5В010100 «Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу» мамандығына арналған Отбасы психологиясы

2. 
   ДӘРІСТЕР
   

Жоспар:

1. 
   Отбасы психологиясына кіріспе.
   
2. 
   Отбасынағы психологиялық климат.
   
3. 
   Отбасы мүшелерінің психологиялық ерекшеліктері.
   

Отбасы психологиясы - психологиялық білімдердің салыстырмалы жаңа саласы. Ол жанұялық психотерапия практикасының жанұяға психологиялық көмек көрсету практикасына негізделеді. Жанұя психологиясының ғылыми пән ретіндегі айырмашылығы ол психологиялық практикамен үздіксіз байланысты. Жаңа ғылыми пән - жанұя психологиясының даму өзектілігі - жалпы отбасындағы психологиялық атмосфераның нашарлауымен және дисфункционалдылықтың өсуімен және отбасының басым бөлігіндегі қақтығыспен байланысты. Жанұя психологиясының теоретикалық негізі әлеуметтік психология, тұлға психологиясы, даму психологиясы, педагогикалық және клиникалық психологиядағы зерттеу болып табылады.

Отбасы психологиясының міндеттері:

1. отбасы өмір сүру циклінің түрлі сатыларында оның функциональдық - рөлдік құрылымының қалыптасу және даму заңдылықтарын зерттеу;

2. некеге дейінгі кезеңді, некелік серік іздеу және таңдау ерекшеліктерін зерттеу;

3. жұбайлық қатынастардың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу;

4. ата - ана мен бала қатынасының психологиялық ерекшелігін зерттеу;

5. бала дамуының алғашқы сатыларында отбасы тәрбиесінің әсерін зерттеу;

6. жанұядағы нормативтік емес дағдарыстарды, олардан өту стратегияларын зерттеу.

Отбасы - шағын әлеуметтік топ, жұбайлық одақ пен туыстық байланысқа негізделген жеке тұрмысты ұйымдастырудың маңызды формасы, яғни бірге өмір сүретін және ортақ тұрмыс жүргізетін әйел мен еркек, ата - ана мен бала қатынасына негізделген.

Жанұя функциясы - жанұя мүшелерінің белгілі бір қажеттіліктерін қанағаттандырумен байланысты жанұяның өмірлік іс - әрекеті. Жанұя басқа жүйелер сияқты бірқатар функцияларды жүзеге асырады. Бұл функциялар иерархия құрып, жанұяның мәдени - тарихи даму спецификасиясын және оның өмірлік циклінің сатыларын бейнелейді:

Неке - ер адам мен әйел арасындағы қатынастарды реттеудің оның бір - біріне және балаларына қатысты құқықтары мен міндеттерін орнатудың әлеуметтік формасы, тарихи шартталған әлеуметтік институт.

Ғылыми әдебиеттерде "жанұялық психологиялық климат" түсінігінің синонимі ретінде "жанұяның эмоциональды климаты", "жанұяның психологиялық атмосферасы", "жанұяның әлеуметтік - психологиялық климаты" деген сөздер қолданылады.

Жанұядағы психологиялық климат - отбасы ішілік қарым - қатынастардың тұрақтылығын анықтайды, балалар мен үлкендердің дамуына әсер етеді. Жанұядағы психологиялық климаттың жағымды немесе жағымсыз болуы, ұзаққа созылуы жанұя мүшелеріне тәуелді.

Жағымды психологиялық климаттың маңызды негізгі көрсеткіші: бос уақытты жанұя аясында өткізуге ұмтылу; бәрін қызықтыратын тақырыпта әңгіме құру.

Жанұя мүшелері қорқыныш, эмоциональдық жайсыздықты, шеттетілуді сезінсе жағымсыз эмоциональдық климат туралы айтуға болады. Егер жанұя мүшелері бұл жағдайды жақсы жаққа өзгертуге ұмтылмаса, отбасының өзінің өмір сүруі мәселеге айналады.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. 
   Жанұя психологиясы туралы өзіңіздің ойыңыз.
   
2. 
   Жанұя психологияның негізігі міндеттерін атаңыз.
   
3. 
   Бұл пәннен білімдер педагог-психологқа қандай көмек береді?
   

1. 
   Ковалев С.В. Психология семейных отношении. М., 1987
   
2. 
   Гребенников И.В. Основы семейной жизни. Учебн. Пособие- М., 1991
   
3. 
   Ковалев С.В. Психология современной семьи. М., 1998
   

1. 
   Отбасының методологиялық негіздері
   
2. 
   Отбасы – шағын мемлекет
   
3. 
   Отбасының құрылу себептері мен ерекшеліктері.
   

Психологтың жанұямен жүргізетін жұмыстарының маңызды бағыттарының бірі жанұяның өзекті жағдайының диагностикасы болып табылады.

«Жанұялық диагноз» терминін Э. Г. Эйдемиллер енгізді. Жанұялық диагноз жанұя қызметінің бұзылу сипатын және нығайту жұмыстарының стратегиялық бағыттарын жоспарлауға мүмкіндік берді.

Жанұялық қатынастарды диагностикалау үшін әлеуметтік-психологиялық диагностиканың әр түрлі әдістері қолданылады: сауалнама, бақылау, эксперимент, социометриялық әдістер, құжаттарды сандық-сапалық талдау, тестілеу. Жанұяны басқа шағын топтардан ажырататын белгілер қандай?

Жанұяның белгілері: оның мүшелерінің арасындағы некелік және туысқандық байланыстардың болуы, тұрмыстың ортақтылығы, ерекше моральдық-психологиялық, эмоциональді – этикалық және құқықтық қатынастар. Жанұяның қажеттілігі қоғамның физикалық және рухани өнімдерінің адамның өзінің және адамзат қоғамының қажеттіліктерімен шарттасуы. А) маскүнемдік мәселесі Ә) суицид мәселесі,әрбір ер адам үшін некенің сәтсіз аяқталуы – суицидке әкеледі, әйелдер үшін – депрессия. Жанұядағы әрбір үшінші бала жалғыздық күйін кешеді. Б) балалар қылмыстары мен нашақорлықтың артуы.В) ажырасудың артуы.

Жанұя – қоғамның негізі болып табылады. Өйткені қоғамды құратын адамзат атаулы отбасында өсіп-өрбиді, тұлға болып қалыптасады. Қоғамдық әлеует, қоғамдық ақыл-ой биігі өз тамырвн осы ұядан тартады, ұлттың діні де осы жанұя.

Қоғамды жекелеген адамдар, жеке тұлғалар құрайды, яғни салауатты қоғамның негізі қуатты өнегелі, рухани мықты отбасы болып табылады.

Отбасы – отанымыздың ошағы. Өйткені адам ең алғаш дүниеге шыр етіп келген сәтінен бастап, осында ер жетіп, отбасының тәрбиесін алады. Сондықтан да отбасы – адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті мектебі.

Отбасы мүшелерінің жас шамасы әр түрлі болса да, олардың арасындағы бір-бірімен рухани жақындығы, мақсат, ынтымақтастығы бар.

Отбасы – ол да бір шағын мемлекет. Әр мемлекеттің өзіне тән өндірісі мен өнім бөлісі, сыртқы және ішкі саясаты, кіріс-шығыс бюджеті, қастерлеп ұстанатын рәміздері т.б. болатыны сияқты әр отбасы болмыс тіршілігінің де соған ұқсас жақтары бар, оның жаратылысы да басшылық пен қосшылықты қажет етеді. Сондықтан отбасының құрамына зор мән беріп, мәнін қорғаған, отбасының ар-намысын сақтауға, сырын ашпауға, мүшелерін бір-біріне қатысты адалдыққа тәрбиелеген. Отан – отбасынан басталады деген сқздің мәні де осында.

Үйлненіп, жанұя құру – әр адамның өмірінің маңызды кезеңі болып саналады. Табиғаттың гүлдену мен көгеруіне себеп болатын көктем сынды, адам өмірінің де көктемі болады, ол адамның жастық кезеңі. Үйленудің де көктемі болады, ол адамның ақылы мен тәнінің кәмелетке жету кезеңі болып саналады.

Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:

1. 
   Отбасының психологияның әдіснамалық негіздеріне тоқталыңыз.
   
2. 
   Отбасының құрылу себептері мен ерекшеліктеріне сипаттама беріңіз.
   

1.Эйдемиллер Э, Юстицкис В. Психология и психотерапия семьи. СПб.,1999.

2.Гребенников И.В. Основы семейной жизни. Учебн. Пособие- М., 1991

3.Ковалев С.В. Психология современной семьи. М., 1998

4.Жарикбаев К.Б., Озганбаев О., Чистов В.В. Семейная жизнь молодоженов. /Психология и этика. Учебник. А., 2001

Дәріс тақырыбы. Отбасының құрамы және түрлері.

Жоспар:

2.Басқарылу стиліне байланысты отбасы түрлері.

Жас отбасы - бұл отбасы жұбайлық өмір дамуының алғашқы сатысында және жұбайлық таңдау міндеттерін жүзеге асыру кезеңінде. Бұл кезеңде олар бір - бірін енді танып біліп, мінез - құлықтарындағы алшақтықты түзетуге, үйреншікті өмір сүру салтынан жаңа өмірге бейімделу кезеңін бастан кешіреді.

Орта жастағы жұбайлар отбасы - қарым - қатынастарына қарай мұндай отбасыларына тәрбиеленушілерді тәрбиелеушілік айқындалатын өзіндік ұжымдық сипат тән.

Ересек жұбайлар отбасы - мұндай отбасыларына өздері жеке немесе немерелерімен тұратын жұбайлар отбасы жатады. Оларға зейнеткерлікке шыққан жұбайлар жатады. Мұндай отбасыларының мәселелеріне олар жаңа мекенжайға көшкенде бейімделудің қиындығы , жұмыс орнын ауыстыруға байланысты туындаған қиыншылықтар әне т.б жатады.

Баласыз отбасылар - әдетте мұндай отбасыларына он жылдан бері некелерінде бала болмаған жағдайда осылай аталады. Әрбір үшінші баласыз отбасы ерінің бастамасымен ажырасады. Әйтсе де ажырасу арыздарын бергендер олардың ішінде аздаған бөлігі ғана баланың болмауын ажыасу себебі ретінде көрсетеді, көп бөлігі көрсетпейді екен. Олар неізінен мінез - құлқымыздың келіспеуі деп көрсетеді.

Көп балалы отбасы - мұндай отбасыларына төрт баласы бар отбасылар кіреді. Мұндай отбасылары өздерінің ауызбіршілігімен ерекшеленеді және ажырасу көрсеткіштері де салыстырмалы төмен болады.

Аз балалы отбасы - бұл қазіргі кезде ең көп тараған отбасылар, оларға екіден немесе жалғыз баласы бар отбасылар жатады.

Қолайсыз отбасы - нақтылы бір ұақыт барысында отбасыаралық және отбасыішілік тұрақсыздық қалыптастырып келген ықпалдаарға қарсы тұруға қабілетсіз отбасы. Оларға аралас немесе некесіз отбасылар, толық емес отбасылар, проблемалы отбасы, кикілжіңді отбасы, дағдарысты жағдайдағы отбасылар жатады.

Аралас отбасы немесе қайталанған некелі отбасы - бұл бірінші неке сәтсіз болғанда қайта некелесуден пайда болған отбасылары. Ондағы мүшелердің жартысы бұрынғы некеден туылған балаларды қамтиды.

Некесіз отбасы - бұл өз қарым - қатынастарын заңды ресми түрде рәсімдеуді қажет етпеген әйел мен еркектің ұзақ уақытқа созылған ортақ тұрмыстық одағы.

Толық емес отбасы - бұл көбінде ажырасудан кейінгі отбасылары немесе ерлі - зайыптылардың бірінің қайтыс болуына байланысты пайда болған отбасылары, кейде жалғыз адамдардың бала асырап алуынан пайда болған отбасылары болып табылады.

Аналық отбасы - бұл толық емес отбасылардың бір түрі десек те болады. Ата - анасы некеге тұрмай әйел азаматтың жеке қалауымен бала табуы нәтижесінде пайда болған отбасы болып табылады.

Дистанттық отбасы - мұндай отбасыларына қалыпты отбасыларын жатқызамыз.Оларға ерлі - зайыптылардың бірінің кәсіби қызметінің ерекшелігіне байланысты өмірінің көп бөлігін бөлек өткізетін баласыз отбасылар, өз балалы және көп балалы отбасылары кіруі мүмкін. Оған теңізшілер отбасы, геологтар отбасы, косманавтар отбасы, әртістер отбасы, әскери қызметтегі адамдар отбасы және т.б жатады
Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:

1. 
   Қоғамда жанұяның алатан орны қандай?
   
2. 
   Жанұя түрлеріне сипаттама беріңіз.
   

2.Гребенников И.В. Основы семейной жизни. Учебн. Пособие- М., 1991

3.Ковалев С.В. Психология современной семьи. М., 1998

4.Владин В.Е., Капустин Д.З. Гармония семейных отношений. А., 1991