін, ауыл жаны), әртүрлі сезі-сезікті (аһ, ойбай), кейде белгілі бір дыбысты (іңгә, мияу) да аңғартады. Сондықтан тіліміздегі сөздердің жеке түрін дербес мағынаны аңғарту, аңғартуына қарай атау сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер деп үшке бөлеміз. Немесе лексикалық мағыналы сөздер және грамматикалық мағыналы сөздер деп, екіге бөлуге болады.

Лексика бөліміне енетінін материалдық лингвистикалық негізі де осы айтылған принциппен шектеледі. Яғни тек қана лексикалық мағынасы бар сөздер туралы мәлімет беріледі де, грамматикалық мағынаны аңғартатын сөздер (көмекші есім, шылау, одағай) грамматика аясында сөз болды. әрине, лексикалық мағынасы бар сөздердің грамматикалық мағынасы болатынын мұғалімнің естен шығаруына болмайды. Дегенмен, бұл жерде лексикалық мағына негізгі белгі ретінде алынуы керек./3.4/

Ал, егер былайша лингвистикалық негізін ажыратып алмай, лексиканы тіліміздегі жалпы сөздердің жиынтығын деп түсіндіое салсақ, оқушылар лексикалық талдау кезінде, жаттығу үстінде жанасады да, сабақтың негізгі мақсаты орындалмайды.

Мұғалімдер көп жағдайда оқлықты өздеріне тірек етеді. Онысы дұрыс та, алайда,оқулық оқушы үшін жазылғанын, онда мұғалім үшін көп нәрсенің жасырын сыр болып қалып қоятынын әр кез есте сақтау керек. Егер мұғалім оқулықтағыны ғана білсе, оқушыға берер білімніңтүпкі мақсатын, одан шығар нәтижені алмайды. Сондықтан мұғалім лексикалық мағынаны өзге (грамматкалық) мағынада жақсы ажырата алуы керек.

Лексикалық мағынасы бар сөздердің өзі әр түрлі қосымшалар жалғану арқылы дыбыстауы қауызын өзгертіп тырады: адам, адамдар, адамдары, адамдарымыздың, адамдық, адамсу т.б. Ал олар сол қосымша арқылы грамматикалық мағына қабылдады ма деген мәселені ерекше ажырату керек. өйткені атаулы сөздерді ішінде туынды түбір сөздер өте көпкездеседі. Оларды лексикалық мағынасы сақталып түрлі формаға енген сөздер (адамдар, адамдармыз) бөле білмей тұрып, лексиканың лингвистикалық негізін де толық түсіну қиын болады. Сондықтан оқушыларға лексикалық мағына дегенде, әртүрлі мысалдармен саналы түсіндіру арқылы ғана, оны грамматкалық мағынадан ажырататын болады.

Мысалы, дейін, шейін, гөрі т.б. Шылаулар мен кітап, қар, аяқ сияқты сөздерді салыстырып, оқушыларпдың өзіне мағыналарын түсіндір десек, тек кітап, қар, аяз деген сөздердің ғана лексикалық мағынасыны жоқ екеніне көздері жетеді. Сөз мағынасын ашып түсіну оқушылардың лексикалық ұғым туралы кеңеюімен стилистикадан хабардар болуға мүмкіндік береді. Сөздердің мағынасына кей жағдайда жеке тұрып ашыла бермей, олар кейде мәтін сөйлемде ашылуы мүмкін. Мысалы, ақиық сөзінің оқушы бүркіт тұқымдас құс маржасын аңғартатын мәтінсіз түсінсе де, ауыспалы мағынада шаршамайтын, шалдықпайтын адам деген мәнін ұға бермейді. Көл сөзінің теңізден кіші суды аңғармашының білгенмен, көп, мол дегенді білдіруі тек текст ішінде ғана ашылады. Сондай-ақ сөз кейде өз мағынасында да,ауыспалы мағынасында да қолданылмай екі не одан да көп сөздердің тіркесуі арқылы басқа мағына беретін кезі болады. Мұндай тіркестер айтушы немсе жазған кісінң құрастыруымен емес, дайын, бұрыннан тіркесіп, қалыптасқан күйінде жеке сөз орнына пайдаланылады.

Мысалы, ашық ауыз, төбе шашы тік тұрды сияқты тіркестер жеке бір ғана атауыш сөз мағынасын береді. әрине, мұның бәрін лексикалық мағынаны түсіндіргенде үйіп-төгіп оқушыға түсіндірем деу әурешілік»,-дейді А.айғабылов, дегенмен мұғалім өзі есте ұстаса, мәтін ішінде кездесе қалғанда оқушыға ұқтыруына қажет болады деп жас мамандарға кеңес береді. /3. /

әдіскер ғалым А.Айғабылов лексиканы оқытуда, яғни лексика бөлімінен саналы білім беру үшін жоспарға енген тақырптарды теориялық және практикалық жағынан мәні анықталуы керек дей келіп, лексика білімін оқытуда есте сақталуы қажет үш ұғым бар екенін білуіміз керек дейді. Сонымен әдіскердің үш ұғымына мән берсек, біріншісі – сөздің мағыналық топтары. Бұған сөз және оның мағыналары (тура, ауыспалы, көп мағыналық), синоним, омоним, антоним. Екіншісі - әртүрлі қолданылу аясына қарай бөлінетін жалпыға бірдей, белгілі аяда қолданылатын сөздер (терминдер, диалект және кәсіби сөздер), көнерген сөздер мен неологизмдер. Үшіншісі – шығу тегіне қарай қазақтың байырғы сөздері мен басқа тілден енген сөздер. Осы үш топқа бөлінген тақырыптар бүкіл лексика бөлімін қамтиды да, олардың әрқайсысы мұғалімдерге материалды түсіндіруге белгілі міндет жүктейді.

Бірінші ұғым деп алап отрған сөздің мағыалық топтары 4 сыныпта оқылатыны белілі. 5 сынып оқушылары сөз мағыналарының әртүрлі қолданыс жолдарын (тура, ауыспалы), синонимдерінің,омонимдердің, антонимдердің тіліміздегі көркемдік, стильдік мәнін түсініп, текстерден ажыратуға, тіл ұстарту жоспары бойынша ресми іс-қағаздар стилінде, ауызекі сөйлеу стилінде, көркем әдебиет стилінде қолдану жолынан хабардар болды. Олардың түсіндірме сөздікте берілу тәртібімен танысып, сан түрлі сырын ұғады. Сөйтіп. Оқушылар сөйлеу, жазу нормаларына жаттығады.

Ал, екінші және үшінші топқа жататын ұғымдар 5 сыныпта оқытылады да тіліміздегі сөздердің даму, қалыптасу жолымен және олардың әдеби тілдің стильдік тармақтарында қолданылу аясын аңғартады. Мысалы, қазақтың байырғы сөздері мен басқа тілден енген сөздерді оқу арқылы тілдің баю, даму жолын түсінсе, терминдер мен диалект, кәсіби сөздердің, көнерген сөздер мен неологимдердің мәнін білу арқылы тілдің сан-саласы стильдік тармақтары болатынын, әрқайсысы да қажетіне қарай тілімде қызмет ететінін ұғады. Сондықтан лексика бөлімінің материалдарын өту барысында да, кейін пысықтау анықтап ескертудің зияны жоқ. Оқушыларға анық бөлу үшін кестені жасап, іліп қоюға да болады.

Ал фразеологизмдер мағынасы жағынан өзара синонимге де көп мағыналыққа да жатады.

Ал шығу тегіне қарай фразеологизмдерді тіліміздегі сөздер сияқты байыры фразеологизмдер, басқа тілден енген фразеологизмдер деп бөлуге болады. Мысалы, көрмес түйені де көрмес, тасбақа аяң сияқты тұрақты тіркестердің біріншісі байырғы фразеологизм болса, екіншісі- шрепаший шаг дегенннен алынған.

Қысқасы фраөзеологизмдер жеке сөздің болмысы ретінде қолданылатындықтан, сөздің аясында қарастырылады.

«Мектепте лексиканы оқытуды», яғни оқытуда оның тиімділігін арттыру үшін алға қойылатын негізгі принциптерді саралап алудың үлкен мәні бар. Ғалымның пайымдауынша, лексиканыоқыту әдістемесінде негізінен төрт принцип бар:

Оның біріншісі – сөз мағынасын оның (сөздің( аңғартатын болмысымен (зат, сын, сапа, сан, қимыл т.б.( салыстыру; екіншісі – лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаны салыстыру: үшіншісі – семантикалық-мағыналық принцип: төртіншісі – диахрониялық принцип.

Бұл төрт принципке жеке-жеке тоқталған А.Айғабылов бірінші принципті – сөзді болмыспен салыстыруды былайша түсіндіреді. Қазақ тілінің сөз байлығын үйрену өмірдегі сан алуан құбылыстың өзін, оның сын сипатын ұғумен қатар жүретіні белгілі. өйткені нендей жаңа зат, жаңа ұғым пайда болуына қарай жаңа сөз пайда болатыны белгілі, оның тіпті қолданылуы не қолданбауы да сол зат немесе ұғымның өіне байланысты. Адамның өзіне танысемес ұғымды тануы мен өсуі сияқты лексиканы да оқытқанда да сөз мағынасын өмірмен тікелей ұштастырылып отырумен талап етіледі.

Айталық, 5 сыныпта сөздің мағыналық топтарын оқытуда сөздің мағынасын заттың суретімен салыстыру лексиканың көп мағыналы сөздер, синоним, омоним, антоним сияқты категорияларын топтауға үлкен септігін тигізеді. Бір заттың атауы екі не одан да көп сөзбен аталса, ондай сөздерді синоним болатынын (шлақ, қысқа, келте т.б.) немесе бірнеше зат бір сөзбен аталса, омоним болатынын, бір-біріне ұқсаса бірнеше затты бір сөз аңғартса, көп мағыналы сөз болатынын түсіндіру үшін өте қажет әдіс болып табылады. Мектеп оқулығында бұлайша салыстыру әдісіне негізделген суреттер берілген. Оны мұғалім көбейтіп қолданылуына болады.

Тілдегі сөздерді оқушы қолданып тұрғанымен, оның ішкі сырын, мағыналық қатпарларын, стильдік өңін анық тани бермейді. Екінші принцип жайын яғни лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаны салвыстыруды профессор А.айғабылов: «Бұл принцип лексикалық құбылысты нақтылап, анықтап, дәлелдеп тануға , сөйлеу, жазу кезінде лексикалық қателерді болдырмауға көмектеседі. Мысалы, анотним, синоним, омоним немесе көпмағыналы сөздерді оқытқанда, олардың лексикалық мағыналарына көңіл бөлеміз де грамматикалық мағынасына көңіл аудармаймыз. Шындығында да олардың бір сөз табына да, әр түрлі сөз табынан да (түс-зат есім, түс-етістік т.б.) бола беретінін салыстыра түсіндірсек, тақырыптың мазмұны ашылуы да, лексикалық мағынаныжақсы түсіндіруге мүмкіндік туады. /17.3.10/

Лексиканы оқытуда әрбір лексикалық категорияларды түсіндіру лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаны қатар қойып салыстыру арқылы жүрсе ғана ұтымды болады. Былайша түсіндіру – лексикалық мағынаны ашуға көмектесумен бірге, оқушылардың грамматикалық ұғымдарды да бойына сіңіре беруіне, сөздердің қолдану аясын тереңдей білуіне мүмкіндік жасайды.

Үшінші принцип – семантикалық принцип. Бұл принципті әдіскер әр түрлі сөздермен мағыналық байланысына қарай лексикалық парадигма жасау қабілетімен байланыстырады. Лексикалық парадигма дегеніміз айналадағы заттар мен құбылыстардың бір-біріне қатысы сондай болады. Мысалы, өзара қатыстылыы арқылы бір атауға топталатын сөздер болады. Айталық, таңертең, сәске, түс, намаздыгер, намазшам, кешқұрым сөздері бір күн ішінде болатын мезгіл атаулары; тал, терек, қарағаш, қараған, сәмбі, өрік, алма т.б. сөздер ағаш сөзінің мағынасына енеді. Қол, аяқ, иық, тізе, арқа, құлақ, көз, мұрын т.б. сөздер дене мүшесіне жатады.

Сондай-ақ синоним, антоним, көп мағыналы сөздер де өз ішінде белгілі бір мағыналық қатынасқа ие. Сөйтіп, лексикалық парадигма дегенде осындай өзара мағыналық байланысы бар сөздерді тобын атаймыз. Сондықтан, семантикалық принцип көп мғыналы сөздер мен омонимдерді, көп мағыналы сөздер мен антонимдерді, синонимдер мен түбірлес сөздердіүйренуде қолданылады. Сондай-ақ өзара бір атау топтарға бөлінетін сөздерге көңіл аудару да лексикалық мағынаны аша түсетін тәсіл екенін есте сақтаған жөн. Мысалы, шабуылшы, қорғаушы, қақапашы сөздерін спорттың футбол атты түрімен ғана түсіндіріп, мағынасын тек семантикалық принцип арқылы түсіндіруге болады. Қандай сөз болмасын ешқашан тілде жеке өмір сүре алмайды, қандай да бір байланыста қолданылып, қажетке жарайды /3.12/.

Төртінші принцип – диахрониялық принцип. Бұл принцип тіліміздегі сөз байлығының пайда болу, жасалу қалыптасу тарихын халық өмірімен салыстыра түсіндіруге негізделген, ол көбінесе 6-сыныптағы басқа тілден енген сөздер,көнерген сөздер, неологизмдер мен кәсіби сөздер туралы ұымды оқушыларға түсіндіруде қоданылады. Сөйтіп, диахрониялық принцип – оқушыларға сөздің тарихын, шығу тегін не пайда болу себебін ашып түсіндіру жолымен лексикалық мағынаны анықтау үшін тым күрделі көрінуі де мүмкін. Мәселен онда емес. Біз бұл жерде сөздің этимологиясынашу үшін жасалатын күрделі талдауға бамаймыз, тек 6-сынып оқушыларының өз ұғымына сай, оқулық материалы көлемінде ғана жүргізіледі. Жаңа сөздер, неологизмдер мен көнерген сөздерді халық тарихымен салыстырып, би, хан, уәзір сияқты төңірегінде әңгіме жүргізген өте пайдалы.

Лексика бойынша жүргізілетін жаттығу жұмыстары жөнінде профессор А.Айғабылов: лексикалық жаттығулар қазақ тілі лексика жүйесін білуге дағдылануға бағытталады. Сондай-ақ лексикалық жаттығу оқушылардың сөз байлығын арттырады, сөзге көңіл бөлуге, мағынасын анық аңғартуға жетелеп, лоикалық ойлау жүйесіне кеңейтеді. /3.4/

Лексика саласы бойынша берілетін жаттығулардың өзіндік ерекшеліктеріне қарай классификациялап алған жөн. Берілетін жаттығу жұмыстарының бірінші тобы, сөз жоқ лексикалық жаттығу болып табылады. Мұнда негізінен оқушылардың лексикадан алған теориялық мәліметтері пысықталып, сөз қолданысқа үйретіп, дағдыландыру, сөздіктерді пайдалану ісі игерілуі керек. Дұрсында сөздіктермен танысу, оларды пайдалану жұмысы әрбір тиісті лексикалық ұғымдармен бірге жүргізілуі тиіс. Мысалы, түсіндірме сөздікпен танысу, оны пайдалану сөз мағыналарын өткенде қажет болады. Оқушылар сөздің лексикалық мағынасын сөздікте қалай түсіндіретінін немесе өздері мағынасын анық аша алмаған сөздердің, омоним сөздердің берілу тәртібін үйретеді.

Көп мағыналы сөздердің әр түрлі синонимі, әр түрлі антонимі болатынын түсіндіріп, оған сай жаттығу жұмысын жасау – сөзді толық түсіндіруге, барлық мүмкіндігін ашып ұғуға мүмкіндік береді. Мысалы, асау, ат, асау өткел деген тіркестерде асау сөзіне бірде жуас, бірде оңай сөзі антоним болады. Ал синонимі де әр түрлі, айталық, бастықпаған ат, қиын өткел.

Ал, лексчикалық жаттығулардың екінші тобы тілді басқа салаларымен байланыстырып жүргізілетін синтетикалық жаттығу болып есептеледі. Яғни, лексикадан алған білімін одан бұрын өткен тараулармен байланыстырылған жаттығу. Ол үшін мынадай жатығулар жүргізілгені абзал.

1. 
   Берілген сөздердің лексикалық және грамматикалық мғыналарын топтастрыу: 1) адам, өсімдік, жануар, алтын, су. 2) қызық, жазық, әдемі, үлкен. 3) ойлану, жүру, сөйлеу, кебу.
   

2. 
   Мына түбірлес сөздердің қай сөз тобына жататынын анықтау: 1) келісім, келісті, келіншек; 2) орын, орынша, орыдық, орынды; 3) адам, адамдық, адамгершілік, адамды.
   
3. 
   грамматикамен байланысты жүргізілетін жаттығуындағы бір түрі сөздің түрлену барысын немесе сөз жасау барысындағы айырмашылықтарын ажырату болып табылады. Мысалы, белгілі бір сөзге септік, тәуелдік, жіктік жалғауларын жалғау арқылы лексикалық мағыналарын салыстырып көруге болады. Оқушылар бұлайша түрленген сөздердің лексикалық мағынасы сақталып, грамматикалық мағынасында өзгерістер пайда болғанына көз жеткізеді.
   

Ал стилистика саласымен байланысты лексикалық жаттығулар сөзді таңдап қолдануға, айтылатын ойға лайық сөйлем құрауға үйретеді. Бұған байланысты жүргізілетін жаттығу жұмыстары:

1. 
   Берілген сөздер мен сөз тіркестері қандай лексика-семантикалық топтара, қайсысы қандай стильдік тармақтарға жатады. Мысалы, балалар-балдар, қыз-нашар бала, тыныш-тиыш, бала-балақай.
   
2. 
   стилистика туралы ұғымды оқушыларға кеңінен түсіндіріп, ғылыми, көркем әдебиет, сөйлеу стильдерімен таныстыру.
   

Сөз және оның мағынасы бойынша оқушылар тіліміздегі сөз байлығы туралы түсінік алып, олардың мағыналары, қолдану аясы бойынша дағдылануы мақсат етіледі. Сондай-ақ тілдегі сөз байлығының шексіз молығын, ал олардың сан алуан мағынаға не екенін түсіндіруі қажет.

Мұғалім сабақты «Қазақ тілі түсіндірме сөздігінің» бір томын көрсетуден бастап, тіліміздегі сөз байлығымыздың молдығын, оның бірсыпырасы көрсетілген түсіндірме сөздікте берілгенін айтып шығады. Сонан соң тіліміздегі сөздердің әр түрлі ұғымдарды аңғаратыныдығын ескертіп, көрсетілген сөздіктен кез келген бі сөзді алып, мұғалім оқып шығады.

Арпа – зат. Бидайға ұқсас қалың қауызды, дәнді астық.

Бұндағы арпа сөзінің зат атауы екенін және бидай секілді дәнді астықтың бір түрі екенін білеміз.

Ал түсіндірме сөздікте сөздің алфавиті тәртібімен беріліп, оларды грамматикаық белгісі, одан кейін түсінігі жазылатынын, қолданылуына қарай көркем әдебиеттен мысал беретінін оқушылар түсінеді. Бұлайша түсіндірме сөздік арқылы сөзге түсінік беру – оқушылардың тіліміздегі әрбір сөздің белгілі бір ұғымға берілген атау екенін нақты көзбен көріп, саналы түсіндіруіне мүмкіндік береді.

Ал сөздің мағынасын түсіну не оны түсіндіру оңай жұмыс емес. Кейде өзі айтып түсініп тұрған сөзінің лексикалық мағынасын ашып беру оқушыға қиындық келтіреді. Сондықтан мұғалім сөз мағынасын түсіндіруде мынадай тәсілдерді қолданған дұрыс: көрнекілік, мағыналық, мәтіндік. Көрнекілік тәсіл лексикалық мағынаны түсіндіруде оқушының көріп, ұстап жүрген, жақсы таныс, нақтылы заттарын мысалға алуға болады. Мұндай таныс атаулар мыналар: қой, сиыр, ағаш т.б.

Мағыналық көрнекіліктәсілден қарағанда кеңірек. Оған сөздердің синонимдерін табу, лоикалық анықтамсын табу, мағыналық құрылысына анықтама, талдау жасау жұмыстары жатады. Мысалы, таяну-сүйену; тату-сыйлас, дос, тамыр т.б.

Контекстік тәсілдердің сөз мағынасын ашуда үлкен маңызы бар. өйткені қандай сөз болмасын оны мағынасы тек сөйлем, мәтін құрамында ғана нақты ашылады. әсіресе, көп мағыналы сөздерді мағынасы мәтінде ашық көрінеді.

Сөздің тура мағынасы мен ауыспалы мағынасын оқушыларға нақтылы түсіндіру қиындық келтіреді, өйткені ауыспалы мағыналы сөздер оқушылардың ой-өрісін, образды ойлау жүйелерін қажет етеді. Сондықтан мұғалім оқушылардың текстен тура мағыналы сөзбен ауыспалы сөзді ажырата алуын, ауыспалы мағынаны сөздің образды ойлау жүйесімен айтылатын түсінуін негізге алу керек. Оқушылар тұтқа сөзінің тура мағынасы мен тірек мағынасында қолданылған ауыспалы мағынасын түсінеді.

Мұғалім тағы да басқа мысалдар арқылы кеңейте түсіндіріп, сөздің бастапқы мағынасы тупа делінетін,ал қолданылуына қарай кейін пайда болған мағынасын туынды немесе ауыспалы мағына деп айтатыны ұқтырады. Ол үшін оқушылар әуелі сөздің тура, ауыспалы мағынада қолданылуын түсіндірме сөздіктерден көріп, оның берілу тәртібімен танысады, ауыспалы мағыналарды тура мағынамен салыстырады.

Мұғалім ол үшін оқушылардың жақсы білетін, күнделікті қолданылып жүрген сзөзін таңдап алғаны жөн. Мысалы, әл сөзін алайық. әл – зат есім. 1. Күш, қаут, шама. 2. Хал-ахуал, тұрмыс, жағдай.

Сөздің ауыспалы мағынасы тура мағынасының негізінде пайда болып, бірте-бірте жаңа сөз жасалатынын түсінеді

Оқулықта берілген жаттығу қара, қал, суық, қисық деген сөздердің қандай мағынада қолданылып тұрғанын айтып беіңіздер деп ауызша түсіндіруді тапсырған. Осы жаттығудың міндетін оқушылар орындаған соң, мұғалім мынадай сызбаға түсіріп, дәптерлеріне жазуын қадағаласа, артық болмайды.

Бұл сызбаны жасапболған соң оқушылардың өзі мұғалімнің басшылығымен әр сөздің бірінші мағынасы мен екінші мағынасын салыстырады. Сондай-ақ осы мысалдарға қарап отырып, оқушылар оқулықтағы: «Сөзді ауыспалы мағынада қолдану – ойды көркем етіп айтып берудің құралы болып саналады. Демек, сөздің ауыспалы мағыналарын жете білу тілді көркемдік, бейнелік қасиеттерін тану және меңгеру үшін өте-мөте қажет деген соңғы абзацтың мәнін ұғыну керек. Айталық, суық хабар дегенді қайғылы хабар, жаман хабар, көңілзіз хабар деп атауға да болатынын, бірақ суық сөзірің қолданыуы бұл аталғандардан әрі күшті, әрі әсерлі естілуіне себеп болып, бейнелік күш беріп тұрғанын түсіндіру қажет. әрине, оқушылар бірер мысалмен бұл күрделі тілдік құбылысты анық түсінуі қиын.

Көп мағыналы сздерді түсіндіру өткен сабақта өтілген сөздің тура және ауыспалы мағынасын қайталаумен тікелей байланысты. өйткені, әрбір сөздің ауыспалы мағынасы сол сөздің мағынасын дұрыс түсінген оқушыға көп мағыналы сөздің мәнін ұғу қиын болмайды. Дегенмен, көп мағыналы сөздерді түсіндірудің де өзіндік қиындықтары бар. Ол шін мұғалім екі мәселені жақсы аңғарып алуы керек. Ол тіліміздегі сөздердің жалқы және көп мағыналы сөздердің омониммен ажырату белгісі.

Оқушылар көп мағыналы сөздердің анық көре алады. Сөйтіп, сөздің әр түрлі мағынасын ұғу арқылы оқушылардың ұғымы кеңейіп, танымы артады, жазу, сөйлеу үстінде әр сөздің өзге сөзбен тіркесу қабілетін игереді.

Омонимдерді түсіндірудің шет жағасы көп мағыналы сөздерді түсіндіру үстінде де қарастырылатынын жоғарыда айттық. Сондықтан көп мағыналы сөздерді қайталау үстінде омоним туралы ұғым заңды түрде жалғасып, жаңа сабақты бастауға ыңғайлы жағдай туады.

Оқулықта омоним сөздерді оқушыларға түсіндіру үшін ара , шабу сияқты зат және қимыл атауларының омонимдестігіне көрнекі құрад боларлықтай суреттер берілген. Мұғалім осы әдісті өзінше басқа-басқа суреттермен жалғастыра түсіндіргені дұрыс. Мысалы, қыс суреті мен шегені қысқашпен қысып, ұстау бейнесін, қыздың суреті мен шегені қысқашпен қысып, ұстау бейнесін, қаздың суреті мен қазу үрдісін бейнелеген, суретті, жазу (жыл мезгілі), жаз (қаламмен жазу, шумақталған сымды жазу) суреттері сияқты көрнекі құралдарды көрсете отырып, бұлардың бір-біріне ұқсастық белгісі жағынан көз жеткізу керек. Сонда оқушылар омоним сөздер бір-біріне ұқсастық белгілері жоқ басқа-басқа мағынаны аңғартса, кһп мағыналы сөздерді пысықтау мүмкіндігін алады. Суретті оқушылардың қабылдау мүмкіндігіне орай алынады. Сол арқылы омонимдерді бір сөз табынан да болатынын ескерген жөн. Оқушылар барлық уақытта мәтіндегі сөз иағынасын толық түсіне бермейді, жалпылай түсінсе де нақты лексикалық мағынасын түсінбей қалуы жиі кездеседі. Сондықтан суретпен түсіндіру де барлық жағдайда мүмкін емес. Сол себепті оқушылар сөздікпен жұмыс істеуге дағдыланғаны жөн.

А.Айғабылов «сөздерді» кһп мағыналы не омоним екенін ажыратуға түсіндіре сөздіктің оөушыларға үлкен көмегі бар, өйткені мқнда көп мағыналы сөздер бір сөз аясында, ір мағынасы цифр арқылы бөлініп түсіндірілсе, омоним басқа-басқа сөз ретінде жеке мәтіндермен беріледі.

Сөйтіп, біз буын сөзінің үш омоним ретінде берілгенін, ал олардың әрқайсысы бірнеше мағынаны (көп мағыналық) аңғартатындығын көреміз. Сондай-ақ омонимдерді ажырата білуде сөздікпен жұмыс істеу тәртібін қолданылу үлгілерін түсіну үшін, әдебиет сабақтарында мәтіннен тауып үйрену керек. Ол үшін мұғалім әуелі әдебиеттік оқу кітабынан омоним жиі кездесетін үзінділерді нұсқап, белгілі бір тапсырма береді.ол тек омонимді қайталау үшін ғана емес, әдебиет сабағына үлгеруге де көмек болады. /3.23/

Синонимдерді түсіну арқылы оқушы тек сөз байлығын арттырып қана қоймайды, өз ойын әрі ақты, әрі образды жеткізуге үйренеді. Тіл мәдениетін игеруде мүмкіндік алады. Сондықтан синоним туралы материалды екі сабаққа бөліп өткен жөн. Бірінші сабақта оқулықта берілген синоним жөніндегі ережені жан-жақты түсіндіріп, оқушылар мәтіннен синонимді таба латындай пысықтау жұмыстарын жүргізуіміз керек. Еер сынып оқушыларының синонимді түсінуі қиын болатын болса, синонимдерді де сурет арқылы, айталық қой бағып жүрген кісінің суретін көрсетіп түсіндіру керек. Бұл кім? – деген сұрауға оқушылар шопан, бірі бақташы, бірі қлйшы деп, синоним сөздерді өздері табады, сөйтіп оқушылар шопан, бақташы, қойшы сөзінің мәндес мағыналы сөздер екенін өздері айта алады.

Сондай-ақ мұғалім оқушыларға бір сөзді ұсынып, оның синонимін таптыру да тиімді әдіс. Мысалы, сәби деген сөздің синонимін (нәресте, бөбек, бөпе, бала, шақалақ) оқушылардың өздеріне таптырып, сол сияқты ақылды – (есті); бұлқыну – (жұлқыну, тыпыршу) сөздерін тақтаға жазып, жақша ішіндегі сөздерді оқушылар тауып айтса, синоним сөздердің қандай сөз екенін білгені, синонимдік қашар жасай алғаны. Осы жерде оқушылардың синонимдік қатар дегеннің не екеніне көзі жетеді. Мысалы, жоғарыда оқушылардың өздері тапқан синонимдік қатарлардан сәби, ақылды, бұлқыну сөздерінің біріншісі –зат есім, екіншісі – сын есім, үшіншісі – етістік екенін, ал олардың әрқайсысына табылған синонимдік қатарлар да сол сөз табына жататынын оқушыларға түсіндіру қиын емес. Оқушылар осыдан кейін әрбір синонимдес қатарлар бір ғана сөз табынан жасалмайтынына көзі жеткізеді.

Екінші сабақта синоним сөздердің тілімізде қолданылу орнын, көркем әдебиеттегі ролін түсіндіруді мақсат еткен жөн деген ұсынысты білдірген әдіскер А.Айғабылов оқулықта «синоним сөздер тілдің байлығын көрсетеді» деп басталатын соңғы абзацта айтылған ой кеңейтіліп түсіндірілуі керек. Оқушылар синоним, синонимдік қатар деген ұғымдарды еске түсіріп шықаннан кейін, мұғалім бір затты не сынды, қимылды бір сөзбен атамай, бірнеше сөзбен айтатынымыздың себебін ашып,түсіндіреді. Бұлайша түсіндіру синонимдік қатарлардың тілдегі орнын, қажеттілігін түсінуге себеп болады.

Синонимдік қатарлар мағыналас, мәндес болғанмен, олардың заттың, сын-сапаның, қимылдықбелгілерін әр түрлі реңкте аңғаратындығын, әр кез сөйлем ішінде бірінің орнына бірі ауысып, қолана бермейтінін түсіндіру қажет. Оқулықтағы жаттығуларды рындау үстінде оқушылар қысқа тон, қысқа жіп, қысқа шаш, қысқа жең деп атауға болғанмен, қысқа мұрын деуге болмайтынына көзі жетеді. Селдір шаш десек те, селдір кездесу деп айтуға, кәрі қойды қой деуге болмайтынын түсінеді. Сондай-ақ сөйлеу не жазу үстінде айтайын деген ойды жеткізіп, нақтылай түсу үшін синонимдес сөздердің қатарынан қоланылып, бірыңғай мүше ретінде келуін де ескерткен жөн. Мысалы, қалжың бас, әзілқой /3,25/

Антоним сөздерді оқушыға түсіндіру мұғалімге онша қиынға соқпады. Оқулықта берілген суреттер мен жаттығу жұмыстары да оқушыларға лайықталып берілген. Алайда, қарама-қарсы мағынада айтылатын сөздердің лексика-грамматикалық мағынасына көз жібермей, олардың тіліміздегі орнын, ролін түсіндіру қиын.

«Лексика мен фразеология» бөлімін өту алдында бұдан бұрын оқылған лексикалықұғымдар қайталанады, әсіресе лексикалық мағына, көп мағыналы сөз, ауыспалы мағыналар, синоним, омоним, антонимдерді қайталау оқушыларға практикалық жағынан үлкен көмек береді. Айталық 6-сынып материалдары сөздің қолдану аясына (жалпылама қолданылатын сөздер мен терминдер, диалект сөздер. Кәсіби сөздер, көнерген сөздер меннеологизмдер және шығу тегіне (басұа тілдерден енген сөздер) қарай құрастырылғанымен, олардың көп мағыналылығы, дара мағыналылығы, синонимғ омоним, антонимдердің бар не жоқтығын ескеріп отыру көзделеді. Бұлайша қарастыру оқушылардың материалдарды пәнімен байланыста қабылдап, қазақ тілі сөздік құралының тіл жүйесіндегі орнын, олардың көнеру, жаңару процесін түсінуге, сөйтіп, шәкірттердің жалпы дүниетанымының артуына, ойларының дамуына себепші болады. Сондай-ақ 5 сыныптағы лексикалық ұғымдар 6 сыныпта морфологиядан оқытылатын сөз құрамы мен сөз жасалуын, морфологияны өткенде де қажет болады. Сондықтан жоспарда бөлінген сағаттан 2 сағатты қайталауға бөлген жөн.

1. 
   Бірінші сабақтың мазмұны. Сөздердің лексикалық мағыналыры, көп ағыналы сөздер, ауыспалы мағыналы сзер туралы қайталау, қазақ тілінің түсіндірме сөздігімен жұмыс істеу. Қайталау сабағын жүргізу тәртібі сыныптың дайындығына қарай әр түрлі өтуі мүмкін. Егер сынып оқушылары өткен материалды жақсы білетіндей дәрежеде екеніне мұғалімнің көзң жетсе, әуелі бірнеше сұрақтарды қойып, оқушылардың оқулықтағы жаттығулармен жұмыс істеуіне басшылық етеді. Кейде сынып оқушылары былайша қайталауға дайын бомауы да мүмкін. Ондай жағдайда мұғалімнің: «неге ұмытты? Кәне, сен айтшы? Бәрің де білмейсіңдер ме? Онда 5 сынып материалдарын білмей тұрып, 6 сыныпты қалай оқимыз?» - деген сияқты оқушылардың жүйкесін әлсірететін артық сөз қолданылмауы тиіс.
   
2. 
   мұғалім ондай жағдайда қайталауды жаттығу жұмыстарынан бастап, өзі түсіндіруге кіріскені абзал. Оқушылар жаттығу үстінде көп мағыналы сөздерді өзгелерінен ажыратумен бірге, әр түрлі сөздермен мағыналық байланыстарын жақсы түсіну арқылы сөз байлығымыздың молаюының бір жолы екенін аңғаруы тиіс. Мұның өзі 6 сыныпта қазақ тілінің сөз байлығы туралы түсінік алуға жетелейтін қосымша материалмен танысуға мүмкіндік береді. Мысалы, күю, етістігінің алғашқы мағынасы жану, бықсу, болса, қызу (күн күйіп барады), қайғыру (күйіп отырмын), дегбірсіздену (күйіп-пісіп жүр) сияқты мағыналары да жеке-жеке әрекет-құбылысты аңғартатынын, сөйтіп сөз байлығының сан жағынан емес, сапа жағынан да байытып отыратынын түсінеді. Ал ауыспалы мағыналарын түсіндіргенде оқушы тек 5 сыныпта өткен материалдарды ғана еске түсіріп қана қоймай, көбінесе жеке адамның сөз қолдануына қарай ауыспалы мағыналардың пайда болатынын, ал сөздердің кейбіреуі қолданыла келе тура мағынаға айналатынын аңғарған жөн.
   
3. 
   екінші сабақтың мазмұны. Антоним, омоним, синонимдерді қайталау. Түсіндірме сөздікпен жұмыс істеу. Антоним, синоним, омонимдерді еске түсіру сөздердің көп мағыналылығын салыстырыла, жарыстырыла жүргізілгені дұрыс. Мысалы, бір көп ма,ыналы сөзді алып, оған антоним, синонимдерін таптырудың үлкен мінң бар. Егре ауыр етістігінің синонимдерін тапқызсақ, біреулері – салмақты, зілдей десе, екінші біреулрі – қатал, төзімсіз деп жауап береді. Шындығында да осы сөздерді топтап, бір-бірімен мағынасын салыстырсақ, синонимдес боатынына көзіміз жетеді. Сондықтан оқушылардың өзі айтқан сөздерді жеке-жеке тақтаға шығып оларды оқушылардың нег атағанын абзал.
   

Қазақ тілінің сөз байлығы туралы түсінік. Бұл тақырыпты өтуде ең негізгі мәселелер: оқушылардың сөз байлығы, оның баю, даму жолдары түсіндірілумен бірге сөздердің халық қазынасына жататын әрі қажетті, әрі қадірлі зор байлық екенін түсіндіру. Бұл ретте оқушылардың алдына Ғ.Мұстафиннің «Түрлі-түрлі байлық бар. Солардың таңдауын берсе, мен тіл байлығын атар едім. өйткені тіл байлығы – бәрінен де сенімді байлық». Ғ.Мүсреповтің «Тіл – аса қадірлеп ұстайтын байлығымыз». М.Әуезовтың «Қазақ халқының тілі - әрі бай, әрі көркем тіл» деген сөздері арнайы көрнекілікпен жазылып, ілініп қойылады. Осы айтылған пікірлердің шындығына оқушылардың көздерін жеткізу керек, сондай-ақ тіліміздегі сөз байлығының молдығының қанша екеніне көз жеткізудің, қиын екенін, қазірше 100 мыңдай сөз жиналып оырғанын ескерту артық болмайды. Содан кейін сөз байлығымыздың даму, баю, жасалу жлдарын түсіндіру үшін мынадай сызбаны падаланған жөн.

Мұғалім сызба арқылы қазақ тілінің күннен-күнге байып, ғылым мен тіршілікте кездесетін сан алуан қғымдар мен қимылды, сапаны, көңіл-күйді толық жеткізе, түсіндіре алатын оралымды тілге айналып келе жатқанын оқушыларға ұқтыруға әрекет жасауы керек.

Басқа тілдерден енген сөздерді оқытуда мұғалім өткен сабқтың жалғасы екенін ескеруді қмытпау керек. Өйткені қазақ тілі сөз байлығының баю жолының бірі – басқа тілден сөз ену екені туралы оқушылар аздап болса да, өткен сабақта есіткен.

Қай халықтың тілі болмасын басқа тілден сөз алмай, басқа тілге өзсөзін бермей тұра алмайтындығы, оның әр түрлі тілдерде сөйлейтін халықтардың бір-бірімен қарым-қатынаста болуы себеп болатыны оқулықта жақсы айтылған. Алайда мұғалім осы ұғымды оқушыларға барынша қызықты баяндап, олардың есінде қалатындай дәлелдеп, деректер тауып айтса, толықтырып айтса ғана оқушыға жетеді.

Оқытуды тәрбие беруден бөліп қарастыра алмаймыз. Бұл ұғымдар оқу-тәрбие жұмысы деп тіркесіп қолданылады. Оқу-тәрбие жұмысының бірлігі барынша шеберлікті, мектеп жұмысындағы іскерлікті керек ететін ұлы міндет. Осы орайда Айтбай Айғабылов бірқатар мақалалар жазған. Оның «Лексиканы оқытудағы тәрбие жұмысы» аттыы мақаласында осы мәселе кең қамтылады.

Ана тілінің сөз байлығын үйрену, оның өзара мағыналық қатынасын түсіну арқылы оқушыда ең бірінші тіл туралы көзқарас қалыптасады. әрбір сөз – бейім ұғымдар атауы. Сондықтан сөз мағынасын түсіну арқылы оқушы өмірдегі сан-саналы құбылыс сырын, қолданылу аясын, әдеби тіл нормасын, жазу мідениетін меңгереді; өз халқының тарихына терең үңіліп, Отанын сүюге, патриотизмге тәрбиелейді.

Ал бұл айтқандар әрбір тақырыппен жеке сабақтарда жүйелі түрде орындалу үшін мұғалім қазақ тілінің «Лексика» бөлімінде нендей тәрбиелік жұмыс жүргізуге болады, оны қалай тиімді өткізу керек? деген мәселелерді мамандарының жоспар жасаған кезлен бастап ойластырады. Қай тақырыпта қандай міселе қарастырылуы алдын-ала жоспарлануды керек етеді.

Сонымен «Лексика» бөлімін оқыту барысында мына мәселелерді еске алу керек. Ең әуелі, мұғалім қазақтың сөз байлығын жете біліп, оны аса зор сүйіспеншілікпен оқыта білуі керек. «Оқушыны ғылымға баулығың келеді екен, - сол ғылымды өзің сүй, жақсы біл, сонда оқушы ғылымды да, сені де сүйеді. Сен оларды тәрбиелеу мүмкіндігіне ие боласың», - деген екен Л.Н.Толстой.

Мұғалім қашанда өзі терең білетін, сүйетін мәселесін түсіндіргенде бар пейілімен құлай айтады да, оқушының зейінін өзіне қаратады, баурап алатындай эмоция, сезім табады. Сонда ғана оқушының мұғалімге, мұғалім әңгімелеген мәселеге деген ықыласы, сүйіспеншілігі артады.

Сөз, тілдің адамзатқа қасиеті, қажеттілігі туралы халық даналығы, ғалым-жазушылардың сөздерін пайдаланудың да үлкен мәні бар.

Сабақ үстінде тәрбие жұмыстары оқу материалдарының мазмұнына сай жүргізіледі. Мейлі, сөз мағыналарын өткенде, мейлі басқа тілден енен сөзді, кәсіби сөзді, т.б. лексикалық ұғымдарды түсіндіргенде мәселенің тарихы мен даму процесі қазіргі өмірмен байланыстырыла түсіндіріледі. Мұның өзі оқушылардың пайым шеңберін кеңейтіп, өздігінен ой қорытындысын жасай алатын дәрежеге жетуі, онда жас буынның қазақ тілінен алатын тәрбиесі аз болмайды.

Отан, туған жер, атамекен сияқты сөздерді бұрынғы өмірді суреттейтін әдебиеттердегі мағынасы мен бұйымы сөз қоланысымыздағы мағынасын салыстыру арқылы түсіндірсек, оқушыларға патриоттық тірбие беріп, олардың Отанға деген сүйіспеншілігін арттырамыз. Айталық, Отан сөзі бұрынғы үй іші, семья, от басы деген ұғымда қолданылса, «тған жер», «атамекен» сөздерә белгілі бір мекенді, ауыл көлемін, шағын территорияны аңғартқан. Ол ұғымдарды бұл сөздердің бүгінгі мағыналарымен салыстырудың үлкен мәні бар. Осы сяиқты, Отан соғысы, Отан сүйгіштік, Отан байлығы, Отанымыздың шекарасы сияқты сөз тіркестері осы дәуірдегі жаңа мағынасына байланысты жаңа ұғымды білдіретін тіркестер екеніне көз жеткіземіз.

Сондай-ақ бұрын тілімізде еңбек сзі бейнет, михнат, азап, жұмыс, қиыншылық, тауқымет сияқты сөздермен синонимдес болатынын, еңбек ету таптық қоғамда жиіркеніштік «мәдениеттә өмірге» қарама-қайшы ұғымда қолданылатынын түсінлдіре отырып, қазіргі мағынасында ол сөдің бейнет, махнат, азап, тауқымет, қиыншылық сияқты сөздермен мағыналастық ұғымы қойылған еңбекші, жұмысшы сияқты сөздер қазіргі кәсіп иелеріне айтылатын мысалдар арқылы түсіндірсе, сөз мағынасының өзгеруі қоғамдқ өзгеріске сай дамып отыратынын оқушы еркін түсінеді.

Екіншіден, еңбек, еңбекқор, жұмысшы сөзінің лексикалық мағыналары арқылы оұушылар еңбек сүюге тірбиеленеді. Бұнымен қатар қазіргі тілімізде қолданылып жүрген еңбек ету құқығы, еңбек ақы, дене еңбегі, еңбек қорғау сияқты тіркестерді конститутиядан тауып, олардың әрқайсысына сөйлемдер құрастыру, шығарма жаздыру тәрізді жұмыс жүргізуде де өтілген тақырып мазмұнын өмірмен тығыз байланыстырып, ұжымды тәрбие беруге мүмкіндік жасайды дейді ғалым-үдіскер.

Айтбай Айғабылов Ы.Алтынсарин атындағы педагогика ғылыми-зерттеу институтында жұмыс істеп жүрген кезінен қазақ тілін методикасымен айналысып, қазақ тілі оқулықтарының олқы тұстарын түзеп, жетілдірген. Ұстазы Кәкен Ахановпен бірігіп морфология курсын оқытуға арналған методикалық нұсқау жасап, кейіннен осы кітапқа авторлық құқыққа ие болды.

Бұл еңбектерінде қазақ тілін оытудың тиімді жолдарын қарастырып, қазақ тілін оқыту методикасының жетістіктеріне сүйене отырып жазылған. Қазақ тілін оқыту мақсатқа ережелер мен анықтамаларды жаттап мақсатын орындау ғана емес, сол теорияның біліммен қарулану арқылы мідениетті сөйлеуге, сауатты жазуға дағдылану. Сондықтан да білім берумен бірге, білім алу дағдысын үйрету де негізгі мәселе болып есептеледі.

Қазақ тілін оқыту методикасында оқушылардың тіл байлығын арттырып, сөйлеу эстетикасын жетілдіре түсу, ана іліндегі әуезділікті, мәнерлікті, алуан мән-мағынаға бай тілдік материалды игеру сөз болады. Ана тілі дегеніміз анықтамалар мен ережелер жинағы емес, сан түрлі мән, ажарымен ғана оқушының сүйіспеншілігін арттырып, білімін байытатын пән.

Қазақ тілін оқыту мақсатын іштей екіге саралауға болады. Біріншісі – ана тілі туралы білім негізін беру, ал екіншісі – «өмірге түгел ортақ ой-сезімді дәлірек те тоығырақ бере алатын тіл байлығын» (М.Әуезов) қолана білуге дағдыландыру.

Бұл еңбек осы тектес еңбектерден бірнеше өзгешеліктерге ие.

Бірінші, жыл басында бірден оқулықтың негізгі материалына кіріспей, алдымен қазақ тілі туралы мәлімет береді. Бұндағы мақсат – оқушыларға тіл туралы алғашқы тәрбие сабағын ұйымдастырып, шәкірттердің тілге деген көзқарасын қалыптастыру, эстетикалық талғамын ояту. Сондай-ақ оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыру.

Екінші өзгеріс – жетілдірген бағдарлама бойынша морфология курсы 6 сыныпта оқу жылының аяғына дейін оқытылатын болғандықтан 5 сыныптан 6 сыныпқа бірсыпыра материал көшірілді. Олар: етістіктер, етістіктің мағынасы мен құрамына қарай түрлері, етістіктің шақтары. Бұларды 6 сыныпқа ауыстырғанда оқушының жасына лайықтап күрделендіру, көлемін ұлғайту мақсаты қойылған жоқ, басты мақсат теориялық мәліметті молайту емес, керісінше, жеңілдетіп беру көзделеді.

Үшінші өзгеріс – тілік анықтамалар мен түсініктердің оқушыларға барынша түсінікті берілуі көзделіп, бірсыпыра материалдарды жеңілдету мақсатымен жұмыс жүргізілді. Мысалы, бұрынғы оқулықта анықтамалардың көпшілігі жаттап лайықталынып, бірнеше ерекшелік бір сөйлемге сыйғызылып, күрлделенген сөйлеммен берілген болатын. Оны оқушы бірден сыдыртып оқып шыққанда түсіне қоймайтын. Сондықтан ондай анықтамаларды оқулықты өңдеуде бөлімдерге бөліп, әрбір ерекшелік жеке-жеке сөйлеммен беріледі. Оқулықта бұлайша ережені бөліп, жіктеп берудің себебі, ерекшеліктер бірден көзге түседі, әрқайсысының мағынасы есте қалуға оқушының жаттап әуре болмауына көмегі тиеді. Сондай-ақ оқушылардың грамматикалық тіл жүйесін дұрыс түсінуіне оқулыққа ұсынылатын материалдың орналасу тәртібінің де ролі бар. Өйткені пәнаралық байланыс методика айрықша маңызға ие. Сондықтан кей материалдың орны ауыстырылып берілді. Мысалы, бұрынғы оқулықта рай түрлері бұйрық райдан басталып, ашық раймен бітетін. Мұндағы мақсат – бұйрық ралы сөздердің етістіктің бастапқы формасы (бар, кел,шық, көр) болып келетінін көрсету еді. Бұл ғылыми тұрғыдан дұрыс та. Дегенмен оқушыларға рай түрлерін түсіндіру үшін, ашық райдан бастап түсіндіру етістіктің шақ түрлерін түсіндірумен тікелей байланысты. Ал етістіктің рай түрлерінен бұрын етістіктің шақ түрлері өтілетінін ескерсек, рай түрлерін ашық райдан бастаған жөн екені де түсінікті болады. Екіншіден, етістіктің рай түрі – іс-әрекеттің шындыққа қатысын көрсететін қиын да күрделі категория. Айталық, бұйрық рай, шартты, қалау райды түсіндіру үшін іс-әрекеттің болып жатқанын, болатынын немесе болып өткенін ашып, айқын көрсетіп тұрған ашық раймен салыстырмай болмайды. Сондықтан бұл жағынан да ашық райдың бірінші оқылуы қажет-ақ.

Оқулықты жақсарту жолында әрбір тілдік категориядан кейін қайталау үшін баұылау сұрақтары мен тапсырмалар беріледі. Бұл жаңа бағдарламада көрсетілген білім дағдыларына қойылатын талапқа сай жасалған кезіндегі жаңалық. Қайталау сабағында оқушылардың білімін жинақтау, бір ізге түсіріп қорыту үшін талдау жұмысының көп пайда беретіні белгілі. Ал ондай талдау үнемі жүргізіліп отруы үшін оқулықта ір сөз табының ауызша және жазбаша талдау үлгілері беріледі.

Төртінші өзгеріс – бұрынғы оқулықтағы жаттығу санының аздығына, оқушылардың түсінуіне көмек болатын схема-таблицалардың жетімсіздігін толықтыруға байланысты. Бұрынғы оқулықтарда кейбір тақырыптарға бірден жаттығу берілмей, оған қатысты жатығулар кейінгі тақырып жаттығуларымен бірге берілген еді. Мысалы, ауыспалы осы шақ және оның түрлері, нақ осы шақ тақырыптарына жаттығу берілмей, ауыспалы осы шақты өтіп болған соң, барлық осы шаққа бірден жаттығу берілген еді.

Бесінші өзгеріс бұрынғы оқулыққа қарағанда оқулық бірсыпыра қосымша тапсырмалармен толықтырылды. Бұрын оқу жылының жартысында морфология бөлімін аяқтап, синтаксис бөлімін оқуды бастайтындықтан, өткен материалды жинақтауға көңіл аз бөлінетін. Енді жаңа бағдарламаға байланысты жыл бойында бір рет және жыл соңында бір рет сыныпта өткен материалдарды жинақтап, бір ізге келтіретіндей арнайы материалдар берілді.

Алтыншы өзгеріс – оқулыққа тіл ұстарту материалдарының жүйелі орналастырылуы. Бұған дейінгі бағдарламаларда тіл ұстарту жұмысына қандай мәселелердің енетіні айтылғанмен, не оқулықта, не нұсқауда оған берілген материалдар болмай келді. Соның нітижесінде мұғалімдердің сабақ үлгілері әр жерде әр түрлі болып бір ізге түспей келді. Сондықтан тіл ұстарту сабақтарында өтілуге тиісті бағдарламалық материалдар ыңғайына қарай теориялық тақырыптардың ара-арасына енгізіліп, оқушылардың тілден алған білімінің тіл ұстарту сабағында практикалық маңызға ие болуына мүмкіндік жасамайды.

Ұсынылған методикалық нұсқау міндеттің орындалуына көмек болатындай ретте жасалып, оқулық және бағдарламада айтылған тіл мәселелерін мұғалімге барынша анық жеткізу жолдары көзделеді.

Мұғалім түбір сөз, туынды сөз, қосымша (жалғау, жұрнақ), сөз таптары туралы түсінік бергенде лексикалық және грамматикалық мағынаны оқушы салыстыра түсінеді.

Оқушыларға білім беру маұсаты мен міндеті тек оқыту процесімен іске асатындықтан, оқыту жүйесін барынша тиімді жолға қою – бірден-бір негізгі мәселе. Осыған байланысты Айтбай Айғабылов бірқатар еңбектер жазып кеткен. Ол мақалаларында тиімді әдістерді де айтып өтеді. «оқытуды оптималандырудың кейбір мәселелері» мақалаларында кеңінен морфология, қазақ тілі сабағын қалай өткізуге тиімді болатыны жайлы айтады. Оқытуды оптималдандыру принциптерін қарастыру соңғы нүктесіне жеткен соң, дегенмен, бүгінгі оқу-тәрбие жұмысын жақсартуға пайдасыз еместігі аңғарылады.

Оқытуды оптималдандыру принциптерін қазақ тілін оқытуға лайықтап қарастырса, оның мұғалімге көмегі көп.

Ал, оқуды оптималдандыру принциптері деген не? «оптималды вариант іздеу мұғалімнің өз мүмкіндігінен, шәкірттерді тақырып мазмұнының деңгейімен таңдалып, оған қойылған мақсат жетегінде ғана іске алады. Қазіргі қазақ тілін оқыту тәжірибемізге көз жүгіртсек, осылайша оқыту процесін творчестволық жолмен шешіп жүрген мұғалімдер аз емес. Айталық, қазір программалап оқыту туралы айтылса да, мұғалімдер оқушылардың сабақтан алған түсінігін аз уақыт ішінде байқап шығу перфокарталарды қажетті жерінде пайдалану үлгісін көрсетуде. Оқыту принйиптерін оптималдандыру жайы да осы сияқты тәжірибемізде қажеттігі анықталып, орныққан әдіс, тәсілді қолдап, оларды қай жерде қалай қолдану керектігін шешу арқылы ғана жүзеге аспақ. /8.28/.

«Сабақты оптималдандыру үшін, әрине, мұғалімнің сол пәнге тән әдістердің түрлерә мен ерекшеліктерін толық білуі керек. көбінесе, мұғалім көп ізденбегендіктен, сырттай еліктейді де, оның қолданылу орнын, мөлшерін дұрыс шеше алмайды. Мәселен, сабақта техникалық құалдарды тиімді пайдалану, пәнаралық байланысты күшейту, тәрбие жұмыстарын жүргізуге әуестеніп, 45 минуттың көпшілігін негізгі тақырыптан тыс мәселелерге арнайтын мұғалімдер де бар. Олардың ойынша, сабақ сапалы өткен сияқты. Шындығында да сырт қараса, бәрі түгел, ал бірақ негізгі тақырыптың жайы көмескі. Себебі бұлардың бәрі көбінесе сабақты мақсатына қарай емес, керекті дүниелерді түгендеп шығу ниетімен, керекті-керексіз жерлерде де пайдаланумен өтеді де, оқушының зейінін шашыратады, сабақ мазмұны ашылмай қалады» /8.29/.

Сабақтың сапалы өтілуіне негіз болатын түп қазық мақсаттың жүзеге асуы десек, қазақ тілін оқытуда екі мақсат көзделеді: біріншісі – оқушыларға тіл туралы ғылымды түсіндіру; екіншісі – оқушыларды бүгінгі қоғамдағы қажетті өтейтіндей мәдениетті сөйлеуге, жазуға баулу.

Егер осы екеуінің өзара салмағын салыстырсақ, әрине екіншісі басым келеді. Себебі оқушыларға тіл туралы ғылымды үйренудегі мақсаттың жүзеге асуына дайындық болып есептеледі. Бірақ бұл екеуі оқушыларға бөлек-бөлек жеткізілетінбілім, дағды емес, бірінсіз бірі тұтас ілім екенін де ұмытпау керек.

Мақалда А.Айғабылов тілдің салаларын өткенде қойылатын талаптарға тоқталады. Мысалы, грамматиканы (морфология мен синтаксисті) оқыту оқушының тікелей сөйлем, текст сөйлем, текст жасауына мүмкіндіктер туғызады. Сондықтан да қазақ тілінің мектеп курсында грамматикаға әлдеқайда көп уақыт бөліеді.

Оқушылар сөйлемнің мәні сөз бен грамматикалық категориялар мағынасына қарап жасалатынын түсініп, текст құрау мүмкіндіктерін игереді. Мысалы: Машина келді және машинамен келді деген екі сөйлемнің мағынасы бірдей емес. Бірақ екі сөйлем де мшина және келді сөздері арқылы жасалған. Демек, бұл жерде сөздің лексикалық мағынасы бір болғанымен, грамматиканың мағынасы бір емес. Бірінші сөйлемде көмектес септік жалғауы жоқ та, екіншісінде бар. Сөйтіп, бұл сөйлемдердің өзгешелігі жалғаудың грамматикалық мағыаында. Сөз құрылысын мақсатқа сай пайдалану үшін, дәл осындай салыстыру басқа тақырыптарда да жүргізілуі тиіс /8.31/.

Осылайша тілдік категориялардатіл дамыту мақсатында бағындыып оқыту – тіл ұстарту жұмысының алғы шарты. Сондай-ақ оның оқушылар жазба жұмыстарындағы қатенің түп төркінін жоюға да үлкен көмегі болмақ. Оқушының алған теориялық білімі сауатты жазу, сөйлеу мәдениетіне бағытталғандықтан, ауызша «төрт», «беске» жауап беретіндері жазуда көп қате жібереді деп ойлайды автор. Мақалада тек морфология мәселесін сөз етеді. Солардың бірі – тіл ұстарту.

Стилистикалық қатенің төркіні – тіл ұстарту бағдарламасына лайық шешілетін міселе. Оқушының жазба жұмысында әр түрлі стильдің ерекшелігін дұрыс түсінбей, араластырып пайдалану (мысалы, іс қағаздарын жазуда көркем әдебиет немесе публицистикалық стильді араластыру), сөйлем мен сөйлемнің, абзац пен абзпцтың байланысын бұзу, т.б. ой, пікірді жеткізуге кедергі болатын пікірлерді стилистиклық қатеге жатқызған орынды. Тіл ұстарту – қазақ тілін оқыту жұмысының ең жанды жері.өйткені оқушыларға тіл туралы теориялық мәлімет беруде дыбыс, сөз, сөйлем көлемінде білім берген, ол тек тіл ұстарту үшін оқушыларды дайындағанымыз. Ал, тілдің негізгі қажеттілігі – қатынас ұүралы екендігінде. Қатынас құралы болу үшін тіл дыбыс, сөз, сөйлем шеңберінде емес, текст деңгейінде ғана іске асады.

А.айғабылов морфология мәселесіне көп көңіл аударған ғалым. Оның «Ережеден дәлдік – оқыту сапасының көрсеткіші» атты мақаласында кең тараған ережелерді мысалға алып, мінін көрсетеді.

Мемлекеттік тілдің дәрежесі зерттелу сапасы мен оқыту әдәсәнәң жетілуіне тікелей байланысты екенін дәлелдеудің қажеті жоқ,. Осы тұрғыда ойланып, өзгелер айтпаса да, өзіміз оқулықтар мен оқу құралдарына талапты күшейтетін кез келдә деп жазады ғалым.

Қазіргі оқулықтарымыз қазақ тілінің білгір мамандары қолымен жазылғанын мақтан етеміз. Бірақ ғылым дамитынын, кешегі жетістіктерімізден кемшілік шығып жататынын өмірдің заңы деп түсінген, ол оқулықтарға да өңдеу қажет сияқты. Біз бүгін осындай кемшіліктерге тоқталу арқылы мемлееттік тілдің оқытылу аясын жақсарту жайлы ой айтады. Ол үшін нақтылы әңгіме қозғау үшін фонетика саласы бойынша мектеп оқушыларынан бастап, жоғарғы оқу орнына арналған оқулықтарға кең тараған ережелерге тоөталған.

Біздіңше, біріншіден, барлық сөз бойындағы өзгерістің себебі артикуляцияға байланысты пайда болады деген ұғымның үстем болып келуі. Тіл – тілде эволюцияның даму барысында ешқандай көрші дыбыстың ықпалынсыз-ақ жүзеге асатын түрлі дыбыстың алмасу, дыбыстың артық қойылып айтылуы немесе кейбір дыбыстың (кей морфемалық) түсіріліп айтылуы сияқты құбылысқа мән берілмеуден туған жағдай деп есептеуге болады.

Екіншіден, жоғарыда келтірілген ережелерге берілген мысалдардың көпшәләгә түбір сөзге жалғану мен форма тудырушы жұрнақтардың жалғануы арқылы түсіндірілген. Эволюциялық даму жолында ұяңдану, қатаңдану т.б. дыбыс алмасу процесі жиі қолданылатын жалғаулар мен форма тудыратын жұрнақтарда алғаш іске асады да, сөз тудырушы жұрнақтарда ең соңында (өзгерістер тілде дағдыға айналғанда) барып іске асады. Сондықтан да жоғарыда ережеге қашы келетін сөздер ішіндегі (морфема жігіндегі) тіркесімдер негізінен сөз тудырушы жұрнаққа байланысты болып отыр. Мысалы, қырқа, буынтық, қолтық, тантай, ботақан т.б.

Үшіншіден, лексика-грамматикалық ерекшелікке байланысты ұғымдарды да фонетикаға қолданып түсіндіріп келдік. Мәселен, еліктеуіш сөздерге ерекше қарап, олардың ережеге бағынбайтын тұсын басқа норма деп қарау танып-тауып сияөты алмасуды фонетикалық өзгеріске жатқызу т.б.

А.Айғабылов 130-ға жуық ғылыми, методикалық мақала, еңбектерінің авторы. А.Айғабылов және оның ғылыми мұрасы туралы ой-пікір, еңбек мқнымен бітпейді деген ойдамыз. Біз үдістемеге қатысты зерттеулерін ғана сөз еттік. Сондағы түйгеніміз – А.Айғабылов мұрасы әлі де терең тануды, зерттеуді қажетсінеді.

Біздіңше Айтбай Айғабылов өзінің еңбектері арқылы қазақ тілі мен қазақ тілін оқыту әдістемесіне байланысты жазған еңбектер оның ішінде лексика мен еңбектері деп қарастыруға болады. Еңбектеріне жіті үңіліп, жан-жақты зерттесек, Айтбай Айғабылов әлемін де терең түсінеміз.