A. Б. Абдуллина мифтік фольклор оқу құралы Ақтөбе, 2014 Пікір жазғандар

1. 
   Ырымдардың қатпарында неліктен миф көрініс береді?
   
2. 
   Тыйым сөздердің аясындағы мифтердің орны қандай?
   
3. 
   Түркі тектес халықтардың танымындағы ортақ ырымдар және олардың аясындағы мифтің ықпалы?
   
4. 
   Халықтық наным-сенімдегі мифтік арқау?
   

1. 
   Ертегі жанрының аясындағы мифтік таным
   
2. 
   Қиял-ғажайып ертегілердегі мифтік танымның айрықша көрінісі
   
3. 
   Жануарлар туралы ертегілердің этиологиялық сипаты
   

1. 
   Қиял-ғажайып ертегілер.
   
2. 
   Жан-жануарлар (хайуанаттар) жөніндегі ертегілер.
   
3. 
   Тұрмыс-салт (реалистік) ертегілер [1, 52-б.]. Бұл ертегілердің негізгі 3 тобы олардың мағыналық-тақырыптық, идеялық негізіне байланысты жіктелген. Осы арада иерархиялық үлкен кеңістік бар. Жанрдан-жанрға емес, тіпті, жанрдың ішіндегі құрылымдар белгілі бір келесі құрылымдық жүйеге өткен кезде кезде аралық қасиетін сақтайды. Мәселен, қиял-ғажайып ертегілерде таза мифтік қасиет, ежелгі таным, халықтық қиял, әдемі өмір кеңінен сипатталады. Қиял-ғажайып ертегілер аты айтып тұрғандай, белгілі таңғажайып құбылысқа құрылады, алдағы өмірді, келешекті әдемі аңсайды, соған ұмтылады, қанша қатерлі қауіп болса да, соны «жеңемін» деген сенім, бақытты өмірге деген ұмтылыс, оқиғаның баянды, қайырлы болып бітуімен өмірді өзектестіреді. Ал жан-жануарлар жөніндегі ертегілердің бастапқы (ежелгі) нұсқаларында мифтік қасиет басым болады, ал кейбір осындай ертегілердің тіпті этиологиялық мифтерден еш айырмашылығы болмай шығады. Хайуанаттар жөніндегі ертегілердің толысқан, ауқымды, композициялық құрылымы күрделі түрлерінде, керісінше, тұрмыс-салт (шыншыл) ертегілердің қасиеті молынан кездеседі. Сонда қай жанрды алсақ та, онда аралық жік деген мәселе болады. Айтып отырғанымыздай, жан-жануарлар жөніндегі ертегілердің алғашқы стадиясында мифтер кездессе, ал кейінгі, соңғы түрлерінде шыншылдық, таза тұрмыстық сипат орын алған.
   

Шындығына келсек, ертегінің алғашқы даму сатысында адамның тылсым күшке сенімі, қоршаған орта мен айналаға көзқарасы, риясыз, таза, балғын арманы, қиялы жарқын көрініс береді. Ғалым Ә.Қоңыратбаев бұл ертегі түріне мынадай түсінік береді: «Бұлар адам табиғат сырын түсінбей тұрған кезеңдерде туа бастайды. Қазақ мифологиясы космостық (күнге, айға, жұлдыздарға табыну), тотемдік (аңдар мен жан-жануарларға сыйыну), шамандық (өлі мен тірі аруаққа сыйыну, адамды қасиеттеу) түрінде жасалған. Қиял-ғажайып ертегілерінде өмір көрінісі аздау болады. Болса ол адам бейнесінде антропологиялық мифтер туған заманда пайда болады (Шопан-ата, Желаяқ, дәу, мыстан)» [1, 54-б.]. Яғни ғалым ежелден келе жатқан жамандық пен жақсылықтың тартысын, оның ар жағында ұнамды және ұнамсыз мифтердің бар екендігін және солардың ертегілерде диалектикалық сипатпен келетінін айтады. Ұнамды және ұнамсыз мифтер дегеніміздің өзі – түбі жақсылықпен, адамның «өз» еркімен істейтін және қолынан «келетін» мифтер де, ұнамсыз мифтер – түбі жамандықпен аяқталуы ықтимал, бірақ ол адамның ықтиярынсыз болатын эсхатологиялық мифтер. Міне, бұлар - (диалектикалық мифтер) ертегілерде көрініс табатын кемелденген, ұлғайған түр. «Мифология монотеистік емес, политеистік ұғымдар кезеңінде туған. Адам табиғат сиқырын түсінген күннен бастап, мифология жойылады» [1, 54-б.], - деген Ә.Қоңыратбаевтың пікіріне сүйенер болсақ, мифология – белгілі бір кезеңде туып, сол сәтте өмір сүреді, ал адамзат табиғаттың қыр-сыры мен мән-мағынасын ұғынғаннан кейін, ол таным жүйесі «жарақсыз» болып табылады да, кейінгі жанрларға сәулесін төгіп, жаңғыртады. Сонда ғалымның айтпағы: «Миф дін емес, поэзия, көркем ойлау мен ғажап фантазияның көрінісі болмақ» [2, 54-б.]. Шындығында, миф – наным мен сенімге құрылған, әр дәуірде түрленіп тұратын, әрбір құбылыс пен нәрсенің жаралуы турасында түрліше пікір-пайымдауларды өз арнасына жиыстыратын, жоғарыда ғалым айтқандай политеистік ұғымдарды өн бойына сыйдыратын танымның ерекше түрі. Оның дінмен ешқандай өзегі де, байланыс-бірлігі де жоқ. Бірақ діни мифтер кездеседі. Оның өзіндік құрылымдық ерекшелігі өз алдына басқа.

1. Жер үстіне жақсылық атаулыны орнатумен шектеліп қоймай, жер астындағы қара ниеттілерді құрту, көзін жою;

2. Екінші бір өмірдің, мәңгілік о дүниенің бар екенін сездіріп, тірілер әлемі мен өлілер әлемінің қатар келетінін (грек мифологиясындағы Аид патшалығы), адам өлсе де өмір сүретінін шамандық ескі нанымда түсіндіру;

Осындай басты екі мақсатпен жер асты өмірін кеңінен суреттейді. Ал «Бекболат» ертегісін алатын болсақ, қаңғырып келе жатқан Бекболаттан қиналған сәтте көмек сұраған мақұлықтардың болашақта пайдасы тиетіндей, өздерінің денесіндегі бір бөлшегін тастап кетуі – үш дүниенің «өкілдерінің» бір белгісі ретіндегі сипатын беретін сюжеттер. Мәселен, балық (жер асты), боз тайлақ, түлкі (жер ортасы), самұрық құс (жер үсті) секілді хайуанаттардың Бекболатты әрқайсысы (балық – дарияның түбі, самұрық – жеті қабат көк, тайлақ – қалың тоғай, түлкі – бейтарап кеңістік (ін)) кеңістік ыңғайына сәйкес орналастырады.

1. 
   Ертегілік миф.
   
2. 
   Мифтік ертегі (қиял-ғажайып).
   
3. 
   Ең көне эпостық жыр. Сонда ертегіден біз бірнеше жанрдың басының біріккенін көреміз. Біз ертегіні мифке де, көне эпосқа да тиемелдеуімізде үлкен мән бар. Қай нәрсенің болса да жалғасу «заңдылығы» мен шығу тегі болуы міндетті зат. Мифтің ең соңғы шарықтау шегінде – ертегі тұрады. Миф пен ертегі қатар әрекеттескенде, ол мифке де, ертегіге ұқсас бейтарап жанр болады. Ал көне эпостық жыр дейтін себебіміздің шешуіне ғалым Әлкей Марғұлан былай жауап береді: «...«Ер Төстік» ең ескі дәуірде шыққан бақташылық жырдың бір ерекше түрі. «Ер Төстік» - тарихи дәуірден қалған әңгіме, ерлік жыры. Онда кездесетін жер аттары да сондай ескі, алғашқы қоғам дәуірін көз алдымызға келтіреді» [3, 66-б.], - дей отырып, «Ер Төстік» ертегісін «Манас», «Қозы Көрпеш Баян сұлу» жырымен байланыстырып, бұл ертегіден бірнеше батырлық жырлардың туындайтынын айтып, оларға «Төлеген батыр», «Сұр мерген», «Арғы мерген», «Аламан мерген», «Жерден шыққан Желім батыр» секілді әңгімелерді жатқызады. Ғалым: «Ер Төстік» бір кезде көлемді ұзақ әңгіме болған. Ол сол қалпында осы күнге дейін қырғыз халқының «Манас» жырының бір бөлімі болып айтылады» [3, 70-б.], - деп, ертегіні қара сөзге айналған эпос жыры дейді. Ғалымның пікірінше, «Ер Төстік», «Шолпан мерген», «Арғы мерген», «Қара мерген» (Қара хан), «Ақ Көбек» сияқты ертегілерді бір кезде эпос болған, бірақ уақыт өте келе, трансформацияланып, эпикалық баянға түсіп, ертегіге айналып отыр дейді. Керісінше, бұл жерде, біздің айтпағымыз, ешқандай жанр артқа шегініс жасамайды. Эпос ертегіге, ертегі мифке айналуы мүмкін нәрсе емес. Сондықтан да біз бұл ертегілерді эпостан туындады демейміз. Бұл ертегілер – эпостың түпкі қайнар бұлағы. Осы мифтен ажыратылмай, тұтас күйінде тұрған қиял-ғажайып ертегі – эпосқа айналушы бастапқы жанр жүйесі. Қанша дегенмен де, бұл аталғандар ертегі жанрына жататын формалар болып табылады. Қиял-ғажайып ертегінің ішінде «Ер Төстікті» екі негізде қарастыруымызға болады. Төстік – мифтік (жасампаз) қаһарман, Төстік – эпикалық қаһарман. Бірақ мұның дәрежесі мифке де, эпосқа да жете алмайды. Алғашқысына қиял әлемі, кейінгісіне тарихи шындық жетпейді. Мифтік ертегі дейтініміз – Төстікті грек мифологиясындағы Одиссеямен салыстыруға толық негіз бар. Осы типологиялық байланысты ғалым Әлкей Марғұлан мынадай негіздермен дәлелдейді: «Одиссея Троя қаласын бұзып, кемесіне отырып еліне қайтқанда, жолда сұрапыл қара дауыл соғып, Одиссейдің кемесін толқын айдап, жалғыз көзді дәу – Полифемнің ордасына алып келеді. «Ер Төстік» жырында Ер Төстік жалмауыз кемпірден егеуін алып, Шалқұйрықпен жосытып келе жатқанда, жер қақа айырылып, жер астының жылан патшасының қолына барып түседі. Мұндағы айырма – Одиссей теңіз стихиясында кемемен жүзсе, Ер Төстік даланың жүйрігіне мініп, сар даланың құба жонымен жортады. ...Ер Төстіктің қасындағы тауды тауға соғатын көлдің суын бір-ақ ұрттайтын жайын алыптары – гректің Тезей, Зевс, Уран сияқты алыптарымен бірдей. Уран теңіз дәуі Кронспен соғысса, «Ер Төстіктегі» жайын алып – теңіз түбінде жататын Долман алыппен алысады. Зевс жұртқа тыныштық бермейтін дәулерді құрту үшін Олимп тауында жұртты шақырып жаумен соғысады. Соғыста Зевс Олимп тауының басына шығып, барлық дәуді жеңіп, олардың сүйегін отқа өртейді. Ер Төстік жалмауыз кемпірден туған Шойынқұлақ дәуді жапан түзде жеңіп, оның бесікте қалған баласын теңізге тастайды» [3, 70-б.]. Сонда, «Ер Төстік» және оның сюжеттік желісі мен композициялық құрылымынан туындайтын ертегілер грек мифтерімен өзектес. Сол грек мифтері секілді бұл ертегілер – ең ескі заманның туындылары. Оның грек мифі сияқты таза мифке жатпауы сондықтан, біріншіден, мұнда эпикалық кеңістік пен эпикалық құлаш кең, екіншіден, композициялық құрылымы өте күрделі, үшіншіден, қалыпты өмір тіршілігі басым суреттеледі, төртіншіден, халықтың тұрмыс-тіршілігі, болмыс-бітімі, шаруашылығы ілгері дәрежеде бейнеленеді. Ал бұл ертегілерді эпосқа тиемелдейтін себебіміз – батырлық, ерлік, елдік тақырыбының эпикалық идеясының жоғарылығында. Сондықтан эпостың арна басында ертегінің тұратыны сондықтан. Ал ертегінің бұл түрінің таза эпостық туындыға мүлдем жатпайтыны – онда тарихи шындықтың болмауы және баяндау, берілу, жеткізілу мәнерінің, жалпы көркемдік құндылығының эпосқа қарағанда төмендігі.
   

1. Қиял-ғажайып ертегілерде аналық-аталық дәуір қайшылықта суреттеліп, әрқашан екі қоғамның адамдары күрес үстіндегі сюжеттерде көрініс табады;

2. Ертегілерде политеистік ұғымдар көп кездеседі. Яғни бір құбылысқа, белгілі бір наным-сенімге емес, бір ертегіде бірнеше күшке табыну, нану үлгілері болады;

3. Тотем элементтері көбіне символдық жүйе тұрғысынан келеді. Мәселен, қарлығаш – қайырымдылықтың, қасқыр – зұлымдық, озбыр күштің, ит, төбет - адал достықтың, аққу-қаз – мейірімділіктің, қарға – қайырымсыздықтың, т.б. да тотемдердің бейнесі ретінде көрінуі;

4. Кейбір тотемдердің басқа халықтардан енуі. Айдаһар (қытай), тоты (шығыс) т.б. Мәселен, қазақта «тотыдай түрленген» деген тіркес бар. Қазақ жерінде тоты деген құс (немесе айдаһар) мекен етпейді. Ол халықтың басқа бір елден естіген «жаңалығы», тысқары құбылыстарға таңдануы, оларды жыр етуі. Немесе бөрі тотемі алтай халықтарында басқаша сипатпен көрінеді. Біріншісі ру тегі болса, бірде үйлену салтын білдіреді.

5. Кейбір этюдтердің «көшпелі сюжеттер» арқылы көрініс табуы. Қазақ мифтері өзіндік ерекшелігі бар құбылыс десек, оның құрылымынан кейбір басқа халықтарға тән ұқсастықтарды көреміз. Ал ертегілерде мұндай жағдайды ұқсастық дей алмаймыз. Яғни қазақ ертегілері сол кезеңде «сюжеттердің көшуі» арқылы немесе назирагөйлік үлгісімен жазылған дей аламыз. Әсіресе шығыс ертегілерінде кездесетін географиялық атаулар, наным-сенім, салт, ғұрып қазақтардікінде кездеседі. Немесе моңғол, орыс (Баба-яга), үнді (адам жегіш жалмауыз кемпір), грек, иран, түрік халықтарына сай сюжеттер молынан кездеседі. Өйткені қандай халық болмасын, бастарынан тотемизм, анимизм, магизм, шаманизм, зороастризм, дуализм сияқты наным-сенімді бастан кешіргені анық;

6. Ертегіде эпикалық кеңістіктің, өмірлік диапазонның шексіз, кең болуы;

7. Қиял-ғажайып ертегілерде сюжеттік желі мен композициялық құрылымның күрделі жүйе түзуінде;

8. Ертегіде көбіне диалектикалық байланыс өте мықты. Табиғат пен адам, өмір мен адам арасындағы түрлі тартыстар, қайшылықтыр үлкен орын алады;

9. Ертегіде характерлер құрылымының бай болуында. Мифтік бейнеде келетін хандардың, мерген, батырлардың, олардың туыстарының, ата-аналарының, жолда бөгет болатын жауыздар (мыстан, пері, жалмауыз кемпір, дәу), әрқашан көмекке келетін достары (гигантоманиялық (алыптар) және көзге көрінбейтін (қыл, қауырсын, қабық т.б.), асқан ақылды (Кенжекей) және өте сиқырлы (Күнікейдің ханды – қасқырға, уәзірді – түлкіге айналдыруы) жарларының кең образды жүйе құрауында;

Міне, осындай негізгі мифологиялық ертегілердің басты ерекшеліктерін саралай келе, олардың арна басында мифтік сюжеттер, мифтік наным, таным, мифологиялық кейіпкерлер жүйесінің болатынын және мифтің шырқау биігінде, яки шарықтау шегінде іліп алып кетер аралық жанрды атқаратын түр – қиял-ғажайып ертегі деп нық айта аламыз.

Жоғарыда айтып өткеніміздей, аралық жанрдың құрылымына миф және ертегілердің ішінде қиял-ғажайып және хайуанаттар жөніндегі ертегілердің жататынын айтқанбыз. Бұл екі ертегінің тобында мифология кең көрініс табады. Жан-жануарлар турасындағы ертегілер турасында сөз қозғағанда, оның негізгі құрылымында этиологиялық мифтердің орын алатынын толық айта кету керек. Бірақ ертегінің бұл түрінің жартысы мифологиялық, жартысы шындық дүниеге құрылған. Өйткені қандай түр, жанр болмасын, оның алдындағы немесе одан кейінгі келетін жанр түрі қатарынан екі жақтан ықпалын тигізеді. Сондықтан бұл түрдегі ертегілердің алғашқыларында мифтік сарын мол. Мәселен, аңдар, жануарлар жөнінде айтыпты-мыс, болыпты-мыс деген халықтың танымы және соған сәйкес олардың мінез-құлқы, түр-тұрпаты, келбеті, шығу тегі, дене мүшелерінің өзгеру себептері сияқты құбылыстар халықтық наным-сенім тұрғысынан бейнеленеді. Түлкінің құйрығының неліктен ұзын болғаны, қоянның құйрығы неліктен қысқа болғаны, бөдененің құйрығының қырғауылдыкіндей ұзын болып, содан кейін қысқарғаны, қасқырдың ұлуы, жылқының адамға қызмет етуі, бұғының тағы болуы, түйе көрсе жылқының неліктен қалтырайтыны сияқты бүгінгі күндегі шындық өміріміздің «тарихи-мифтік» негізі осы ертегілерде көрініс тапқан. Бұл жерде де кейбір ертегілерді этиологиялық миф екен деп қаласың. Мәселен, «Бөдененің құйрығы неге қысқа?» деген ертегіні алайық: «Бұл былай болған екен. Ертеде мынау, төмен жақта бір биік тау болыпты. Ол таудан әрі қарай ешбір құс асып өте алмапты. Нелер ұшқыр, қыран құстар талаптанып көріпті. Бірақ шамалары келмепті. Бүркіттің ұшқыш қыраны келіпті, аса алмапты. Қырғидың атақтысы келіпті, аса алмапты. Ең соңында «енді кім қалды?» - дегенде, бөденеден басқаның бәрі сыннан өтіп біткен екен. Бөдененің атақтысы шақырылыпты.

Сонымен, сайып келгенде, миф пен ертегінің аралығын көпірдей жалғап тұратын аралық бейтарап жанрлар барына көзіміз жетті. Соның ішінде қиял-ғажайып ертегілер мен хайуанаттарға арналған ертегілердің (бастапқы стадиясы) желісінде мифология толықтай қамтылады. Қай жанр болсын «көшпелі», «өтпелі» кезеңде (мифтің ертегіге өту кезеңі) қасиеті мен бояуын бірге алып жүреді.