А. Б. Медешова қыркүйек 2010ж

Дәрістің мазмұны:

2.Географиялық қабықтың құрамдас бөліктері.

2) география пәні қандай ғылымдар саласына бөлінеді?

3) географиялық қабық дегеніміз не?

1.Қазіргі заманғы география - ең алдымен физикалық-географиялық және экономикалық-географиялық ғылымдарға бөлінетін өзара байланысты ғылымдар жүйесі.

Физикалық-географиялық ғылымдар (физикалық география) табиғатты зерттейтін жаратылыстану ғылымдарына жатады. Физикалық географияның зерттеу объектісі - Жердің кешенді қабығы, мұның өзі литосфераның, гидросфераның, атмосфераның, ағзалардың жанасуы, өзара араласуы және өзара әрекеттерінің нәтижесінде қалыптасып географиялық (ландшафттық) қабық деп аталады. Біртұтас, ажыратылмас географиялық қабық бір тектес емес және оның құрылысы өте күрделі. Жердің барлық сыртқы қабықтарының ең тығыз байланысқан қабаты айрықша күрделілікпен ерекшеленеді. Мұны географиялық қабықтың құрам бөліктері тау жыныстары және бұлардан пайда болған рельеф, су, ауа_, топырақ, ағзалар - оның әр түрлі аймақтарының әркелкі дамуының нәтижесінде әр түрлі күрделілік пен әр түрлі өлшемдегі ұштасуын қалыптастырады. Табиғат құрам бөліктерінің мұндай тарихи қалыптасқан ұштасуын табиғат немесе физикалық-географиялық кешендер деп атайды. Географиялық қабық өзі ең ірі (планетарлық) табиғат кешені бола отырып, көптеген салыстырмалы дербес, қарапайым және күрделі, ірі және ұсақ табиғат (физикалық-географиялық) кешендерден тұрады. Географиялық қабықты планетарлық табиғат кешені ретінде «тұтас оның зат құрамының ең жалпы ерекшеліктерін, географиялық құрылымы мен дамуын - физикалық география (жалпы жертану ғылымы) зерттейді. Жалпы планетарлық географиялық заңдылықтарды білу планетарлық табиғат кешенінің кез-келген бөлігінің ерекшеліктерін түсіну үшін, қоғамның планетарлық өлшем алған географиялық қабыққа әсерлерін есептеу, болжау және реттеу үшін қажет.

Географиялық кабықтың қазіргі жағдайын, оны құрайтын барлық табиғат кешендерін түсіну үшін олардың даму тарихын білу қажет. Мұнымен палеогеография шұғылданады.

Географияның шектес ғылымдармен түйісуінде жаңа ғылыми бағыттар пайда болады да, олардың саны тез өсуде. Бұлар, мәселен, медициналық, әскери, инженерлік география.

Карталарды қолданбайынша, картаға түсірмейінше географиялық зерттеулерді жүргізу мүмкін емес. Картографиялық әдіс физикалық және экономикалық географияларда кеңінен пайдаланылып, оларды жақындастырады. Карта, оны жасау және пайдалану әдістерін зерттейтін географиялық ғылымының өз алдына саласы картография пәнін құрастырады.

Ең көне ғылымдардың бірі географияның даму процесі ұзақ та, күрделі. Ол сипаттау және сипаттау-түсіндірме ғылымынан экспериментті-қайта өзгерту, конструкциялық (Constructio (лат.) – құру.) ғылымға айналды. Оның қазіргі міндеттері қоғамның табиғатқа әсер ету мәселелеріне ғылымның белсене араласуының мейлінше қажеттілігі арқылы анықталады. Табиғатты тиімді пайдалану, қалпына келтіру, қорғау, мақсаткерлікпен қайта өзгерту оның кешенділігін түсінуді, табиғат кешендерінің құрылымын, даму заңдылығын білуді, бұлардың мүмкін боларлық өзгерістерін болжауды талап етеді.

2) Географиядағы жаңа ғылыми бағыттағы пәндер?

3) Жертанудың қазіргі міндеті?

Ұсынылған әдебиеттер: 1,3,4,5,6,7,11.
№ 2 дәріс

Тақырып: Әлем дүниесі.

Дәрістің мазмұны:

2.Ғарыштық денелер және олардың өзара әрекеттері.

2) Галактика, метагалактика түсінігі?

Жерден қазіргі радио және оптикалық телескоптардың көмегімен Әлем дүниесінің Жерден Күнге дейінгі аралықтан 300 мың млрд. есе көп қашық бөлігі байқалады. Егер бізге Әлемнің «көрінетін» Метагалактика деп аталатын бөлігі бойынша болжайтын болсақ, Әлем негізінен сутек (80%) және гелийден (18%), аздаған басқа да элементтердің қатысуынан тұрады.

Әлемнің негізгі зат массасы (98%) жұлдыздарда шоғырланған және ол ионданған ыстық газдан - плазмадан тұрады.

Метагалактикада 10²¹-ден астам жұлдыз бар. Көптеген жұлдыздарда планеталық жүйе болуы мүмкін деп болжанады. Алайда планеталардағы Әлемнің жалпы зат массасы өте аз, ол 0,1%-ға да жетпеуі ықтимал.

Жұлдызаралық кеңістік ерекше сирек газ, ұсақ шаң-тозаңдармен толы болып, кейбір жерлерде соншалық үлкен «бұлттар» - газды және тозаңды тұмандықтар түзеді.

Жарқырауына байланысты алып жұлдыздар мен ергежей жұлдыздар анықталады. Олардың біріншісі күшті жарқырайды және заттық тығыздығының аз болуына байланысты кең көлемде сәулеленеді. Екіншілерінің керісінше, жарығы әлсіз, көлемі аз және тығыздығы мол. Мәселен, қызыл алыптар қызыл ергежейлілерге қарағанда 5-10 мың есе жарығырақ. Үлкен жұлдыздардың диаметрі Күннің диаметріне қарағанда жүздеген есе артық (мысалы, Бетельгейзе жұлдызының диаметрі 360 есе көп). Ергежей жұлдыздар Жерден кіші болуы мүмкін.

Жұлдыздарды салмағы бойынша үнемі айыра алмайды. Жұлдыздардың массасы Күннің массасынан 50 есе артық (сирек) немесе 10 есе кем деп есептелінеді..

Жұлдыздардың пайда болуы жөнінде бірыңғай, жалпы жұрт қабылдаған пікір жоқ. Тартылыс күші мен магнит өрісінің әсері арқылы газ-тозаң материяларының тығыздалуы (қоюлануы) жолымен жұлдыздардың пайда болуы туралы тұрақты пікірдің бірте-бірте қалыптасуына 150 жылдан астам уақыт кетті. Жұлдыздардың қалыптасуының 3 кезеңі бар: 1) газдың бөлшектері мен молекулалары пайда болған «бұлттың» орталығына жиналады; мұнымен бірге гравитациялық энергия кинетикалыққа, ал кинетикалық - жылу энергиясына айналады. «Бұлт» қызып, жарқырай бастайды - бұл протожұлдыздар (жұлдыздың бастапқы кезеңі).

2)Жұлдыздар бастапқы кезеңінде негізінен сутектен құралады. Жұлдызда температура 10-30 млн. градусқа көтерілген кезде термоядролық реакция басталады, температура көтерілген сайын олардың типтері өзгереді. Сутектің «жану» процесі арқылы ол гелийге (Сутек атомы ядросының 4 протоны гелий ядросын құрайды, массаның артығы сәуле энергиясына айналады. 3)Жұлдыз ядросында сутектің «жануы» нәтижесінде ядро гелийге (Жұлдыз қабығы мен оның ядросы аралығында бір-бірімен араласуы болмайды.) айналып сығылады, ол температураның жоғарылауын және оның үстіңгі қабатында ядро процестерінің таралуына әкеп соғады. Осы қабаттарда ауыр гелийдің пайда болуына байланысты ядроға қысым артады, ядро онан әрі сығылып, температурасы 100 млн. және одан да жоғары градусқа көтеріледі. Ядрода гелийдің көміртекке айналу процесі басталады, одан кейін азот, неон, магний пайда болады. Температураның көтерілуінен болған жұлдыз ішіндегі зор қысым оның сыртқы қабатын ұлғайтуға мәжбүр етеді. Жұлдыздың көлемі өседі, осыған байланысты беткі температура төмендеп, жарқырауы артады. Жұлдыз қызыл алыпқа (эволюцияның үшінші кезеңі) айналады. Жұлдыздардың «жанарлары» біткен болса, ол бастапқы да баяу, кейін соншалықты шапшаң сығылып, коллапсқа айналады. Егер жұлдыздың ішіндегі электронды газдың қысымы сығылуды тоқтата алатын болса, заттың атомдары протондар мен электрондарға «жаншылады» және жұлдыз ақ ергежейлі жұлдызға ауысады. Ақ ергежейлілерде сутек жоқ дерлік. Олардың көлемі аса үлкен емес, ал тығыздығы өте күшті болады.

Әлемнің бақылауға мүмкін бөлігі – Метагалактика.

2) Бізге ең жақын орналасқан галактика?