А. Байтұрсынұлы атындағы тіл білімі институты ӘОЖ
жүктеу/скачать 2,2 Mb.
|
| Бұқар жыраудың:
Сен бұзау терісі – шөншіксің, Мен өгіс терісі – талыспын, - деуі бұған дәлел (шөншік – кішкене дорба, кішкене қап, ХVIII ғ.әдебиетінен). Ираннан кездеме алып, дорбаны матадан жасайтын болған да, олардың аты қазақта қалта болып қабылданған. Сөйтіп мес, саба, торсықтан басқалары ыдыс мағынасын жойған. Оқшантай – оқ-дәр салатын, қошқардың ұмасынан бітеу сойып алған тері қалта. Ғалым Бәтима – Бәтіш, Гүләйім – Күләш, Мағрипа – Мағыш сияқты сөздердің әрқайсысы өз алдына дербес жалқы есімдер мен етістіктерде бола бермейді; кішірейту формасы болмағандықтан, түбірден бөлініп басқа бір сөз жасалмайды, жасалса да сирек, онда да ұзақ замандар өткеннен кейін, жаңа заман ұғымы ескі заманнан өзгеше болғанда ғана жасалады. Мысалы: парсының қоразын «кішкене ата» деп танығандықтан әтеш деген сөз шыққан (татардан келген). Бұрын іші қуыс заттың бәрін күбін деген, күпшек пен келіншекті олардың түбіріндегі сөздердің кішіреюі деп танымай, басқаша таныған. Жалпы есімнің бұлай болуы әрі ұқсастығын, әрі айырмасын білдіру қажет болған. Ал жалқы есімдерде олай емес, олардың кішірейген сыңарлары туынды сөз түрінде болады (Мырза, Мырзаш); мұндай ұқсас сөздердің басқалығы сол есім иелерінің әкесінің аты мен фамилиясынан айқындалды. Қазақ есімдерінің этномәдени сипаты проф. Қ.Жұбановтың пайымдауынша, бір үйдің, ия, туыс балалардың ат қоюынан да көрінеді: «Қазақта бір кісінің баласы екендігін көрсететін ұқсастық көріністері де бар. Оларды ұйқас атар дейміз (Опа – Сапа, Шамғали - Мұфтиғали). Бұл түбірлестігін көргеннен емес, лексика жағынан түбірін жақындату емес, ұйқастығын жақындату жолымен ғана жасалған (Опа-берік, Сапа-қызық). Сондықтан жоғарыдағыларды ұқаса ету үшін аллитерация, ассонанстар шыққан» [39. 98 б.]. Ал, қазақ есімдеріндегі тотемдік мән де ғалым назарынан тыс. қалмаған: «Жаңа мағына демекші, бірқатар айуан, аң бұрынғы құдайымыз. Қасқырбай, Түйебай, Құлыншақ деп ат қоюымыз соларды ардақтап, қастерлегенімізден. Мұндай қылық орыстар да бар. – Собакевич, Волков, т.б. Мұндай сөздердің өзі қалғанымен мазмұны жаңарып, өзгеріп отырады. Америка елінде кесірткеге тимейтін халық әлі бар. Адам табиғатты танып, білген нәрсесін актив, пассив деп жорамалдаған». Проф. Қ.Жұбановтың тек қазақ антропонимдік жүйесінің валенттілік (тіркесімділік) теориясымен қатыстылығы тұрғысынан сипатталғаны ғана емес, жалпы синтаксис теориясына өзіндік үлес қосқан мына тұжырымдарын біздің жұмысымызда атап өтпеу мүмкін емес: «Правда, единичны случаи сохранения предпологаемого древнего порядка слов. Иначе и быть не могло, ибо господство новой нормы могло осуществиться после того, как была вытеснена старая. Поэтому и там, где определние стоит за определяемы, наше грамматическое мышление не всегда в состоянии это видеть, более того, оно способно превратить определение в определяемое и наоборот. Быть может, такие странные сочитания, как Күнсұлу (Солнце красивое), Айсұлу (Луна красивая), Таңсұлу (Утренняя заря красивая), встечающиеся в традиционных личных женских именах, или аналогичные им мужские имена, вроде: Күнжарық (Солнце светлое), Айжарық (Луна светлая), Таңжарық (Утренняя заря светлая), и были образцами такого расположения слов, при катором определения, выраженные прилагательными сұлу (красивый) и жарық (светлый), следовали за определяемыми күн (солнце), ай (луна) и таң (утренняя заря). Подобное допущение более вероятно потому, что здесь в последних компонентах (сұлу и жарық) нет возможности усматривать сказуемое, а в первых (күн, ай, таң) – подлежащее, так как сочетания, составляющие личные имена, крайнее редко принимают форму предложения, вроде: Жыл келді (Весна наступила), Қожам берді (Мой хозяин пожаловал) и т.д. Чаще всего личные имена, будь они простые или сложные – безразлично – представляют собой выражение либо атрибута некой субстанции, либо предиката некоего субъекта. В первом случае субстанцией, во втором – субъектом мыслится лицо, носящее имя. Так что полный перевод вложенных в вышеперечисленные имена мыслей может быть таков: «(это) – красивое солнце», «(это) – светлое солнце» и т. д. Бывает также, что личные имена выражают идеал. В таком случае они означают: «(пусть это будет) красивое солнце», «(пусть это будет) светлое солнце». Словесно выраженной формой такого осмысления личных имен являются женское имя Ұлбосын – «пусть будет (это) сын», мужское – Жанбосын – «пусть будет (это) душой», Жанбол – «будь душой» и т.д. Личные имена Күнсұлу, Айсұлу, Таңсұлу, Күнжарық, Айжарық, Таңжарық не могут быть ситаксическим расшифрованы в пределах современных норм, т.е. как сочетание определения с определяемым, предшествование первого второму, потому что существительные теперь не употребляются в качестве определений, когда определяемым должно быть прилагательное. Исключение составляют образования типа қойшы торы, букв. пастух гнедая, т.е. пастуший гнедко, бәйгі күрен, букв. скачка рыжая, т.е. скаковая рыжая. Но механизм подобного исключения ясен. Сонымен бірге ғалым көптеген сын есімдердің қазақ тілінде белгілі бір жағдайда ғана, қолданысқа сәйкес заттанатынын және сонымен бірге көптеген есімдердің әрі зат есім, әрі сын есім ретінде болатынына назар аударады (Байлардың, лауазымдардың, әртүрлі кәсіп иелерінің, т.б аттары). Қоғамда әлеуметтік орны бар, жағдайы бар адамдардың аттары. Оған мысал ретінде қазақ танымына сәйкес түсінілетін бай, батыр, сұлу сөздерін келтіреді. Нақты айтқанда, бай – «әт» дәулеті мол адам (сын есім), әрі қазақ тұрмысындағы әлеуметтік жікті анықтайтын атау (зат есім). Батыр - әрі ержүрек, батыл адам (сын есім), әрі әлеуметтік топтың өкілінің атауы (зат есім) т.б. Сондықтан, осы тектес есімдердің жоғарыда аталған қасиеттерінің, олардың адам есімімен тіркескен кезде мәні бар екен. Атап айтқанда, осы жалпы есім мен жалқы есімнің қайсысы сол атқа тән белгілі анықтаса, сол кісі есімдерінің анықтауыш болады. Мысалы, Маман бай, Көтібар батыр, Айман сұлу, Қыз Жібек т.б. Профессор Е.Жұбановтың тұжырымдауынша: «тілдің сөздік құрамының алуан түрлі салалары секілді антропонимдік атаулар мен этнонимдерді, әлеуметтік топтардың жыр-дастандарында сақталған жинақ аты іспетті «қара қыпшақ Қобыланды» тәрізді эпонимдерді, яғни, эпос қаһармандарының генеалогиялық тегін танытатын есімдерді зерттеп, олардың көркемдік сырына, табиғатына зер салу әлеуметтік лингвистиканың бүгінгі таңдағы міндеті» [40, 126 б.]. Тіл білімінде жалқы есімдерді зерттеу барысында әлеуметтанымдық тіл білімінің гендерологиялық саласын, негізінен, мынадай бағыттарды қарастыру қажет: 1) Семантикада бір тілді басқа тілдермен салыстырғанда ер адамдар және әйел есімдерінің ұқсастықтары мен айырмашылықтары. 2) Ер және әйел адамдар есімдерін статистикалық тұрғыда талдау. 3) Бейресми есімдерді жынысқа қатысты зерттеу. Гендерология мәселесі - тіл білімінде жанадан зерттеліп жатқан сала. Бұл туралы И.Г.Ольшанский, А.В.Кирилина: «Гендер: лингвистические аспекты» атты мақаласында: «Гендерные исследования это новое направление в гуманитарной науке, находящийся сейчас в процессе становления. В центре еге внимания - культурные и социальные, а также языковые факторы, определяющие отнощение общества к мужчинам и женщинам, поведение индивидов в связи с пренадлежностью к тому или иному полу, стереотипные представления о мужских и женских качествах - все то, что переводит проблематику пола из области биологии в сферу социальной жизни и культуры» деп жазады [41, 133 б.]. Т.М.Абдрахманованың зерттеуіне қарағанда лақап есімдері қазақ, орыс, неміс тілдері бойынша олардың көбі ер адамдарға қойылады. Бұл әр тілдің өзіне тән ерекшелігін бар екенін көрсетеді. Неміс және орыс тілдеріндегі лақап атаулар жынысқа байланысты өзгешеленеді, ал қазақ тілінде бұл ерекшелік байқалмайды, себебі род категориясы тек орыс, неміс тілдеріне тән. Бұл ерекшелік дейді автор: «ер адамдар мен әйел адамдардың мінез құлқына байланысты болуы тиіс. Кез келген елде әйел адамдар ер адамдармен салыстырғанда жұмсақ мінезді, нәзік жанды, инабатты болады, сондықтан да әйел адамдарға көп лақап аттар қойылмауы керек» Осы зерттеуде қазақ, орыс, неміс есімдері қарастырылған, соның нәтижесінде ер адамдардың бейресми есімі – 70 - пайыз, ал әйел адамдардың бейресми аты - 30 – пайыз [42, 129 б.].Сонымен, қарастылып отырған тілдерде лақап аттарының саны әйел адамдарға қарағанда ер адамдарға біршама көп қойылады. Қорыта келгенде, бұл ерекшелік тек биресми есімдерге ғана тән емес, ер адамдар мен әйел адамдардың ресми есімдеріне де тән. Демек, антропонимдер жүйесінің қазіргідей ежелгі заманда да ерекше әлеуметтік-мәдени мәні болған. Бурят тіліндегі антропонимдерді зерттеген ғалым А.Э. Митрошкина мұны былай деп көрсетеді: «Имя рождалось как слои и их предметных атрибутов. Имя не только имеет функцию обозначения индивидов для удовлетворения практической необходимости общения а пределах определенных социумов, но и сложным образом отражает, фиксирует состояние их культуры» [43, 107 б.]. Бұл сонымен бірге антропонимияның динамикалық сипатын да дәлелдейді. Түркі антропонимикасын зерттеуші ғалым В.У.Махпировтың еңбегінде ол туралы былай тұжырымдалған: «Для исследования основных закономерностей формирования и функционирования древнетюркской ономастики необходимо рассмотреть этнокультурную и политическую историю древних тюркоязычных народов, поскольку многие факторы данной истории оказывали решающее влияние на ономастическую систему, которая живо реагировала на различные изменения в этносоциальной, экономической, политической жизни тюркского общества, четко фиксируя в своей структуре смену территорий, характер изменений в политической и социальной сфере, культурные и экономические метаморфозы, коими богата история тюркоязычных народов древности и средневековья» [44, 302 б.]. Антропонимдік жүйенің қызметі әрбір қоғамның әлеуметтік-экономикалық және мәдени өрісінің дамуымен ұштасып жатады және жан-жақты ақпаратқа ие. Осымен байланысты «Қазақ ономастикасы. Жетістіктері мен болашағы» атты осы саладағы зерттеу нәтижелерін қорытып, болашағын бағдарлаған Т.Жанұзақов пен Қ.Рысбергеннің еңбегінде антропонимияның әлеуметтанымдық зерттеу нысанын былайша анықтаған: «1) тіліміздегі антропонимдік жүйенің қалыптасып дамуы мен қызмет аясының жалпы мәселелерін теориялық әрі методологиялық тұрғыдан зерттеудің жалпы проблемалары; 2) антропонимдерді тұтас бір жүйе ретінде зерттеу; 3) кісі аттарын әлеуметтік-қоғамдық, тарихи категория ретінде қарастыру; 4) кісі аттарының пайда болу, жойылу заңдылықтарындағы тарихи-әлеуметтік жағдайлардың себеп-салдарын анықтау; 5) кісі атарының сөйлеу тілі мен жазба тілдегі қызметін, қос тілдегі орны мен мәдени қарым-қатыстағы мән-маңызын зерттеу; 6) кісі есімдерінің экспрессивті-эмоционалдық қызметін тексеру (көркем әдебиетте, баспасөзде, күнделікті тұрмыста қолданылу ерекшеліктері); 7) антропонимдер жүйесіндегі интернационалдық, ұлттық ерекшеліктерді, олардың өзара байланыс, бірлігін зерттеу; 8) қазақ антропонимдерін байытудағы басқа ұлт антропонимдерінің әлеуметтік мәні: 9) көпұлтты Қазақстан Республикасында қазақ антропонимдерінің қолданылуы мен қызмет аясының әлеуметтік сипаты; 10) антропонимдерді тілдік және тарихи тұрғыдан топтастыру» [45, 44 б.]. жүктеу/скачать 2,2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|