А. Ф. Зейнулина филология ғылымдарының кандидаты, профессор
жүктеу/скачать 0,68 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің филология, журналистика және өнер факультетінің қазақ тілі кафедрасының отырысында басуға ұсынылды
- Пікірсарапшы
- 1-Сабақ 1.1 Грамматика
- 1-тапсырма
- 3-тапсырма
- 5-тапсырма
- 2-Сабақ
- 2.2 Фонетика
- 2–тапсырма
- 5–тапсырма
- 7–тапсырма
- 3-Сабақ
- 3.3 Лексика
- 4-Сабақ
- 4.3 Лексика
- 11-жаттығу
| Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Қазақ тілі пәнінен барлық мамандықтарда оқитын студенттерге арналған практикалық сабақтарға әдістемелік нұсқау Павлодар Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Филология, журналистика және өнер факультеті Қазақ тілі кафедрасы қазақ тілі пәнінен барлық мамандықтарда оқитын студенттерге арналған практикалық сабақтарға әдістемелік нұсқау Павлодар Кереку
2008 УДК 811.512.122 (07) ББК 81. 2 Каз-9 Қ-17
Пікірсарапшы: А. Ф. Зейнулина - филология ғылымдарының кандидаты, профессор. Құрастырушылар: Т. Д. Айтқазина, Ә. Қ.Қопаева Қ-17 Қазақ тілі пәнінен барлық мамандықтарда оқитын студенттерге арналған практикалық сабақтарға әдістемелік нұсқау / құраст.: Т. Д. Айтқазина, Ә. Қ.Қопаева. – Павлодар: Кереку, 2008. – 41 б. «Қазақ тілі» пәнінен практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау барлық мамандықта оқитын студенттерге ұсынылады. Әдістемелік нұсқауда тапсырмалар және жаттығулар жиынтығы мен оны орындау туралы мәлімет берілген. Әдістемелік нұсқау жұмыс бағдарламасына сәйкес әзірленді. УДК 811.512.122 (07) ББК 81. 2 Каз-9 © Т.Д. Айтқазина, Ә.Қ.Қопаева, 2009 © С. Торайғыров атындағы ПМУ, 2009 Алғысөз Мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейтуде, әсіресе, басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін қарым-қатынас құралы ретінде үйретуде ұстаздардың алдында тұрған міндет жүгі ауыр екені белгілі. Өйткені, ата дәстүрімізді, ежелден келе жатқан мәдениетімізді жас ұрпақтың бойына сіңіріп, ана тіліміздің кең қанат жаюына ықпал етуші біздер боламыз. Болашақ жұмыс орнында қызмет бабына сай мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейтіп, өрісін ұлғайтатын, біздің ойымызша, қазақ тілінде оқитын жастар. Мемлекеттік тілді игерудің маңызын бүгінгі жас ұрпақ санасына жеткізу үшін бүгінгі студент, ертеңгі маман мемлекеттік тілді жетік меңгере білуі қажет. Бұл ретте, білім алудың қазіргі кезеңдегі мақсаты – қоғамға қажет ысылған, жетілген, білмді, білікті, бірнеше тіл білетін маманды қалыптастыру. Аталмыш әдістемелік нұсқау типтік бағдарлама бойынша өтілетін грамматикалық және лексикалық тақырыптарға негізделген. Грамматикалық тақырыптар негізінен тілдік жүйеге бағытталып берілген. Тыңдау, айту, оқу, жазу, әңгімелесу сияқты сөйлеу қызметінің барлық түрлері қамтылған. Грамматикалық тақырыптар лексикалық тақырыптар жүйесіне үйлестірілген. Қорыта айтқанда, аталмыш әдістемелік нұсқаудың басты мақсаттарының бірі – жалпы тіл ұстарту жүйесі, студенттердің сөйлеу және дұрыс жазу дағдыларын қалыптастыру. Нұсқаулықта түрлі тақырыптар қамтылып, сол тақырыптар төңірегіне жаттығулар, мәтіндер топтастырылған. 1-Сабақ 1.1 Грамматика: Есімдік. Сұрау есімдігі. Шылау. Сұраулық демеуліктер. 1.2 Фонетика: Қазақ әліпбиі. Қазақ тілінің төл дыбыстары, олардың жуан, жіңішке түрлері. 1.3 Лексика: Әдеп ережелері. Амандасу. Қазақ тілі түркі тілдер тобына жатады. Қазақ әліпбиі 42 әріптен тұрады. Қазақ тіліне тән 9 дыбыс бар: ә, і, ү, ұ, ө, қ, ң, ғ, һ. Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар жуан, жіңішке болып бөлінеді. Жуан дауыстылар: а, о, ұ, ы, у (мысалы, бару) Жіңішке дауыстылар: ә, ө, ү, і, е, и, у (мысалы, келу)
Қай халықтың болмасын өзіндік сәлем беру, сәлем алу жоралғылары бар. Қазақ халқының салты бойынша төс қағысып амандасу ер азаматтар үшін ұлттық амандасудың ең құрметті түріне жатады. Ал жастар жай ғана қол алысып, келесі қолымен арқа, иық қағысып та амандасады. Келіндер жасы үлкен ата-ене, қайнағаларға сол тізесін сәл бүгіп, басын изеп, ибалық сәлемдесу ишаратын жасаған. Әр адамның мәдениетін, білімін, инабаттылығын осы сәлемдесу, жөн сұрау мәнерінен білуге болады. Қазақ халқының амандасу салты мазмұны жағынан өте бай. Тәрбиелік мәні жоғары. Жастарды кішіпейілділікке, ибалылыққа, сыйластыққа шақырса, үлкен-кіші, туыс-бауырды сыйластыққа, татулыққа апарады.
Қазақ тілінде сұраулық мағынаны екі түрлі формамен беруге болады: бірі – арнаулы сұрақ, екіншісі – жалпы сүрақ. Сұрау есімдігінен жасалғанын арнаулы сұрақ дейміз. Сұрау есімдігіне кім? не? неше? қай? қандай? қанша? қалай? қашан? т.б. сөздері жатады. Мысалы, Бұл не? ол қандай адам? Қашан келесің? Сағат неше? Назар аударыңыздар, орыс тілінде сұрау сөздері сөйлемнің басында тұрса, қазақ тілінде сөйлем соңында немесе баяндауыштың алдында тұрады. Сұраулық демеуліктер арқылы жалпы сұрау жасалады. Сұраулық демеуліктер: ма, ме, ба, бе, па, пе, ше. Мысалы, Сәлеметсіз бе?Мал-жан аман ба? Ал, сен ше? Сұраулық демеуліктер өзі қатысты сөздерден бөлек және сөйлемнің соңында жазылады. Сұраулық демеуліктер алдындағы сөзге қатысты үйлеседі:
1-жаттығу. Мына сұраулы сөйлемдерді хабарлы сөйлемдерге айналдырындар. Сен баяндамаға дайындалдың ба? Жеріміз енді көбейгелі тұрған жоқ па? Басшысы болмаған елде елдік бар ма? (М.Әуезов). Баянауыл сияқты жерді кім сүймейді? (З.Шашкин).Жұмабай үйде ме? 2-жаттығу. Мына хабарлы сөйлемдерді сұраулы сөйлемдерге айналдырындар. Бұл қыздың жасы он жетіге жаңа толды. Бала атасының бетіне таңдана қарады. Анау кезде отырғызылған жас шыбықтар көктеп қалыпты. Өзінің жақсы көретін оқушыларының бірі Әділ екен. Бүкіл ауылдың малы сол құдықтан суарылады. Ақыры асыға күткен ұшу сәті же жетті. 2-Сабақ 2.1 Грамматика: Жіктеу есімдіктері: мен, сен, сіз, ол. Жалғаулар. Тәуелдік жалғауы. Септік жалғауы. Атау, ілік септіктері. 2.2 Фонетика: Ы, І төл дыбыстары. Сұраулы сөйлем интонациясы. 2.3 Лексика: Танысу. Қазақ тілінде жалғаудың (окончание) – 4 түрі бар: көптік жалғау, тәуелдік жалғау, септік жалғау және жіктік жалғау 1-кесте. Көптік жалғау
2-кесте. Тәуелдік жалғау
3-кесте. Септік жалғау
4-кесте. Жіктік жалғау Жекеше түрі
Көпше түрі
Мысалы: Мен әке+мін, жас+пын, жұмыс+та+мын, бірінші+мін, сен емес+пін Сен әке+сің, жас+сың, жұмыс+та+сың, бірінші+сің, мен емес+сің Сіз әке+сіз, жас+сыз, жұмыс+та+сыз, бірінші+сіз, мен емес+сіз Ол әке, жас, жұмыс+та, бірінші, мен емес Біз әке+міз, жас+пыз, жұмыс+та+мыз, бірінші+міз, отызда емес+піз Сендер әке+сіңдер, жас+сыңдар, жұмыс+та+сыңдар, бірінші+сіңдер, отызда емес+сіңдер Сіздер әке+сіздер, жас+сыздар, жұмыс+та+сыздар, бірінші+сіздер, отызда емес+сіздер Олар әке(лер), жас(тар), жұмыс+та, бірінші(лер), отызда емес.
дым – дым мы – мыс рысь – орыс быт – шабыт
была – былай жил - жыл 2-жаттығу. Ы және І артикуляциясындағы ерекшеліктерін түсіндіріңіз. Прочтите, объясните разницу в артикуляции Ы и І: Ыс – іс ыл – іл Тыс – тіс сыз – сіз Ызыл – ізсіз жыр – жір Ыста – істе жылы – жілік Сыра – сіре ызыл - ізсіз 3-Сабақ 3.1 Грамматика: Оқшау сөздер. Қаратпа сөз, тыныс белгісі. Одағай. Болымсыздық есімдігі. 3.2 Фонетика: Ұ, Ү төл дыбыстары; жуан, жіңішке негіздер. Интонация. 3.3 Лексика: Кешірім. Өтініш. Алғыс. Келісу. Қарсылық білдіру. Құптау. Құптамау. 1-жаттығу. Ұ және Ү дыбыстарының айтылудағы ерекшеліктеріне көңіл бөле отырып, мына сөздерді оқыңыз. Прочтите, обращая внимание на произношение звуков Ұ и Ү: ұқ – үк ұн – үн сұр – сүр ұш – үш ұр – үр құн – күн тұр – түр ұй – үй жұқ – жүк
а) дүкен, сүт, дүние, жүзім, жұма, жүзік, құс, құм, жұрт, сұрақ, тұрмыс, гүл, ұя, ұл, дүйсенбі, жүрек, күнделік, күріш. ә) Тұрар, тұрабай, Ұлжан, Күміс, Жеңіс, Мұрат, Гүлсім, Жүсіп, Нұрлан, Гүлнәр, Сұлушаш, Күнсұлу, Айсұлу.
Үлгі: кір үтікте – кір үтіктеме. Кір үтікте, анда ұйықта, сен тез жүгір. Сен сұра. Қатты күл. Су құй. Ұял. Тәрелке ұста. Далада жүр. Сыныпта тұр. Осында күт. Ет тұзда. Шұқы. Анда жүз. Қатты түшкір. Тез жұт. Машина жүргіз. Тез түсір. Мында түне. Жұл. Теледидар ұсын. Осында ұш.
- Кешірім, ғафу ету, айып етпеу, алғыс айту, риза болу, оқасы жоқ, айтып жіберу, қарсы болмау, жоқ, келісу, әрине, келіспеу, құптау. - Кешіріңіз, кіруге бола ма? Кіріңіз. Ғафу етіңіз, сөзіңізді бөлейін. Оқасы жоқ, не айтайын деп едіңіз? Айтып жіберіңізші, сағат қанша болды? Сағат 8-ден 5 минут кетті. Сізбен әңгімелесуге бола ма? Жоқ, уақытым жоқ. Кешіріңіз, әңгімелесуге уақытым жоқ.
Оқшау сөздер сөйлем сөз тіркесінің құрамына еніп, олардың мағынасын дәлелдеуге қатысқанымен, сөйлемдегі басқа сөздерге ешқандай қатысты болмайды. Сондықтан, сөйлем мүшесі қызметінде жұмсалмай, сөйлемдегі басқа мүшелерден интонациямен оқшауланып айтылады. Олар сөйлем атаулығы тигізетін мағыналық әсеріне және қандай сөзлерден жасалуына қарай үшке бөлінеді: қаратпа сөз, қыстырма сөз, одағай сөз. Қаратпа сөздер жазушы мен сөйлеуші кейде өз ойын біреуге я бірдемеге арнай айту мақсатымен сөз тіркесін пайдаланады.
Қыстырма сөз – сөйлемдегі басқа сөздермен байланыспай, белгілі бір сөйлем мүшесінің қызметін атқармай, сөйлемде айтылған ойға айтушының түрліше көзқарасын білдіретін сөздер тобы. Қыстырма сөздер мағынасына қарай ой иесінің қуанышын, аянышын, өкінішін, сенуін, мақұлдауын, мойындауын; сенер-сенбесің; ой тәртібін; ойды жалғастыратынын, ойды қорытатынын, т.б. білдіреді. Төмендегі кестеге көңіл аударып көрейік.
Қыстырма сөздер сөйлемнен үтірмен не кейде сөйлем түрінде келгенде жақшамен оқшауланады. Үтірмен келгенде, қаратпа сөздер сөйлемнің басында келсе, үтір одан кейін, сөздің ортасында келгенде, екі жағынан, ал сөздің соңында келсе, алдынан қойылады. 4-Сабақ 4.1 Фонетика. Қ, Ғ төл дыбыстары; жуан негіздер, айтылуы; ілгерінді ықпал; кейінді ықпал. 4.2 Грамматика: Өздік есімдігі. Жіктік жалғаулар. Етістік. 4.3 Лексика: Өзім туралы. 1-жаттығу. Оқып шығып, ғ мен қ дыбыстарының айтылуын түсіндіріңіз. баға — бақа шағын - жақын ғана — қана бағыт - бақыт таға — тақа шоғыр — шоқыр жаға — жақын соғым — соқыр маған — Мақан нағыз — нақыс 2-жаттығу. Төмендегі сөздерге көптік жалғауын жалғап, жуан және жіңішке негіздерге бөліңіздер. Орыс тіліне аударыңыздар. Орындық, қарындаш, керемет, тәрелке, оқыту- шы, дәптер, терезе, оқушы, сен, оқулык, тақта, қыз, қазақ, қаз, институт, лицей, перде, карта, адам, студент, аудитория, университет, кітапхана, сабақ, асхана, колледж, ән.
3-жаттығу. Бұйрық рай етістікті тұйық етістікке айналдырып, орыс тіліне аударыңыз. Жап, соқ, тап, қызық, теп, асық, тақ, шық, кеп, бақ, шап, жақ, ақ, кешік, қақ, сеп. 4-жаттығу. Етістіктерді бұйрық райының болымсыз түріне айналдырыңыз. Үлгі: жалғау «соединять» — жалға «соединяй» ~ жалғама «не соединяй»;. Жоғалу «пропадать», тағу «прикрепить», ағу «течь», шығу «выходить», бағалау «ценить», жағу «зажигать», соғу «бить», жолығу «наведываться» асығу «торопиться» ағару «белеть» шығару «выводить» бағу «ухаживать» Өздік есімдігіне әр түрлі тұлғадағы өз деген бір ғана сөз жатады. Өздік есімдігі тәуелденіп барып қана септеледі. Мысалы: өзім, өзіміздің, өз - өзіне, өзіме, өзінен. 5-жаттығу. Қазақ тіліне жазбаша аударыңыз. 1.Сделайте это сами. 2.Это упражнение выполняйте сами. 3.Ты знай это сам. 4.Свой дом есть свой дом. 5.Сами идите в гости, у меня нет времени. 6.Начни сам. 7.Его самого нет дома. 8.Скажите сами. 9.Пусть каждый принесет сам. 10.Сам себя похвали. 6-жаттығу. Мына мақал-мәтелдерді оқып, аударыңыз. Есімдіктерді теріп жазып, қандай есімдік екенін айтыңыз. Мақал-мәтелдерді жаттаңыз. Әркімдікі өзіне, Ай көрінер көзіне. Өзім білем деген өрге баспас. Жаман еш нәрсе біле алмайды, Жұмсасаң тіл алмайды, Өзі біліп пайдасын қыла алмайды. Көкек өз атын өзі шақырады.
7-жаттығу. Кестеден жалғаулардың лайықтысын жалғап, жекешесін бір бағанға, көпшесін екінші бағанға көшіріп жазыңыз. Мен Абзал... . Біз егіз... . Мен мұғалім... . Cіз дәрігер... . Cен жігіт... . Біз қазақ... . Сендер жалқау... . Мен жалғыз... . Сен биолог... . Сіздер осында... . Мен елуде... . Сіз үлкен... . Біз жас... . Сен ақылды... . Біз күшті... . Мен бірінші... . Сіз инженер... . Сен кішкентай... . Біз жақсы... . Сіз отыз... . Мен Ораз... . Мен студент... . Сіздер қонақ... . Мен геолог... . Мен дүнген... . Біз корей... . Сендер бала... . 8-жаттығу. Қазақ тіліне жазбаша аударыңыз, сөйлемдерге сұрақ қойыңыз. Вы студенты. Вы хорошие. Вы хорошие студенты. Вы инженеры. Вы хорошие. Вы на заводе хорошие инженеры. Ты в школе. Ты ученик. Ты ленивый. Ты ленивый ученик в школе. Ты ученик. Ты в школе. Ты ленивый. Ты в школе ленивый ученик. 4. Вы преподаватель. Вы в университете. Вы строгий (қатал). Вы в университете строгий преподаватель. 5. Она девочка. Она большая. Она дома. 6. Они врачи. Они известные (әйгілі). Они в городе. Они в городе известные врачи. 9-жаттығу. Сөйлемдерді аяқтаңыз. 1. Мен мұғаліммін, сен ... . 2. Мен қазақпын, сен ... . 3. Ол үлкен, сендер ... 4. Біз отыздамыз, сендер ... . 5. Сен қаладасың, ол ... . 6. Ол әжесінде, Сіз ... . 7. Мен Алматыданмын, сендер ... . 8. Бала сабақта, мен ... . 9. Сендер үйдесіңдер, олар ... . 10. Мен дүкендемін, сен .... 10-жаттығу. Төмендегі сұраулы сөйлемдерді не кұптаңыз, не теріске шығарыңыз. а) 1. Сіз студентсіз бе? 2. Сіз ауылдасыз ба? 3. Сіз үлкенсіз бе, кішісіз бе? 4. Сіз қазақсыз ба? 5. Сіз жиырмадасыз ба? 6. Сіз бүгін үйдесіз бе? 7. Сіз Павлодардансыз ба? 8. Сіз үйленгенсіз бе (тұрмыстасыз ба)? ә) 1. Сіздің жолдасыңыз студент пе? 2. Ол ауылдан ба? 3. Ол үлкен бе, кіші ме? 4. Ол қазақ па? 5. Ол жиырмада ма? 6. Ол бүгін үйде ме? 7. Ол қаладан ба? 8. Ол үйленген бе (тұрмыста ма)? Етістік негізді туынды етістіктер туынды етістіктерден де, сондай ақ есім негізді етістіктерден де жасала береді. Мысалы: кел- тір, көр- ін, ой- ла- н, бас- та- л. Осыған сәйкес етістіктердің жұрнақтары бір құрамды болып келеді. Мысалы: кел- тір дегенде – бір құрамды, ой- ла- н дегенде екі құрамды, ой-ла- н- дыр дегенде үш құрамды. Етістіктен етістік тудыратын жұрнақтар негізінен мыналар:
11-жаттығу. Тыңдап, оқыңыз. Туынды етістіктер қай жұрнақ арқылы жасалып тұрғанын айтыңыз. Етістіктерді дәптерлеріңізге көшіріңіз. Жұрнақтардың астын сызыңыз. аяқтау «заканчивать» ақылдасу « советоваться» ескеру «помнить» қателесу «ошибаться» басқару «возглавлять» атау «называть» есептеу «считать» түнеу «ночевать» емдеу «лечить» ағару «белеть» көгеру «зеленеть» теңеу «выравнивать» сәлемдесу « здороваться» әзірлеу «готовить» жасару « молодеть» қысқару «укорачиваться босау «освободиться» тістеу «кусать» біресу «объединяться» ойлау «думать» шегелеу «забивать» шаңдау «пылиться» сарғайю «желтеть» анықтау «уточнять» суреттеу «обрисовать» амандасу «здороваться» армандау «мечтать» бағалау «ценить» белгілеу «отмечать» билеу «танцевать» жамандау «оговаривать» кеңею «расширяться» гүлдеу « цвести» жақсару «улучшаться» құттықтау «поздравлять» тазалау «чистить» мерекелеу «праздновать» мейрамдау «праздновать» тұздау «солить» іздеу «искать» істеу «делать» хабарлау «известить» көбею «увеличиваться» азаю «уменьшаться» Жіктік жалғауының қысқарған түрі жедел өткен шақтағы етістіктен кейін жалғанады:
11-жаттығу. Мына етістіктерді үш жақта жіктеп, сөйлем құраңыздар. Ақылдасты, есептеді, қателесті, амандасты, келісті, ескертті, ойлады, көрді. 13-жаттығу. Мәтінді оқып, өзіңіз туралы әңгімелеңіз. Жаңа сөздерді сөздік дәптеріңізге жазып, аударыңыз. жүктеу/скачать 0,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||