Жасыл балдырлар бөлімі. Жалпы сипаттамасы, құрылысындағы

(Ұлва), монострома (Монострома) түрлері Шығыс Азия елдерінде тағам ретінде

пайдаланылады. Бір жасушалы жасыл балдырларды (хлорелла, сценедесмус, т.б.)

тағамға, малға жем ретінде, лас суды, ауаны (ғарыш кемелерінде, сүңгуір қайықта)

тазарту үшін қолдан өсіреді.Жасыл балдырлар – табиғатта көп тараған, жиі кездеседі,

15000-нан астам түрлері бар. Оларға бір клеткалы, қауымды, көп жасушалы

тарамдалмаған /трихальды/ жəне тарамдалған /гетеротрихальды/ жіптесінді,

пластинкалы жəне сифонды құрылысты балдырлар жатады. Бұлардың ішінде барлық

структуралық құрылысты организмдер бар. Осындай алуан түрлілігіне қарамастан

барлықтарына тəн аттарына байланысты хлоропластың таза жасыл түсті болып келуі,

онда хлорофильдің жəне пигметтерінің басым болып келуінде, сонымен бірге қосымша

каротин, ксантофилл пигменттері де болады. Жасыл балдырлар вегетативтік,

жыныссыз, жынысты жолмен көбейеді. Бір жасушалы түрлерінде жасушаның жай екіге

бөлінуі, қауымды жəне жіптесінді формаларында қауымның ыдырауы мен жіптің

бөлшектерге үзілуі арқылы вегетативтік көбейеді. Жыныссыз көбеюлері зооспоралар

мен қозғалмайтын апланоспоралар арқылы болады. Жасыл балдырларда

гологамиялық, изогамиялық, гетерогамиялық жəне оогамиялық жыныс процестерінің

болуымен бірге зигогамиялық та жыныс процесі болады. Кейбір түрлерінде изоморфты

ұрпақ алмасуы байқалады. Жасыл балдырлардың басым көпшілігі тұщы суларда, біраз

түрлері теңіз суларында кездеседі, кейбір түрлері ылғалды топырақты, ағаштың

қабығын мекендейді.

Вольвоксты –ВОЛВОЦАЛЕС балдырлар қатары. Бұл қатарға вегетативтік уақытында

қозғалғыш келетін бір жасушалы, ценобиальды-монада құрылысты организмдер

жатады. Хламидомонада туысы бір жасушалы дөңгелек, сопақ, ұршық т.б. пішінді,

монада құрылысты организм. Вольвокс туысы шар пішінді, диаметрі 2 мм-ге дейін

жететін ценобиальды балдыр. Ценобиаль құрайтын жасушалар шардың сыртқы бетіне

орналасады да бір-бірімен протоплазмалық жіпшелер арқылы байланысып жатады. Ал

шар, сыртынан тор сияқты болады. Мұндағы жасушалар саны 500-ден 60000-ға дейін

барады. Вольвоксты құрайтын жасушалар құрылысы жағынан хламидомонадаға ұқсас,

олардың əрқайсысының хлоропластасы, цитоплазмасы, ядросы, көзшесі жəне екі

талшығы болады. Осы талшықтардың бір бағытқа қарай қозғалуына байланысты бір

орнынан екінші орынға қозғалып отырады. Вольвокс жасушалары біркелкі болмай

ірілі-ұсақты болып келеді. Ұсақ жасушалар бөлінуге қабілетсіз. Олар көмір қышқыл

газынан жарықта көміртегін ассимиляциялайды, сөйтіп фотосинтез қызметін атқарады.

Ал ірі жасушалар көбеюге қабілетті. Ондай ірі жасушалардың саны оншақты, оларды

партеногонидиялық жасушалардың бойлай бөлінуі арқылы жаңа жасушалар түзіледі,

бұлардан дамыған пластинка табақ сияқты сыртқа қарай дөңгеленіп иіледі. Бұл кезде

денесінің алдыңғы жағы иілген пластинканың ішіне қарап жатады, кейіннен алдыңғы

жағы арқылы сыртқа қарап айналып түседі де пластинка шеттері арқылы түйісіп, іші

қуыс шарға айналады. Кейінгілердің жасушалары аналық шардың жасушаларына ұқсас

жəне əрбір жасуша екіден өзіне талшық түзетін болады. Мұндай жас шарлар бірнешеу

болып, аналық шардың орта қуысына түсіп қозғалады. Олардың ұлғаюынан аналық

шардың қабырғасы жыртылады да жас шарлар сыртқа шығып, өз беттерімен тіршілік

ете бастайды. Жынысты көбеюі оогамиялы.Протококкты балдырлар класы-

Рротососсорһусеае Протококкты балдырлар класына негізінен бір жасушалы, сиректеу

колониялы организмдер жатады. Тек қарапайым жіп тəрізді жəне пластинкалы

формалары ғана көп жасушалы болып келеді. Бір жасушалы жасыл балдырлардың

ішінде кең тарағандарының бірі хлорелла (Цһлорелла). Ол тұщы суларда жəне

топырақта көптеп кездеседі. Хлорелланың жасушалары ұсақ, шар тəрізді, тек

микроскоппен қарағанда ғана жақсы көрінеді. Хлорелланың жасушасының сыртын

жылтыр қабықша қаптап тұрады, оның астында цитоплазмасымен ядросы орналасады,

ал цитоплазмасында - жасыл хроматофорасы болады. Хлорелла қозғалмайтын

автоспоралары арқылы өте тез көбейеді жəне өзін қоршаған ортадан органикалық

заттарды белсенді түрде сорып алады. Хлорелла жыныстық жолмен көбеймейді.

Сондықтанда оны лас суларды биологиялық жолмен тазартуға жиі

пайдаланады.Улотриксті балдырлар класы — Ұлотһрісһорһусеае. Улотриксті

балдырлар класына талломының құрылысы жіп тəрізді немесе пластинкалы болып

келетін көптеген жасыл балдырлар жатады. Ағын сулы өзендердің астындағы тастарда

жəне шіріген ағаштардың қалдықтарында жабысып тұрған ашық-көк түсті жіптердің

жиынтығын көруге болады. Ол көп клеткалы, жіп тəрізді жасыл балдыр - улотрикс.

Оның жіптері қысқа, цилиндр тəрізді жасушалардың тізбегінен тұрады. Осы

жасушалардың əрқайсысында бір-бірден ядро жəне ұштары қосылмаған сақина тəрізді

хроматофоры болады. Улотрикстің жасушарының бөлінуінің нəтижесінде жіптері

ұзарып өсіп отырады. Улотриксте хламидомонада секілді фотосинтез процесінің

нəтижесінде қажетті қоректік органикалық заттарды сорып қабылдайды. Улотрикстың

базальды жасушасы түссіз сопақша болып келеді. Ол арқылы жіпше субстратқа бекініп

тұрады. Жыныссыз көбеюі сопақша болып келген төрт талшықты, сиректеу екі

талшықты зооспоралары арқылы жүзеге асады. Зооспоралары қолайлы жағдайларда

базальды жасушадан басқа кез-келген жасушадан 2-4-тен (макрозооспоралар) немесе

көптен (микрозооспоралар) пайда болады. Олар аналық жасушадан босап шығып,

біраз қозғалып жүргеннен кейін талшықтарын тастап, су түбіндегі тастың бетіне, не

топыраққа бекініп бөліне бастайды. Олардан келешегінде улотрикстің жаңа жіпшесі

дамиды. Қолайсыз жағдайларда балдырдың кейбір жасушаларынан көптеген ұсақ екі

талшығы бар қозғалғыш гаметалар (4)-8-32(64) пайда болады. Гаметалардың мөлшері

бірдей (изогаметалар), олар суға шығып екеу-екеуден қосылады. Əдетте əртүрлі

жіптерден пайда болған гаметалар қосылады. Одан зигота түзіледі. Ол қалың қабықпен

қапталып ұзақ уақыттар бойы тыныштық күйінде тұра алады. Қолайлы жағдайда зигота

бөлініп одан төрт қозғалмайтын жасуша - спора түзіледі. Олардың əрқайсысы су

астына шөгіп жаңа жіп тəрізді балдыр улотриксқа айналады.Сифонды балдырлар

класы -Сірһонорһусеае Бұл класқа жататын балдырлардың басқа жасыл

балдырлардан айырмашылығы сол, олардың жасушалық құрылысы болмайды.

Сифонды балдырлар түрлерінің саны онша көп емес (400-500 түрден аспайды).

Сифонды балдырлардың 90%-ті теңізде өседі. Негізгі өкілдерінің бірі каулерпа туысы.

Бұл Жерорта теңізінде жиі кездесетін талломының ұзындығы 0,5 метр, кейде одан да

көптеу (1 метрге жететін) болатын балдыр. Сырт қарағанда оның субстратқа төселіп

жататын "тамырсабағы", одан жоғары тік өсетін "сабақшасы" үлкен "жапырақ" тəрізді

жасыл пластинкалары жəне субстратқа бекініп тұратын "тамыр" тəрізді ризоидтары

болады. Алайда бұл протопласты барлығына ортақ, көп ядролы, жасыл дəн тəрізді

хроматофорасы бар, аса үлкен бір жасуша түрінде болатын балдыр, талломының

қуысы ешбір перделермен бөлінбеген, яғни жасушаланбаған, бірақ оны целлюлозалы

тіректер қиып өтеді. Нағыз жыныссыз көбеюі жоқ, кейде талломының бөліктері арқылы

вегетативтік жолмен көбейеді. Жыныстық процесі изогамиялы. Өмірлік циклының

барлығы дерлік диплоидты фазада өтеді. Мейоз процесі изогаметалар түзілердің

алдында ғана жүреді.

жүктеу/скачать 227,25 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: