9 арман пв баспасы

137
мұн­да­ғы­
F
kx
kx
k
x
x
îðò
=
+
=
+
(
)
1
2
1
2
2
2
.­
(8)
(8)­өр­нек­ті­(7)­өр­нек­ке­қой­сақ:­
A
k
x
x
x
x
=
+
(
)
⋅
−
(
)
2
1
2
1
2
.
Ығы­су­лар­дың­ қо­сын­ды­сы­ның­ олар­дың­ айырмасына­ кө­бейт­ін­ді­сін­ ығы­
сулар­дың­квад­рат­та­ры­ның­ай­ырмасымен­ал­мас­ты­ра­мыз:
­
A
kx
kx
=
−
1
2
2
2
2
2
.
­
(9)
Өр­нек­тің­ оң­ жа­ғын­да­ де­фор­ма­ция­лан­ған­ сер­іп­пе­нің­ екі­ күй­де­гі­ по­тен­
циал­дық­энер­гия­ла­ры­ның­ай­ыр­ма­сын­ала­мыз:
­
A
E
E
p
p
= −
−
(
)
2
1
,­
(10)
мұн­да­ғы­
E
kx
p
2
2
2
2
=
­ –­ cеріп­пе­нің­ екін­ші­ күй­інің­ по­тен­циал­дық­ энер­гия­сы,­
E
kx
p
1
1
2
2
=
­–­cеріп­пе­нің­бі­рін­ші­күй­інің­по­тен­циал­дық­энер­гия­сы,­ ­–­сер­пім­
ді­лік­кү­ші­нің­жұ­мы­сы.
Алын­ған­ нә­ти­же­лер­ді­ ки­не­ти­ка­лық­ энер­гия­ның­ өз­ге­руі­ ту­ра­лы­ теоре­
ма­мен­са­лыс­ты­рып,­сақ­та­лу­за­ңын­былай­жа­за­мыз:
­
m
kx
m
kx
u
u
1
2
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
+
=
+
­
(11)
не­ме­се­­
Å
Å
Å
Å
ê
p
k
ð
1
1
2
2
+
=
+
.
­
(12)
Сер­пім­ді­лік­күш­те­рі­мен­өза­ра­әре­кет­те­су­ке­зін­де­тұй­ық­тал­ған­де­не­лер­­
жү­­йесі­нің­ то­лық­ ме­ а­ни­ка­лық­ энер­гия­сы­ тұ­рақ­ты­ ша­ма­ бо­лып­ қа­ла­ды
:
­
­ ­ ­ o t.
­­­
2-тапсырма 
« ар­–­Жер»­де­не­лер­жү­йесі­нің­үш­
күйі­үшін­то­лық­ме­ха­ни­ка­лық­энер­гия­
ны­анық­тау­фор­му­ла­сын­жа­зың­дар.­
(13 ­су рет)
.
2
3
h
1
h
2
0
1
y
2
3
135-су­рет.­
Шардың­энер­гия­сы­ның­өз­ге­руі
3 тапсырма 
«Се­ріп­пе­–­де­не»­жүй­есі­нің­үш­күйі­үшін­
то­лық­ме­ха­ни­ка­лық­энер­гия­ны­анық­тау­
фор­му­ла­ла­рын­жа­зың­дар­
(136­су рет)
.
x
m ax
x
0
x
m ax
Δ
l
Δ
l
m ax
136-су­рет.­
Се­ріп­пе­ ­де­не ­жүй­есі­энер-
гия­сының­бір­түр­ден­екін­ші­түр­ге­ай­на­луы
АРМАН
-
ПВ
 
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

138
IV То лық ме ха ни ка лық энер гия ның үй ке ліс кү ші әсе рі нен өз ге руі
Үй­ке­ліс­ күш­те­рі­мен­ жұ­мыс­ ат­қар­ған­ кез­де­ ме­ха­ни­ка­лық­ энер­гия­ іш­кі­
энер­гия­ға­ай­на­ла­ды,­оны­
жы­лу­энер­гия­сы­
деп­атай­ды.­То­лық­ме­ха­ни­ка­лық­
энер­гия­ке­ми­ді.­Ме­ха­ни­ка­лық­энер­гия­ның­ке­муін­ки­не­ти­ка­лық­энер­гия­ның­
өз­ге­руі­ту­ра­лы­теоре­ма­мен­анық­тау­ға­бо­ла­ды:­
A
E
U
Q
=
=
=
∆
∆
,
мұн­да­ғы­
А­ ­
үй­ке­ліс­кү­ші­нің­жұ­мы­сы;­ ­–­то­лық­ме­ха­ни­ка­лық­энер­гия­ның­
өз­ге­рі­сі;­
U
­–­іш­кі­энер­гия­ның­өз­ге­рі­сі;­
Q
­–­жы­лу­мөл­ше­рі.­
ЕСЕП ШЫ ҒА РУ ҮЛ ГІ ЛЕ РІ
Би­ік­ті­гі­ 0,8­ м­ те­гіс­ көл­беу­ жа­зық­тық­тан­ сыр­ға­на­ған­ де­не­нің­ жерге­түсу­
жыл­дам­ды­ғын­анық­таң­дар.
Бе­ріл­ге­ні:
h­
=­0,8­м
0
­=­0
е­шуі:
«Жер­–­де­не»­жүй­есі­нің­екі­
күй­де­гі­то­лық­ме­ха­ни­ка­лық­
энер­гия­сын­анық­тай­ық:­
υ­–­
1-күй.­
Көл­беу­жа­зық­тық­тың­жо­ға­ры­нүк­те­сін­де­гі­то­лық­ме­ха­ни­ка­лық­
энер­гия­по­тен­циал­дық­энер­гия­ға­тең,­υ
0
­=­0­бол­ған­дық­тан,­ки­не­ти­ка­лық­
энер­гия­нөл­ге­тең:­
E
1
­=­
gh.
2-күй.­
Көл­беу­жа­зық­тық­тың­та­ба­нын­да­по­тен­циал­дық­энер­гия­нөл­ге­тең,­
то­лық­энер­гия­ки­не­ти­ка­лық­энер­гия­ға­тең:
E
m
2
2
2
= u
.
Энер­гия­ның­сақ­та­лу­за­ңы­ның­не­гі­зін­де:­
E
1
­=­
E
2
;­
mgh
m
= u
2
2
.
u =
2
gh
;­­
u
=
⋅
⋅
≈
2 9 8
0 8
4
2
,
,
ì
ñ
ì
ì
ñ
.
Жауа­бы:­
­
u
4
ì
ñ
.
Бұл қызық!
Энер гия ның сақ та лу за ңы
­–
 та би ғат тың не гіз гі заң да ры ның бі рі ол ме ха ни ка да ға на 
емес фи зи ка ның бас қа бө лім де рін де де қол да ны ла ды.
Сақ­та­лу­ за­ңы­ның­ кө­ме­гі­мен­ тер­мо­ди­на­ми­ка­да,­ электр­отех­никада,­ квант­тық­ фи­зи­ка­да,­
аэро­ди­на­ми­ка­жә­не­гид­ро­ди­на­ми­ка­да­көп­те­ген­жа­ңа­лық­тар­ашыл­ған.
Әр­бір­жа­ңа­мә­ши­не­не­ме­се­жа­ңа­құ­ры­лыс­–­ ь ­тон­ның­клас­си­ка­лық­ме­ха­ни­ка­сы­ның­қол­
да­ны­луы.­ нер­гия­ның­сақ­та­лу­за­ңы­не­гі­зін­де­энер­гия­ны­бір­түр­ден­екін­ші­түр­ге­ай­нал­ды­
ру­ға­ар­нал­ған­тех­ни­ка­лық­құ­рыл­ғы­лар­құ­рас­ты­рыл­ған.­Тех­ни­ка­да­им­пульс­тің­сақ­та­лу­за­ңы­
қол­да­ныл­ған­не­гіз­гі­сала­зы­мы­ран­құ­рас­ты­ру­ды­да­мы­ту­бол­ды.­Сақ­та­лу­заң­да­ры­ғы­лым­
мен­тех­ни­ка­да­ке­ңі­нен­қол­да­ны­ла­ды.
 Жауабы қандай?
Неліктен үйкеліс күшінің әсерінен дененің толық механикалық энергиясы кемиді?
h
АРМАН
-
ПВ
 
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

139
Ба қы лау сұ рақ та ры
1 Қан дай энер гия ны то лық ме ха ни ка лық энер гия деп атай ды?
2. Қан дай жүйе ні тұй ық тал ған жүйе деп атай ды?
3 То лық ме ха ни ка лық энер гия ның сақ та лу за ңы ның мә ні не де?
4 Қан дай күш тер дің әсе рі нен жүйе нің то лық ме ха ни ка лық энер гия сы 
ке ми ді?
Жат ты ғу 
23
1.­ Жер­бе­ті­нен­вер­ти­каль­жо­ға­ры­лақ­ты­рыл­ған­мас­са­сы­250­г­доп­тың­
ки­не­ти­ка­лық­энер­гия­сы­49­Дж.­Қан­дай­би­ік­тік­те­оның­ки­не­ти­ка­лық­
энер­гия­сы­по­тен­циал­дық­энер­гия­ға­тең­бо­ла­ды ­
2.­ Ой­ын­шық­ та­пан­ша­ның­ се­ріп­пе­сі­ 9,8­ Н­ күш­тің­ әсерінен­ 4­ см­ге­
сы­ғыл­ды.­Мас­са­сы­1­г­оқ­ты­вер­ти­каль­жо­ға­ры­ат­қан­кез­де,­ол­қан­
дай­би­ік­тік­ке­кө­те­рі­ле­ді
3.­ Мас­са­сы­ 2­ кг­ тас­ 100­ дм­ би­ік­тіктен­ құлайды­ және­ Жер­ге­ құ­ла­у­
кезінде­12­м/с­жыл­дам­дық­қа­ие­болады.­Құ­лау­ке­зін­де­ауа­ның­ке­
дер­гі­кү­шін­же­ңу­үшін­қан­дай­жұ­мыс­ат­қа­ры­ла­ды
Жат ты ғу 
23 
1.­ Ар­ба­ша­ «аме­ри­ка­ сыр­ға­на­ғын­ың»­ жер­ден­ 20­ м­ би­ік­тік­те­гі­ ең­
жо­ға­ры­ нүк­те­сін­де­ бас­тап­қы­ жыл­дам­дық­сыз­ қоз­ға­лыс­ бас­тай­ды.­
Ол­2­м­би­ік­тік­ке­дей­ін­күрт­тө­мен­тү­сіп,­со­дан­соң­жыл­дам­15­м­
би­ік­тік­те­ор­нал­ас­қан­ке­ле­сі­тө­бе­нің­үс­ті­не­кө­те­рі­ле­ді.­Ар­ба­ша­ның­
2­м­би­ік­тік­те­гі­на­­уада­ғы­жә­не­15­метр­лік­тө­бе­ба­сын­да­ғы­жыл­дам­
ды­ғын­анық­таң­дар.­Энер­гия­шы­ғын­да­рын­ес­кер­мең­дер.
2.­ 20­ м/с­ жыл­дам­дық­пен­ ұшып­ ке­ле­ жат­қан­ мас­са­сы­ 160­ г­ хок­кей­
шай­ба­сы­ қақ­па­ға­ кі­ріп,­ тор­ға­ ұрыл­ды,­ тор­ 6,4­ см­ге­ май­ыс­ты.­ ­
Шай­ба­ның­тор­ға­әсер­ет­кен­мак­си­мал­кү­шін­анық­таң­дар.­Сер­пім­
ді­лік­кү­ші­тор­дың­ұза­ру­ына­ту­ра­про­пор­цио­нал­­деп­алыңдар.
Шы ғар ма шы лық тап сыр ма 
«Та би ғат та ғы жә не тех ни ка да ғы сақ та лу заң да ры» та қы ры бын да ха бар-
ла ма дай ың даң дар. 
АРМАН
-
ПВ
 
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

140
4-та рау дың қо ры тын ды сы
 Күш им пул сі жә не де не
им пул сі нің фор му ла ла ры
Реак тив ті қоз ға лыс тың фор му ла ла ры
F
t
m
m
⋅
=
−
∆
u
u
0
p
m
=
u
F
t
p
⋅
=
∆
∆
u
1
1
1
=
⋅
−
mu
M
m
u
u
Ç
Ã
Î
Î
m
M
m
=
−
Ме а ни ка лық жұ мыс фор му ла ла ры
ақ та лу за ңы 
A
F s
=
⋅ ⋅
cos
A
m
m
=
−
u
u
2
2
1
2
2
2
A
Å
Å
ð
ð
= −
−
(
)
2
1
A
mg h
h
= −
−
(
)
2
1
A
k
x
x
= −
−
2
2
2
1
2
(
)
А
­
­ ­ g
p
p
p
p
01
02
1
2
+
=
+
p
p
p
01
02
+
=
Å
Å
2
1
=
Å
Å
Å
Å
ê
p
k
ð
1
1
2
2
+
=
+
m
mgh
m
mgh
u
u
2
2
2
1
2
1
2
2
+
=
+
m
kx
m
kx
u
u
1
2
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
+
=
+
Им пульс жә не энер гия ның сақ та лу заң да ры:
­ Тұй­ық­ жүйе­ үшін­ әре­кет­те­су­ ке­зін­де­гі­ де­не­ им­пуль­сте­рі­нің­ гео­мет­рия­лық­ қо­сын­ды­сы­
тұ­рақ­ты­бо­лып­қа­ла­ды.
­ Де­не­лер­дің­тұй­ық­жүй­есі­нің­то­лық­ме­ха­ни­ка­лық­энер­гия­сы­сер­пім­ділік­немесе­тартылыс­
күштерімен­өза­ра­әре­кет­те­су­ке­зін­де­тұ­рақ­ты­ша­ма­бо­лып­қа­ла­ды:­Е­=­const.
Глос са рий:
Де­не­лер­дің­тұй­ық­­жүй­есі­ ­
сырт­қы­күш­тер­әсер­етпей­тін­де­нелер­жүйесі.
Де­не­им­пуль­сі­ ­
де­ненің­мас­сасы­мен­жыл­дам­ды­ғының­кө­бейт­ін­ді­сі­не­тең­ша­ма.
Күш­им­пуль­сі­ ­
күштің­уа­қы­тқа­көбейтіндісіне­тең­ша­ма.
То­лық­ ме­ха­ни­ка­лық­ нер­гия­ ­
ки­не­ти­ка­лық­ жә­не­ по­тен­циал­дық­ энер­гия­лар­дың­ қо­сын­
ды­сы.
Жұ­мыс­ ­
де­не­лер­дің­өза­ра­әре­кет­те­суі­ке­зін­де­энер­гия­ның­бір­түр­ден­екін­ші­түр­ге­ай­на­л­уы­
­ның­өл­ше­мі.
Реак­ти ­ті­қоз­ға­лыс­ ­
де­не­нің­бір­бө­лі­гінің­одан­қан­дай­да­бір­жыл­дам­дық­пен­бө­лін­уінің­
нәтижесінде­туындайтын­қозғалыс.
АРМАН
-
ПВ
 
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

5-ТА РАУ
ТЕР БЕ ЛІС ТЕР
ЖӘНЕ ТОЛ ҚЫН ДАР
Механиканың негізгі міндеттерінің бірі – дене координатасын 
анықтау. Бұған дейін түзу сызықты қозғалысты қарастыра отырып, 
дене координатасын орын ауыстырумен, үдеумен, жылдамдықпен 
байланыстырдық. Дене қозғалысының түрі денеге түсірілген 
күшке тәуелді үдеудің бағыты мен шамасына байланысты екенін 
анықтадық.
Бұл та рау да біз қандай қозғалыс тер бел ме лі қоз ға лыс деп 
аталатынын, тер бе ліс ті си пат тай тын ша ма лар қа лай анық тала ты нын 
қа рас ты ра мыз. Ме ха ни ка лық тер бе ліс тер мен де не лер дің шең бер 
бойы мен қоз ға лы сын салыстырып, ме ха ни ка лық жә не электро маг-
нит тік тер бе ліс тер ара сын да ғы ұқ сас тық ты анық тай мыз.
Та рау ды оқып-білу арқылы сендер:
•
ер кін жә не ерік сіз тер бе ліс терге мысалдар келтіруді; амп ли ту да, жиі лік 
және пе ри одты эксперименттік түрде анықтауды ;
•
фор му ла бой ын ша пе ри од пен цикл дік жиі лік ті, жиілікті есеп теуді;
•
тер бел ме лі про цес тер де гі энер гия ның сақ та лу заң ын си пат тау ды;
•
гар мо ния лық тер бе ліс гра фи гі бой ын ша коор ди на талар, жыл дам дық 
жә не үдеу дің тең деу ле рін жа зуды ;
•
тер бел ме лі жүйе де тер бе ліс тің пай да бо лу се беп те рін анықтауды;
•
маятник тербелісі пе ри одының әр түр лі па ра ме тр лер ге тәу ел ді лі гі н, 
математикалық маятник пе ри оды фор му ла сы нан ер кін тү су үдеуін анық тауды ;
•
период квадратының маятник ұзындығына тәуелділік графигін 
тұрғызуды, гра фик бой ын ша ерік сіз тер бе ліс амп ли ту да сы ның мәж бүр-
леу ші күш жиі лі гі не тәуелділігін си пат тауды ;
•
ре зо нансты, ер кін электр омаг нит тік тер бе ліс тер ді си пат тауды ;
•
ды быс тың, резонанстың пай да бо лу жә не та ра лу шарт та рын, ды быс си пат-
та ма ла рын ды быс тол қын да ры жиі лі гі жә не амп ли ту да сы мен сәй кес тен ді-
руді ; жаң ғы рық тың пай да бо луы мен оны қол да ну әдіс те рін си пат тауды ;
•
әртүрлі диапа зон да ғы толқындардың, ультра ды быс пен инф ра ды быс-
тың қол да ны лу ына мысалдар келтіріп , электро маг нит тік тол қын дар 
шкаласын, жа рық дис пер сия сын сипаттауды үйренесіңдер. 
АРМАН
-
ПВ
 
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

142

жүктеу/скачать 8,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: