Қ65 д м г ш м л а у ш й л р р іж т щ І > — ііч іг п Ж. Қоңыратбаева тіл білімі

Сонымен, «гендер» термині қоғамдағы эйелдер мен ерлердің 
тілдік қарым-қатынасындағы психологиялық, мэдени, әлеуметтік 
қырларын сипаттау мақсатында қолданылады. 1972 жылы агылшын 
ғалымы Р. Лакофф «Тіл жэне әйел адамның алатын орны» атты 
еңбегін шығарды. Онда жазылған идеялар мен көптеген мэселелер,
негізінен, әйелдерден қолдау тапты. Еңбек жарық көрген соң, линг- 
вистер нэсіл мен тіл арасындағы байланысты
Лакофф
зерттеуг
келетіндігі
фразал
митигаторлар» көп кездеседі екен, яғни эйел адамдар «менің ой- 
ымша», «менің пайымдауымша» сынды тіркестерді көп жұмсайды. 
Ал 1980 жылдары гендер деген ұғым тек әйел психологиясын, 
эйел сөйлеу әрекетін ғана емес, бұған қоса әйелдер мен ерлердің 
де элеуметгік жэне мәдени қарым-қатынастағы байланысын жан-
туа қалыптаскан жаз
жақты мәселе ретінде көтере бастады.
Бұған қоса бүгінгі күнге дейін гендер табиғатына қатысты 
біржақты пікір қалыптасқан жоқ. Мәселен, кейбір еңбектерде (Т. 
Б. Крючкова, 1975) ерлер мен эйелдерде
ба мәтіндердің ерекшеліктері қарастырылады. Көркем проза 
мәтіндері зерттеле отырып, ондағы сөз таптарының қолданысы 
тексерілді. Ал А. А. Вейлерт (1976) алдын-ала дайындығы жоқ 
ауызша сөйлеу элементтерін қарастыру барысында әйелдердің 
тілінде етістіктер мен шылау сөздердің өте жиі қолданысқа 
түсетіндігін анықтады. Сонымен бірге әйелдердің сөздік қоры ер- 
лерге қарағанда анағұрлым дамығандығын айтады. А. А. Вейлерг
жалпыла
анықтайды. Тілдік тұлғаға
құрапдарының
И. Г. Овчинникованың 
(1996) зерттеуінің нэтижесі бойынша 
ерлердің көркемдегіш амалдарға ерекше сезімтапдығы байқалады
ерекше
Бұдан
меттік
шектеуліктер
зерттеуді
қажет
136

Зерттеу нәтижелеріне қарағанда (Е. А. Земская, 1993) әйелдер 
тілінде көбінесе жалпылама жэне гуманизмге толы лексика (табиғат, 
жануарлар әлемі, күнделікті өмір сынды сөздер) орын алатын болса, 
ал ерлер өздерін спортпен, аң аулаумен, кәсіби және эскери саламен
байланыстыра қарайды екен.
Гендерлік лингвистика саласындағы көптеген еңбектердің
қылмыстық сараптама жасау қажетгілігіне байланысты туғандығы 
байкалады. Бүл саланы зерттеушілер сот ісі кезіндегі ерлер мен 
эйелдердің тілдеріндегі негізгі лексиканы анықгауга тырысқан.
Гендерлік лингвистикада ерлер мен эйелдер тілдеріндегі 
өзіндік ерекшелікгерді анықтауда ғалымдар көбінесе сарап- 
тама жүргізуді дүрыс деп санаған. Алғашқы сараптаулар әйел 
адамдардың ерлерге қараганда сезімтал екендігін көрсетеді. Келесі 
сараптамалар 20 мен 30 жас аралығындағы, сонымен қатар 35 
пен 45 жас аралығындағы әйелдер мен ерлер арасында жүргізілді. 
Бүл жас аралығындағылардан жазбаша шығарма алынған. Жаз- 
баша сөйлеу 97 өлшем бойынша зерттелген екен, оның ішінде 
баяндау ұзақтығы, синтаксистік қүрылымдардың сипаты, сөз 
таптарының қолданыс ерекшеліктері, фамматикалық қателер, 
шығарманың тақырыбын таңдау кезіндегі ерекше ықыластарына 
басым көңіл бөлінді. Зертгеулер нэтижелері адамдардың жас 
ерекшелігі мен білім деңгейіне, мінез қалыбына қарай элеуметтік 
мэселелерге эртүрлі қарайтындығын көрсетті. Ал жоғары білімді, 
зияткерлікпен айналысатын ерлер мен эйелдердің тілінде аздаған 
гана айырмашылықгардың барлығы байқалды. Жоғары білімді 
әйелдердің мэтін қүрылымдары ерлердікіне қарағанда үзақгау бо- 
лып келеді екен де, ал сөздіктері мейлінше эр алуан болады екен. 
Әйелдер ерлерге қарағанда грамматикалық қателерді аз жібереді 
екен. Сонымен бірге, ерлер сөз таптарының ішінен зат есім, сын 
есім, сан есімдерді, ал әйелдер етістіктер мен шылау сөздерді 
көбірек пайдаланады екен. Орта білімді ерлер мен эйелдердің 
сөз қолданыстарында айтарлыктай ерекшеліктің бар екендігі 
анықгалған. Мэселен, эйелдердіңтілі ерлерге қарағанда анағүрлым 
бай эрі сөйлем қүрастыруда күрделі синтаксистік қүрылымдарды
көп пайдаланатын көрінеді.
Гендерлік лингвистика саласында ер адамның тілі мен сөйлеу
мэнері нақгылық, анықгық, кейде басқыншылықпен де сипатталса,
137

әйелдердің тілі мен сөйлеу мэнері жіңішке шығуымен, белгілі бір 
ымырага келуімен жэне эмоционалдығымен ерекшеленеді.
Сонымен, гендерлік лингвистикалық зерттеулерді сипаттай 
келгенде, мынадай маңызды мәселелердің қатарын атап өтуге бо- 
лады:
Гендерлік лингвистикада ерлер мен эйелдердің элеуметтік 
орындары, сипаттары түсініледі екен.
Ерлерге карағанда эйел баласы сөйлеу үдерісі кезінде тез 
құбылып, дауыс тонын тез өзгертіп отырады екен. Ерлер өзіне қатсы 
жоқ нәрселерге көп мэн бере бермейді, ал эйелдердің көпшілігі қалт 
жібермейді екен. 
‘
Әйелдер бір нэрсені баяндағанда немесе эңгіме дүкен 
қүрғанда өз тәжірибесінен я айналасынан мысалдарды, деректерді 
көп келтіреді екен.
Ерлердің тілінде әйелдерге қарағанда айтайын деген нэрсесін 
дәл жеткізу, сол саланың терминдерімен сөйлеу басым екен.
Әйелдердің тілінде ерлерге салыстырғанда эсірелеушілік ба- 
сым келеді эрі одагай сөздерді жиі қолданады екен.
Әйелдер тілінде эмоционалды-бағалауыштық сөздер жиі 
кездессе, ерлер сөз сөйлегенде олардың стилистикалық бояуы- 
на аса мэн бере қоймайды екен. Сондай-ақ, әйелдер бір нэрсені 
сипаттағанда оң бағасын берсе, ал ер адамдар кері әсерін байқатады 
екен немесе мэн бермегендігін аңғартады екен.
Гендерлік лингвистика тіл мен қоғам үдерісінде өтіп жатқан 
осындай қызықты да келелі мэселелерді шешуге атсалысады.
Прагмалингвистика
Прагмалингвистика
(грекше рга§шаІоз - іс, әрекет, латынша 
1іп§иа - тіл) - &

жүктеу/скачать 17,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: