Қ65 д м г ш м л а у ш й л р р іж т щ І > — ііч іг п Ж. Қоңыратбаева тіл білімі

шұгылдануды қолға алады. Орта ғасырлық Еуропа тіл білімінде ау- 
дарма өнерімен ең өнімді айналысқан Эльфрик болды. Ол ең алғаш 
болып лагын тілінің алғашқы ғрамматикасын ағылшын тілінде 
жарыққь' шығарды. Бұп ғрамматика таза практикалық бағытта 
жазылған, онда сол кезеңнің ғрамматикалық білімі толық қамтылған
деуге болады.
Орга ғасырлық кейінгі кезеңдерде Батыс Еуропаның 
әлеуметтік-экономикалық 
жэне 
рухани 
өмірінде 
түпкілікгі 
өзгерістер болды. Жаратылыстану ғылымының дамуына жауап 
бере алатындай білім жүйесі қалыптасты. Дегенмен латын тілі діни 
мэтіндерді, философияны, ғылымды оку, үйрену тілі ретінде пайда- 
ланылды. Грамматиканың орнына жаңа ғылым рөлінде логика, одан
соң метафизика қарастырыл ды.
Грамматикалық ойлар ХІ-ХІІІ ғасырларда логикамен одақ 
ретінде жарыққа шыға бастады. Одан кейінгі кезеңдерде жеке ав- 
тономды сала болып қалыптасты. (Оған мысал ретінде ХІІ-ХІІІ гғ. 
У. Кончинскийдің, И. Саксонскийдің, Р. Бэконның, т.б. еңбектерін
айтуға болады).
Бүл кезеңде неміс тілін оқуға деген қызығушылық неміс
жазуынынң қалыптасуымен оянды. Неміс тілінің ғылыми грам-
матикасы бүдан көп кейін пайда болды. Үлы Карл ауызша неміс
поэзиясының антологиясын жасауға жэне туған тілінің грамматика-
сын жазуға өкім шығарды. Неміс тілі латын тілімен қатар оқытылып
қолданыла бастады. Латын сөздерінінің түсініктемесі беріліп отыр-
ды. Оқьггу үдерісінде жеке неміс тілінде грамматикалық термино-
логия қүрастырылды, онда латын мен неміс тілі парадигмасы салы-
С Т Ь ф Ы Л Д Ы .
Араб тіл білімі
Дүние жүзі ғылымы мен мәдениетінің дамуына елеулі үлес 
қосқан халықгардың бірі — арабтар. Бүлардағы тіл білімінің ерек- 
ше дамыған кезі халифат дэуірі (ҮІІ-ХІІ ғғ). Арабтар үнді, грек
лингвистикасының табыстарын пайдалана отырып, өз тілінің фо- 
нетикасын, морфологиясы мен лексикасын зерттеуге ерекше на- 
зар аударды. Сөздерді топқа бөлуде араб ғалымдары Аристотель- 
ге еліктеген. Аристотель сияқты бүлар да сөздерді есім, етістік, 
демеуліктер деп үш топқа бөлген. Араб лингвистерінің зор табысқа
65

жеткен сапасы - лексикография. Арабтың бір гана әл-Фирузабади 
деген лингвисі 60 томдық сөздік жасаган.
Құран Кэрім - мұсылман баласының тура жолдан таймай, 
табан жолын дұрыс тауып жүруіне арналган басшы кітап. Алла 
тагала Құран мазмұнына барша галамның қыр-сыры мен бүкіл 
гылым атаулының негіздерін сыйгызды. Бейнелеп айтқанда, Қүран
- он сегіз мың ғаламның адамзат тіліне аударылған түсіндірмесі. 
Алғашқы бүйрығы «Оқы!» деп келген Ислам діні ең әуелі адамзат- 
ты білімге, оқуға үндеді. Қүранга үңілумен қатар мына алып ғалам 
кітабын да қоса зерделеуге шақырып, ¥лы Шебердің қүдіретіне са- 
налы түрде бас идірді. Араб тіл білімінде сондықтан да білім-ілім 
үйренуге көп көңіл бөлінді. Мәселен, 830 жылы халифа әл-Мәмун 
түрғызған Бағдадтағы эйгілі Бэйтуп-хикма (оқу-ағарту үйі) осының 
айғағы. Бәйтул-хикма аударма орталығы, кітапхана, сондай-ақ 
алғашқы жоғары оқу орны рөлін де атқарган. Тіпті Бэйтул-хикмаға 
қарасты арнайы обсерватория да салынған. Бүл кезеңде тараган 
обсерваториялар бір жағы астрономия пэнін үйрететін мектеп 
қызметін де атқарған. Бағдатта уэзір низамул Мүлк түрғызған «Ни- 
замия» медресесі сол кезеңнің ең озық, ең ірі оқу орны міндетін
Андалусиялық әмәуил 
у жүмыстарына қатты
і
Халифа
хаифа да
талап
Әсіресе, Әмэуилер кезеңіңде Иран, Үнді, Сирия, грек 
тілдерінен көптеген еңбектер арабшаға аударылған. Ежелгі грек 
тілінен Аристотель мен Гелен, 
Пифагор, Гиппократ, Платон, 
Архимедтің шыгармалары, парсы жэне санскрит тілдерінен де 
терең ой, парасатқа шақыратын талай асыл дүниелер араб тіліне 
аударылды. Оларға түсіндірмелер жасалды. Аударудың арқасында 
көне мэдениеттермен кеңінен танысқан мүсьшман ғалымдары бүл
өз білімдерімен байытып, жетілдіре түскен. Араб
мэліметтерді
мэдениеттщ қалыптасуына,
реформалық қозғалыстарға
тарихы нда
тілдер материалын өзара салыстыра, салғастыра зерттеу тәсілі
66

колданылды. Тіл білімі тарихында салыстыру әдісін алғаш рет 
қолданған - М. Қашқари. Ол өзінің 1073-1074 жылдары жазған 
«Түркі тілдерінің сөздігі» деген көп томдық еңбегінде түркі тілдес 
тайпаларды салыстыра зерттеген.
Б.з.б. УІІ-ҮІІІ ғасырларда Арабияда үлкен держава - Араб ха- 
лифаты болған. ҮІІ-ҮІІІ ғасырлардағы тілді зерггеу де практикалық 
қажетгіліктен пайда болды, яғни қүрандағы түсініксіз сөздерді 
түсіндіруден туды. Араб тіл ғалымдарының тілдің ғрамматикалық 
жүйесін зерттеу тэсілдері де, грамматикалық терминдері де 
бүрынғы дэуірден өзгеше болды. Арабтар киелі, қасиетгі, канондық 
тіл деп санаған қүран тілінің нормасын зерттеудің өзінде де, көп 
жағдайда, сөйлеу тілі нормасына сүйенеді, соны зерттейді. Бүл -
ежелгі дэуір тіл білімінде кездеспеген жаңалық болды. Иракта Баср, 
Бағдад қалалары араб лингвистикасының орталығы болды. Араб 
тіл білімінің негізін салған ғалым - Халил әл-Фафрахиди. Ол алғаш 
рет араб сөздіғін жасап, «Кітап» деп аталатын еңбек жазды. Араб 
лингвистері фонетикаға мэн беріп, дыбыс пен эріпті ажыратады. 
Араб лингвистері сөз таптарын үшке бөлген: имя, глагол, частицы. 
Араб лингвистері синтаксиспен көп айналыспаған, керісінше 
лексикографияғакөпназараударған. 1786-1791 жж. орыс саяхатшысы
Симон Паллас Петербургта 272 тілдің 4 томдық сөздігін шығарған.
1806-1817 жж. арасында Берлинде И. X. Аделунгмен И. С. Фатердің 
редакциясымен 500 тілді қамтитын 4 том шығады. Араб лингвистері 
тілді салыстырып зерттеумен шүғьшданбаған, тілдердің тарихи 
дамуына аз көңіл бөлген. Тілдерді салыстырып зерттеғен атакты 
түрколог М. Қашқари еңбегі қолжазба қалпында қалып, Стамбүлда 
1912-1915 жж. басылып шыкты. Тілдерді салыстырып зерттеуі 
оның «Собрание тюркских языков» деген еңбегінде айтылған.
Қазір ғьшымда араб тіл білімі дәстүрі қалыптасқан. Ол 
классикалық араб тілінде жазылған трактатгарды зерттеу барсында 
пайда болған, эрі практикалық бағытымен ерекшеленеді.
Қайта өркендеу дәуіріндегі тіл білімі
Бүл дэуірде үлкен-үлкен географиялық жаңалықтар ашыл- 
ды (1492 ж. Колумб Американы ашты, М98 ж. Үндістанға теңіз 
жолы ашылды), тілге байланысты да көптеген еңбектер шыкты. 
Бүл уақытта тілге байланысты мынадай үш проблемаға көңіл
67

бөлінді: 1. ¥ л т тілдерінің тууы, дамуы. 2. халыкаралык деңгейдегі
эртүрлі тіддерді зерттеп меңгеру. 3. Көне дәуір мен орта гасырдағы 
лингвистикалық мүраларга ерекше коңіл бөлу.
1453 жылы Константинопольді түріктердің жаулауына байла-
алияі
ды зерттеу мәселесі жанданды. Латын тілі рим грамматистерінің 
еңбектері бойынша оқытылды. И.Рейхлин өзінің көне еврей тілі 
граммаіикасында ең бірінші рет аффикс терминін қолданды. Ол 
термин ХУІ-ХУП ғасырлардан бастап лингвистикада кең түрде 
қолданылды. XV ғасырда испан тііінің граійматикасы, XVI ғасырда
лы К. Беккер, Ф. И. Буслаев т.б.
грамматикалары 
ушылар көбейді.
алынған
мәселе 
орта ғасырда жөнді мән берілмеген ежелгі грек, рим жаз- 
ба нүсқаларын тауып жариялау, оларға филологиялық тапдау жа-
Бүл кезеңде 
эфиопия
Скалигерд
ралы» (1540 ж.), Р. Стефанустың «Латын тілі қазынасы» (1553 ж.), 
т.б. болды. Аталған ғалымдар еңбектерінің арқасында семит фило- 
логиясы қалыптасты, соған байланысты еуропалық галымдардың
бұл кезеңде
арта
халықгың өз сөйлеу тілі, ана тігіі қойылды, соны зерттеу
алынды.
Ү сынылатын әдебиеттер:
I. 
Қордабаев Т., Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі. Оқулық. Алматы
2004.
ІІІарафутдинова Н.С. Теория и история лингвистической 
науки. Москва, 2008.
3. 
Сусов И.П. История языкознания. Москва: Восток - Запад 
2006.
4. 
Березин Ф.М., Головин Б.Н. Общее языкознание. Москва,
1979. 
, -
5. 
Лингвистический энциклопедический словарь. Москва, 
1990.

жүктеу/скачать 17,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: