Перинаталдық  онтогенез  туралы  ғылым.    Перинаталдық  кезеңдегі

 
96 
екендігін атап ӛткен жӛн. Осыған байланысты болашақ ананың ӛмір стилі, оның 
қозғалыс белсенділігінің деңгейі ұрықтың дамуына едәуір әсер етеді. 
  
Адамның  қабілеті  негізінен  жатырдағы  7  айлық  кезеңде  қалыптасады. 
Осы  дәлелдерге  сүйене  отырып,  дүниеге  келер  сәтте  біздің  тегіне 
тартушылыққа,  мінез-құлық  пен  ортаның  әсерімен  қалыптасқан  шындыққа 
(болмысқа) ие боламыз деп қорытынды жасауымызға болады. Ана жатырының 
ӛзінде бала ӛзінің еттерін жаттықтыра бастайды, әйтпесе, жарық дүниеге әлсіз, 
физиологиялық тұрғыдан жетілмеген тіршілік иесі келеді. 
  
Дүниеге  келген  нәрестеге  жәрдемақы  сапасын  кӛтеру  -  халық 
денсаулығын  қалыпқа  келтірудің  нақты  жолы  екендігі  даусыз.  Алайда, 
мезгілсіз  ӛлімді  тӛмендетудің  жолы  тек  осы  ғана  емес.  Болашақ  ананың 
денсаулығын  нығайту  жүкті  әйелдер  қаралатын  әйелдерге  кеңес  беру 
орталығының  ғана  айналысатын  шаруасы  болмауы  тиіс.  Әйел  денсаулығын 
қалыптастыру анағұрлым ерте басталуы тиіс. Болашақ аналар денсаулығының 
тӛменгі  деңгейі  -  кӛптеген  акушер-гинекологтерді  сары  уайымға  әкелетіні 
шындық.  Жүктілік  пен  босану  -  бұл  физиологиялық  процесс  болғанымен,    ол 
әйел  ағзасының  барлық  функционалдық  мүмкіндігін  жұмылдыруды  талап 
етеді.  Егер  олар  шектеле  қалса,  ауытқу  әрекеттері  туындайды,  нәтижесінде 
ұрықтың қалыпты дамуы бұзылады да, дүниеге келетін нәрестенің ӛз мәнінде 
ӛсуі тӛмендейді. Осы құбылыстар гормондардың күрделі шоғырларының және 
ана ағзасында жаңа тіршілікті қалыптастыратын ӛзге де биологиялық белсенді 
заттардың  ӛзгерістерінде  туындауы  мүмкін.  Қазіргі  кезеңнің  ерекшеліктерінің 
жаңа  ӛмірдің  қалыптасуына  қалай  әсер  ететіндігі  туралы  түсінік  әзірше 
жалпылама ғана (Г.П.Aфанасенко). 
Әйелдерге  кеңес  беретін  және  мектепке  дейінгі  мекемелердің 
ынтымақтастық  тәжірибесі  денсаулықты  қалыпқа  келтіру  барысына  әсер  ету 
мүмкіндігінің бар екендігін дәлелдейді. Олай болса, бала дамуының құрсақтағы 
кезеңі болып саналатын перинаталдық кезеңге тоқталайық. Ол үшін онтогенез 
ұғымының мәнін ашу маңызды. 
Онтогенез  -  бұл  организмнің  пайда  болғаннан  ӛмірден  ӛткенге  дейінгі 
жеке даму процессі. 
Пре-перинаталдық онтогенез– бұл ұрықтанғаннан туғанға дейінгі,  туудан 
ӛмірінің  бірінші  күніне  дейінгі  ӛмір  (даму).  Перинатология-жүктіліктің  28-
аптасынан (ұрықтың салмағы 1000 г) бастап туғаннан кейінгі алғашқы 7 күнді 
қосқандағы  аралықты  оқып  білуге  арналған  медицинаның  бір  саласы  
Перинатология атауы үш сӛзден шыққан:   peri (греч)-айнала, жанында;  natus 
(лат)- туу;  logos (лат)-ілім, ғылым.  
  
Адам  ӛмірін  анте,  интра,  постнаталдық  кезеңдерге  бӛлу  белгілі  неміс 
акушері  Э.Залинг  есімімен  байланысты.  Ол  перинаталдық  аурулар  мен  ӛлімді 
тӛмендету үшін адам ӛмірінің перинаталдық кезеңін әртүрлі мамандарды тарту 
арқылы  мұқият  зерттеуді  ұсынды.  Бұл  1950-1970  жылдардағы  Еуропадағы 
туудың  тӛмендеуі  мен  перинаталдық  және  балалық  кезеңдегі  ӛлімнің  жоғары 
кӛрсеткішіне орай кӛтерілді.  Залингтің идеясын кӛптеген оқымысты ғалымдар 
қолдап,  1976  жылы  перинатологтардың  Еуропалық  ғылыми  қоғамы  құрылды. 
Осылайша  перинатология  әлемге  кең  қанатын  жайды.    Ресейде 

 
97 
перинатологияның  негізін  салушылар  Н.Л.  Гармашева  (Санкт-Петербург), 
Л.С.Персианинов  (Мәскеу)  және  олардың  шәкірттері  мен  ізбасарлары 
Н.Н.Константинова, 
Г.М.Савельева, 
И.В.Ильин, 
В.М.Сидельникова, 
А.Н.Стрижаков,  А.П.Клрющенков,  М.В.Федорова  т.б.  болды.  Перинаталдық 
кезеңмен бірге перинаталдық психология термині  жиі қолданылады. Пре- және 
перинаталдық психологияны құрудың инициаторы доктор Густав Ханс Грабер 
(Dr.  phil.  Gustav  Hans  Graber),  1971  жылы  Венада  перинаталдық  психология 
бойынша  халықаралық  зерттеу  тобын  құрды.    1986  жылы  Бадгайстенде 
(Австрия)  бірінші  перинаталдық  психологияның  ықпалы  девизімен  бірінші 
Халықаралық  конгресс  болды.  Келесі  конгрестер  әрбір  үш  жылда  ӛтіп  тұрды. 
1989  жылдан  перинаталдық  және  пренаталдық  психология  және  медицина  
туралы  халықаралық  журнал  жылына  тӛрт  рет  ағылшын,  неміс  тілдерінде 
шығарылады.  Ресейде  бірінші  перинаталдық  психология  және  медицина 
Ассоциациясы  1994  жылы  Иванова  қаласында  тіркелді.  2004  жылдан 
«Перинатальная 
психология 
и 
психология 
родительства» 
журналы 
шығарылады.  Перинаталдық  психология  бойыншы  Ресейдің  психологиялық 
қоғамының арнайы сайты бар. 
Перинаталдық кезең - жүктіліктің 22 (154 күн) аптасынан (ұрық салмағы 
500  г.  болған  кез)  –туғаннан  кейінгі  7  күн  (168  сағат)  аралығы.  ВОЗ  жіктеуі 
бойынша  кейбір  елдерде  перинаталдық  кезеңді  жүктіліктің  22  аптасынан 
бастайды  (ұрықтың  салмағы  500  г).  Антенаталдық  –  туу  әрекеті  басталғанға 
дейін, интранаталдық – толғақ басталғаннан туғанға дейін, постнаталдық (ерте 
неонаталдық) – туғаннан оның ӛмірінің 168 сағатына дейін, кеш неонаталдық – 
8 -28 күн деп есептелінеді. 
Барлық  ересек  адам  ӛмірдің  бала  жарық  дүниеге  келгенен  бастап  емес, 
одан кӛп бұрын басталатынын біледі. 
Ежелгі  Қытайда  мынадай  дәстүр  болған:  Әйелдің  аяғы  ауырлаған  
алғашқы  күнінде  баланың  әкесі  болашақ  баласымен  танысуға  салтанатты 
дайындалған.  Ол  ӛзі,  ӛмірі,  жоспарлары,  баласы,  мамандығы,  ӛмірге  деген 
кӛзқарасы  туралы    іштегі  баласымен  әңгімелескен.  Егер  осы  әңгімеден  кейін 
бала ана құрсағында дамып, жалғасып жатса, онда баланың әкесін қабылдағаны 
деп  түсінілген.  Егер    жүктілік  үзілетін  болса,  баланың  ата-анасын 
қабылдамағаны  деп  саналған.  Бұдан  құрсақтағы  алғашқы  ұрықтану  кезеңінің 
ӛзінде  бала  дамуына  зор  кӛңіл  бӛлу  қажеттігі  байқалады.  Адамның  дамуы, 
ӛмірге келуі, ӛмір сүруі барысында болып жатқан кӛптеген жайсыз жағдайлар 
(бала  ӛлімінің  кӛптігі,  бедеулік,  жарымжан  балалардың  ӛмірге  келуі,  туудың 
азаюы,  әйелдер  денсаулығының  тӛмендеуі,  ажырасу,  тастанды  балалар  т.б.), 
елдегі демографиялық ахуал  аталған кемшіліктердің алдын алу  жолын іздеуге  
міндеттеді.  Осыған  орай  Қазақстанда  да  перинаталдық  орталықтар  жұмыс 
жасап, жатырдағы ұрықтың қалыпты дамуы, жүктіліктің сәтті ӛтуі, ӛмірге дені 
сау ұрпақ әкелу жолында еңбек етуде. Оның дәлелі Астана, Алматы және облыс 
орталықтарында  ашылған  перинаталдық  орталықтар.  Жоғарыда  мысалға 
келтірілген Қытай аңызы кӛңілге сенімсіздік әкелсе де, оның артында шындық 
жатқанын ақғаруға болады. Тіпті, ӛсімдіктің ӛзі баптап күткенді, аялы алақанды 
сезіп,  жайқалып  ӛседі.  Олай  болса,  әйел  организмінде  ұрықтың  негізі 

 
98 
қаланғаннан бастап  бала кәмелеттік жасқа жеткенге дейінгі күтім, ақыл-кеңес, 
тәрбие  мен  білім  бала  дамуының  ең  басты  шарттарының  бірі  болатындығы 
даусыз.  
 
Қазақстанда бұл салада атқарылып жатқан жұмыстар баршылық. Аталған 
кезеңдегі    даму  үшін  арнайы  мамандар,  перинаталдық  орталықтар,  кеңес  беру 
орталықтары, тренингтік орталықтар  т.б. жұмыс жасауда. Оларда тӛмендегідей 
жұмыс түрлері ұсынылған: 
  Отбасымен әңгіме 
  Рӛлдік ойын 
  Кеңес беру 
  Психотренингтер 
  Дәрігерлік, психологиялық диагностика 
  Дене жаттығулары т.б. 
Жүктілік-әйелдің  қосымша  физикалық  және  психикалық  күшін  талап  ететін 
ерекше жағдай. Босануға дайындалуда болашақ аналар мен сәби үшін пайдалы 
іс жасау парыз. 9 ай ішінде әйел адам ӛзінің күшін, ерік-жігерін кӛтеріп, үнемі 
формада болу керек. Осы мақсатта босануға жан-жақты дайындалу үшін жүкті 
әйелдерге  арналған  бағдарламалар  құрылған.  Олардың  мазмұны  тӛмендегідей 
жұмыстарды қамтиды: 
-Жүктілер үшін АКВААЭРОБИКА   
-Болашақ аналарға арналған АКВА-ЙОГА 
-Жүктілер үшін сауықтыру кешендері 
-Жүктілер үшін ФИТБОЛ 
-Жүктілер үшін  ПИЛАТЕС  
-Жүктілер үшін ЙОГА  
-Жүктілікке арналған гимнастика 
-Жүкті әйелдер үшін арнайы массаж 
Тӛмендегідей  тақырыпта  жүкті,  ана  болуға  дайындалып  жүрген  әйелдерге 
арнайы курстар ұйымдастыруға болады: 
«Саналы ата-аналыққа дайындық», «Сіз қандай ата-анасыз?», «Ата-ана, бұл 
сіздер үшін»,   «Салауатты ӛмір салты», «Қалай жүктілікті кӛтеруге болады?», 
«Бала  тәрбиелей  білесіз  бе?»,  «Бала  кӛтеруге  дайындық»,  «Жүктілік  кезіндегі 
дене 
дәрбиесі 
немесе 
дене 
шынықтыру» 
т.б. 
Сонымен  бірге,  ұрықтың  даму  кезеңінде  тӛмендегідей  міндеттер  шешілуі 
қажет: 
1. 
Баланың  тіршілік  ету  қызметі  мен  жүктілік  кезеңде  оның  денсаулығын 
қалыптастыру  мәселелері  бойынша  болашақ  ата-аналардың  білім-түсінігін 
кеңейту. 
2. 
Ана денсаулығын сақтау, қалыпта ұстау және бала қабілеттерін дамытуға 
(дене жаттығуларымен, ӛнертапқыштық қызметпен, музыкамен, баламен калай 
қарым-қатынас жасауды үйрену мәселесі бойынша психологпен жиі пікірлесу) 
бағытталған оқулар ұйымдастыру. 
3. 
Баланың даму дәрежесіне бақылау ұйымдастыру. 
4. 
Анаға қажетті психологиялық кӛмек кӛрсету. 

 
99 
5. 
Дүниеге келген нәресте мен емшек баласына дене жаттығулары мен сылап-
сипауды жасау әдістерін ата-аналарға үйрету. 
Перенаталдық кезеңдегі дамудың адам ӛмірінде алатын орны ерекше. Ӛйткені, 
жан-жақты  дамыған,  саналы  да  білімді,  тәрбиелі  ұрпақ  жарқын  болашақтың 
кепілі. 
Сұрақтар мен тапсырмалар 
1.  Аристотель, Я.A.Kоменский, Жан Жак Руссо бойынша жас кезеңдеріне 
бӛлу. 
2.  Әлеуметтік даму кезеңдері    қандай? 
3.  Сәби  және  мектепке  дейінгі  жаста  дененің  жетілуінің  негізгі 
кӛрсеткіштері немен сипатталады? 
4.  Балалар сүйек жүйесінің қалыптасуы дегенді қалай түсінесіз? 
5.  Перинаталдық  онтогенез,  перенаталдық  кезең  туралы  жан-жақты 
сипаттаңыз. 
6.  Перинаталдық  кезеңдегі  дамудың  маңызы  туралы  ӛз  ой-пікіріңізді 
білдіріңіз. 
7.  «Шетелдегі    және  еліміздегі  сәби  шақтағы  балалардың    дамуы  мен  дене 
тәрбиесінің  теориялық  негіздері»,  «Дене  тәрбиесі  теориясы  ғылымында 
сәби  шақтағы  балалардың  даму  ерекшеліктері  туралы  зерттеудің 
бағыттары»,  «Сәбилік  шақтағы  балалардың  дене  тәрбиесіндегі  ұлттық 
тәрбие бағыттары» тақырыбында мәнжазба дайындау. 
Білім алушылардың оқу жетістіктерін бақылау мен бағалауға арналған 
материалдар 
1.Баланың даму кезеңдерін ең алғаш рет бӛліп берген: 
А.  Сократ 
Ә.  Аристотель 
Б.   Платон 
В.   Әбу Насыр әл-Фараби 
2.Перинатологтардың Еуропалық ғылыми қоғамы құрылған жыл: 
А.  1956 жылы 
Ә.  1947 жылы 
Б.  1976 жылы 
В.  1980 жылы 
3.Сәбилік кезең педагогикасынын негізін қалаушы:  
А.  Н. М. Щелованов 
Ә.  П.Ф.Лесгафт 
Б.  П.Иванов 
В.  Н.К.Крупская 
4.Табан күмбезінің қалыптасуы қай кезден басталады? 
А.  2 жас 
Ә.  3 жас 
Б.   1 жас 
В.   4 жас 
5.Баланың бойы ӛмірінің алғашқы жылында шамамен қанша см-ге дейін ӛседі? 
А. 15 см 

 
100 
Ә. 10 см 
Б.  20 см 
В.  25 см 
6.Балалар сүйек жүйесінің құрылымы:  
А.  Сүйек болып қалыптасқан 
Ә.  Әлі жетілмеген 
Б.  Шеміршек тканьге бай 
В.  Солқылдақ 
7.Сәби шақта бас ауқымының ӛзгеруі қалай анықталады? 
А.  Кӛлемімен 
Ә.  Ми салмағының артуымен 
Б.  Салмағымен 
В.  Пішінімен 
8.Кеуде  ауқымы    алғашқы  жылы  тез  ӛзгереді,  бұл  кезде  кеуденің  ауқымы 
қанша см. артады? 
А.  10-12 см 
Ә.  12-15 см. 
Б.  15-20 см 
В.  5-10 см 
9.Баланың  алғашқы  жылдардағы  ӛміріндегі  орталық  жүйке  жүйесінің 
ерекшелігі болып табылады: 
А.   Бас кӛлемі мен кеуде ауқымының ӛсуі 
Ә.  Морфологиялық  құрылымының  және  ми  қабыршағының  функционалдық 
дамуының аяқталмауы 
Б.   Солқылдақ тканнің қалыптасуы 
В.   Жазылдырғыш бұлшық еттердің қызметінің артуы 
10.  Организмнің  пайда  болғаннан  ӛмірден  ӛткенге  дейінгі  жеке  даму  процесі 
қалай аталады? 
А.  Артроз 
Ә.  Кифоз 
Б.  Сколиоз 
В.  Онтогенез 
11.Толғақ басталғаннан туғанға дейінгі кезең: 
А.  Салмақтылық 
Ә.  Нононаталдық 
Б.  Интранаталдық 
В.  Фононаталдық 
12.Адам  ӛмірін  анте,  интра,  постнаталдық  кезеңдерге  бӛлу  кімнің  есімімен 
байланысты? 
А.  Г.М.Савельева 
Ә.  Э.Залинг 
Б.  И.В.Ильин  
В.  В.М.Сидельникова 
13.Туу әрекеті басталғанға дейінгі кезең: 
А.  Антенаталдық  

 
101 
Ә.  Фронталдық 
Б.  Наталдық 
В.  Неонаталдық 
14.Я.A.Kоменский  туғаннан  6  жасқа  дейінгі  балалар  үшін  мектепті  қалай 
атады?  
А.  «Aна мектебі» 
Ә.  «Ана тілі» 
Б.   «Әке мектебі» 
В.   «Гимназия» 
15.Туғаннан кейінгі бала ӛмірінің 168 сағатына дейінгі кезең қалай аталады? 
А.  Антронаталдық 
Ә.  Пренаталдық 
Б.  Постнаталдық 
В.  Баталдық 
 
 7-тақырып. Жӛргектік кезеңдегі дене дамуы және күтімі 
 
1.  Бір жасар баланың дене даму ерекшеліктері  (Күн тәртібін 
ұйымдастыру.Гигиеналық шаралар.Гимнастикалық жаттығулар.Массаж) 
2.  Анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері 
3.  Дене жаттығуларының кешені (Тұлғаның 1,5 айлықтан-3 айлығына 
дейінгі кезең, 3 айдан 4  айлыққа дейінгі кезең, 4 айлықтан 6  айлыққа 
дейінгі кезең, 6 айдан 9 айға дейінгі кезең,  9-10 айлықтан 1 жасқа (12 
айға) дейінгі балалардың даму ерекшеліктері. 1 жастағы балалардың 
қимыл-қозғалыс ерекшеліктері) 
 
Бір жасар баланың дене тәрбиесі. Бұл жастағы балаларды тәрбиелеу кезінде 
күн  тәртібін  ұйымдастыруға,  дұрыс  гигиеналық  күтім  әдістемесіне  кӛп  кӛңіл 
аударылуы  тиіс.  Бұрын  аталып  кӛрсетілгендей,  баланың  бір  жасар  шағында 
дамудың  жоғары  қарқындылығы,  қысқа  мерзім  ішінде  дене  дамуының  және 
жүйкелік-психологиялық  дамудың  тез  ӛзгеріп  отыруы  байқалады.  Орталық 
жүйке  жүйесінің  сыртқы  ортамен  үнемі  ӛзара  әрекеттестік  кезінде  дамуы 
барлық  сезім  мүшелерінің  дамуына,  жағымды  эмоциялардың  тууына  және 
жетілуіне, негізгі қозғалыстарды меңгеруге, тіл әзірлігі кезеңдерінің дамуына 
кӛмектеседі. Мұның ӛзінде ересек адам үлкен рӛл атқарады. Бір жасар баланы 
тәрбиелеу  кезінде  оның  жағымды  эмоциялық  жағдайда  болуын  қамтамасыз 
етудің маңызы ӛте зор. Жайдары, шаттықты кӛңіл күйі тәндік және жүйкелік-
психологиялық  дамудың  дұрыс  және  ӛз  уақытында  ӛтуінің,  денсаулықтың 
жақсы  болуы  шарттарының  бірі  болып  табылады.  Бала  ӛмірінің  алғашқы 
айларында  шаттанып  күледі,  кӛптеген  қимыл-қозғалыс  жасайды-талпынудың 
неше түрін кӛрсетеді, бұл қол, кеуде, т.б. қозғалыстарының одан әрі дамуының 
негізі болып табылады. Балалардың негізгі қозғалыстарды ӛз уақытында және 
дұрыс  меңгеруі  бойдың  ӛсуіне,  негізгі  мүшелер  мен  жүйелер  әрекетіне  игі 
ықпалын  тигізеді,  ӛзін-ӛзі  айтарлықтай  меңгеруді  қамтамасыз  етеді  де,  сол 
арқылы  психикалық  даму  мүмкіндігін  кеңейтеді.  Қозғалыстардың  даму 

 
102 
қарқыны  мен  бір  ізділігі  тәрбие  жағдайына  және  ересек  адамның  ықпалына, 
сондай-ақ баланың жеке  ерекшеліктеріне тәуелді. Орталық жүйке  жүйесіндегі 
және  тірек-қозғалыс  аппаратындағы  жас  мӛлшеріне  қатысты  ӛзгерістер  әрбір 
жас  кезеңінде  белгілі  бір  қозғалыстардың  дамуы  үшін  алғы  шарттарды 
тудырады.  Бұл  алғы  шарттар  тиісті  жағдайлар  бар  кезінде  жүзеге  мейлінше 
тиімді  асырылады.  Арнайы  мақсатты  бағытта  әсер  ету  жолымен  әр  нәрсеге 
икемділікті,  дағдыларды  қалыптастыруға,  сол  арқылы  бүкіл  ағза  дамуының 
әлдеқайда  жоғары  деңгейіне  жетуге  кӛмектесуге  болады.  Керісінше,  дер 
кезінде  қолға  алынған  дұрыс  тәрбие  мен  үйретудің  болмауы  дамудың  мешеу 
қалуына алып келеді, кейін мұның орнын толтыру қиын болады. Тәрбиелеудің 
ең  негізгі  қағидаларының  бірі  –  белгілі  бір  дағдының,  икемділіктің, 
психикалық іс-әрекеттің ӛзінен-ӛзі пайда болуын күтіп отыра бермей, ағзаның 
нақты бір кезеңінде жүйке жүйесінің тиісті орталықтарының толысуы арқылы 
пісіп  жетілетін  функцияларының  кӛрініс  беруіне  белсене  кӛмектесу.  Оның 
үстіне тәрбиелік әрекеттер жаңа функцияны қолдағандай болады, оның кӛрініс 
беруіне 
жағдай 
туғызады. 
Статикалық 
және 
қимыл-қозғалыстық 
функциялардың  дамуына  әр  күн  сайын  жәрдемдесу,  баланың  жас  және  жеке 
ерекшеліктеріне  сәйкес  күн  тәртібін  ұйымдастыру  балалардың  дұрыс  және 
үйлесімді  дамуын  қамтамасыз  етудің,  дене  дамуындағы  және  денсаулық 
жағдайындағы  ауытқушылықты  болдырмаудың  қуатты  факторы  болып 
табылады.  Сәби  жаста  күн  тәртібін  орынды  ұйымдастыруға,  гигиеналық 
шараларға  дене  тәрбиесінің  құралы  ретінде  ерекше  мән  беріледі.  Әрбір  жас 
кезеңінде сергектіктің, ұйқы мен тамақтанудың алмасып отыруындағы қажетті 
бір  ізділік  қамтамасыз  етіледі.  Жасына  қарай  тамақтандыру,  ұйықтау  және 
сергек  болу  сағаттары  анықталады.  Бӛлмені  жақсы  желдету,  таза  ауа  жайлы, 
тәтті  ұйықтауды  қамтамасыз  етеді.  Мұндай  жағдайларда  бала  сергек  жүрген 
сағаттарда тыныш әрі белсенді болады. Бір жасар балалар таза ауада 4-6 сағат 
болуы  тиіс.  Балалардың  денсаулығын  нығайту  үшін,  сондай-ақ  күн 
тәртібіндегі шынықтыру мақсатымен, табиғаттың жаратылыстық факторларын 
пайдаланудың (ауаның, судың, күннің) маңызы зор. Күн тәртібін жүзеге асыру 
кезінде балалардың бойына гигиеналық дағдылар мен әдеттерді сіңіру қажет. 
Бұған  мұқият  гигиеналық  күтім  (жуындыру,  шайындыру,  іш  киім  ауыстыру, 
шомылдыру т. б.) кӛмегін тигізеді. Дене тәрбиесінің ең негізгі құралдарының 
бірі  -  гимнастикалық  жаттығулар  және  массаж  жасау  болып  табылады.  Бір 
жасар балалардың қимыл-қозғалыстарын жетілдіру үшін дене жаттықтыру мен 
массажбен  айналысудың  ұйымдастырылған  формалары  пайдаланылады, 
сондай-ақ  еркін  қимыл-қозғалыс  әрекетінде  болуды  қамтамасыз  етудің  де 
маңызы  зор.  Ӛз  бетімен  қимыл-қозғалыстық  әрекет  етудің  физиологиялық 
маңызы  -  балаға  тән  қозғалысқа  қажеттілікті  қанағаттандыру:  бала  ӛз 
ыңғайымен  қозғалады,  ӛзінің  қалауы  бойынша  жату,  отыру,  тұру  қалпын 
алмастырады, қозғалысты дем алумен кезектестіріп отырады. Сондықтан да ӛз 
бетімен жасалған әрекет - балалардың қимыл-қозғалыс белсенділігінің барлық 
түрлері  ішінде  ең  аз  қажытатын  әрекет.  Бала  ӛмірінің  алғашқы  апталарынан 
бастап,  оның  қимыл-қозғалыс  белсенділігі  үшін  оптималды  жағдайлар 
жасаудың  маңызы  зор.  Бір  жарым  айдан  алты  айға  дейінгі  шамада  балалар 

 
103 
әрекет  үстінде  болу  сағаттарының  бәрін  кӛлемі  жеткілікті  мӛлшердегі  (бір 
балаға  0,5  м  есебінен)  жасына  сай  ойыншықтармен  жабдықталған  манежде 
ӛткізеді.  Жеті  айлық  кезінде  балаларды  еденге  жіберу  ұсынылады.  Бұл  үшін 
бӛлменің бір бӛлігін (бір балаға 0,75 м
2
 есебінен) биіктігі 40-45 см кедергімен 
қоршайды,  жылы  болуы  үшін  түкті  кӛрпе  және  жууы  жеңіл  клеенка  тӛсейді. 
Бӛлменің  бұл  бӛлігін-«едендегі  манежді»-балаларды  белсенді  қимылға 
(еңбектеуге,  қаз-қаз  тұруға,  ӛрмелеуге,  аяқ  басуға  т.с.с.)  ынталандыратын 
құралдармен жабдықтайды. Едендегі манежге сатылы және сырғанақты шағын 
тӛбешікті,  дӛңгелеткішті,  клеенкамен  қапталған  жылтыр  бӛренені,  жүретін 
кӛпіршені,  үлкен доптарды  қояды.  Баланың  киімі  жасына  сай  ауыстырылады 
және  оның  қимыл-қозғалысына  кедергі  жасамайды.  Бір  жастың  алғашқы 
ширегінде  (3  айға  дейін)  балада  басын  тік  тұрғанда  ұстай  білуді  және 
етпетінен  жатқанда  басын  кӛтеріп  ұстай  білуді  жетілдіру  керек.  Мұндай 
жағдайда жатып бас кӛтеру кезінде омыртқа иілістері қалыптасады, мойын жә-
не  арқа  бұлшық  еттері  бекемденеді,  мидың  қан  айналымы  жақсарады.  Yш 
айдан  соң  бала  басын  еркін  кӛтереді,  жотасын  қайқайтады,  иық  тірейді.  Осы 
кезге таман бала ойыншықты әртүрлі жағдайда алуды меңгереді. Тәрбиеші бұл 
икемділікті  әртүрлі  қозғалыстарды  дамытуға  пайдалануы  тиіс.  Осы  кезеңде 
қол  қимылын  дамытуға  кӛп  кӛңіл  бӛлу  керек.  Yш-тӛрт  айлық  шамада  бала 
қолтығынан сүйегенде тұра бастайды. Ересек адам күніне бірнеше рет баланы 
киіндірген  кезде  қолына  алып  тік  тұрғызуы,  қатты  жерге  (үстел  үстіне) 
тұрғызып  кӛруі,  аяқты  ырғақ  ыңғайымен  бүгіп-жазып  билей  басуына 
мүмкіндік беруі тиіс. Бұл баланың кӛңіл күйін кӛтеріп, шаттандырады, ересек 
адамның сӛзі мен жымиюына әрекет қимылмен жауап қатуға мүмкіндік береді, 
бұлшық  еттерін  нығайтады,  аяғының  буындарын  бекіндіреді,  аяқ  тіреудің 
жақсы  дамуына  жағдай  жасайды.  Тӛрт-бес  айлығында  бала  манеж  ішінде 
ойыншықтармен  ойнап  жатып,  шалқасынан  жатқан  күйінен  бір  қырындап, 
етпеттеп  жатуға  ауысуды,  етпетінен  жатып  қол  тіреуді,  басын  жақсылап 
кӛтеруді  меңгере  бастайды.  Егер  бала  етпеттеп  ұзақ  уақыт  жататын,  солай 
жатып ойыншыққа қол созатын болса, тезірек еңбектейді, содан соң отырады 
және  бір  нәрсеге  сүйеніп  тұра  бастайды.  Жеті-сегіз  айлығында  бала  тӛрт 
тағандап тұрады, еңбектеп жүре алады. Еңбектеу - бала қозғалысы дамуының 
маңызды  кезеңі,  бұлайша  жүргенде  ол  жаңа  сенсорлық  әсерлер  алады. 
Балаларда  локомоторлық  функцияларды  -  еңбектеуді,  кедергі  қоршауды 
бойлай  аяқ  басуды  дамыту  маңызды.  Баланың  ӛзі  үйренбейінше  оны 
отырғызуға  және  тұрғызуға  болмайды.  Ӛз  бетімен  отыру,  тұру  дағдыларын 
меңгеру  омыртқа  иілістерінің  қалыптасуына,  кеуде,  аяқ  бұлшық  еттерінің 
нығаюына кӛмегін тигізеді, дененің үйлесімді дамуына игі әсер етеді. Баланың 
психикалық  даму  мүмкіндігі  кеңейеді.  Ол  ойыншықпен  отырып  ойнап  алады 
(бұл  ыңғайлы),  айналадағылардың  бәрін  кӛреді.  Сегіз-тоғыз  айлығында  бала 
қоршауды  айнала  аяқ  басып,  қозғалады,  тӛбешіктің  сатысына  шығады, 
бӛренеден  асып  аунайды  -  мұның  бәрі  оның  қабылдау  ауқымын  едәуір 
кеңейтеді,  жүйкелік-психологиялық  дамуға  кӛмектеседі.  Бір  жасқа  таянғанда 
бала  ӛз  бетімен  жүре  бастайды,  міне,  осы  жерде  тәрбиешінің  жүруге 
үйретудегі,  баланы  ӛз  қозғалысына  қуандырып,  кӛңіл  күйін  кӛтерудегі  рӛлі 

 
104 
зор. Тәрбиеші балалар қуанышты, қимылдағыш, жайдары болуы үшін олармен 
кӛбірек  сӛйлесуі  тиіс  Тәрбиеші  күн  сайын  балалар  әрекет  үстінде  жүрген 
кезде, қимыл-қозғалысты дамыту үшін сол қозғалыс қалыптасып бекігенше әр 
баламен  сабақ-ойын  ӛткізеді.  Әр  жас  шама  кезеңде  белгілі  бір  міндеттер 
шешімін  табады.  Алғашқы  үш  айда  ересек  адам  аймалау,  аялау  арқылы  ба-
ланың  алуан  түрлі  талпыныстарын  қолдайды,  қол  қимылдарын  (ойыншықты 
алу,  оны  ұстап  тұру  т.б.)  жетілдіреді.  Алғашқы  жарты  жылдықта  еңбектеуге 
әзірленуге  кӛмектесу  керек:  етпетінен  жата  білуді,  шалқасынан  жатқан 
жерінен  аунап  түсіп  етпетінен  жата  білуді  қалыптастыру  қажет.  Бұл  үшін 
ойыншықтар,  ересектер  кӛмегі  пайдаланылады.  Екінші  жарты  жылдықта 
негізгі  міндет  балалардың  еңбектеуін  және  аяқ  басып  тұруын  дамытудан 
тұрады.  Алғашында  бұл  қозғалыстар  ересектердің  ептеп  кӛмектесуімен 
атқарылады.  Мәселен,  еңбектеуге  үйрету  кезінде  бала  аяғын  тіреуі  үшін 
табанына алақан тосуға, ұмтылып жетуі үшін алдына ойыншық қоюға болады. 
Аяқ  басып  тұратын  кезде  баланы  алғашында  екі  қолынан,  кейінірек  бір 
қолынан  ұстап  демейді,  содан  соң  қадам  жасауға  итермелейді.  Дене 
жаттығуларымен және массажбен арнайы айналысу да қозғалысты дер кезінде 
дамытуға,  статикалық  және  динамикалық  қозғалыстардың  (еңбектеу,  отыру, 
жүру)  сапасы  мен  дәлдігін  жетілдіруге  жәрдемдеседі.  Сәби  жастағы 
балалардың 
гимнастикалық 
жаттығулардағы 
қимыл-қозғалыстарының 
дұрыстығы  мен  дәлдігі  тәрбиешілердің  қолдарымен  немесе  арнаулы 
құралдармен  (дӛңгелектер,  таяқшалар)  қатаң  түрде  шарттас  болады, 
гимнастикамен  айналысу  балалардың  қозғалыс  белсенділігінің  басқа 
формаларынан  осы  арқылы  да  ерекшеленеді.  Тыйым  саларлықтай  себеп  жоқ 
болса, 1-1,5 айлық кезден бастап дене жаттығулары, массаж жасау белгіленеді 
және  оларды  күн  тәртібіне  ендіреді.  Балаларды  қимыл-қозғалыстарға  үйрету 
әдістемесі  белгілі  бір  талаптарға  сай  болуы  тиіс:  біріншіден,  ыңғайлы 
жаттығулар, 
яғни, 
баланың 
жас 
шамалық 
және 
функционалдық 
мүмкіндіктеріне  сәйкес  келетін  жаттығулар  іріктеліп  алынады;  екіншіден, 
балаларды  жаттығуларды  орындауға  ынталандыратын  әдіс  жас  шамасына 
сәйкес  болуы  тиіс.  Бала  ӛмірінің  алғашқы  жарты  жылында  белсенділікті 
ынталандыру үшін туа біткен - шартсыз рефлекстер содан соң вестибулярлық 
(денені  белгілі  қалыпта  ұстау)  рефлекстері  пайдаланылады.  Бүгілдіргіштер 
мен  жазылдырғыштар  тонусын  теңестіруге  кӛмектесу  үшін  жазумен 
байланысты 
рефлекстер 
пайдаланылады. 
Екінші 
жарты 
жылдықта 
жаттығуларды  орындау  белсенділігі  -  кӛру  (ойыншық,  дӛңгелек,  тәрбиешінің 
қозғалысы  т.б.),  қозғалыс  (жаттығуларды  орындау  кезіндегі  тәрбиеші  кӛмегі-
жетелеу, аяғын кӛтеру т.б.), есту (тәрбиешінің сӛздері-санауы, «отыр», «тұр», 
«жүр»  т.б.)  шартты  қоздырғыштарды  қолдану  арқылы  ынталандырылады. 
Мұның  ӛзінде  сӛз  кешенді  қоздырғыштың  әлі  де  нашар  компоненті  болып 
табылады.  Екінші  жарты  жылдық  барысында  ол  міндетті  түрде  кӛру 
қоздырғышымен  және  ең  қуатты  қоздырғыш-қозғалыс  қоздырғышымен 
үйлестірілуі тиіс. Егер тәрбиеші балаға «отыр, отыр» дейтін болса, бала оның 
нұсқауын  әрқашан  орындай  бермейді,  бірақ  бұл  нұсқау  ересек  адамның  бала 
қолын  жай  ғана  тӛмен  тартқылаумен  үйлесе  келсе,  ол  нұсқауды  оңай 

 
105 
орындайды.  Бала  ӛмірінің  алғашқы  жылында  гимнастиканың  бәсең  түрі 
ретінде  массаж  жасауға  мол  орын  беріледі,  ол  бүкіл  бұлшық  ет  топтарын 
қамтиды.  Yш-тӛрт  айлығында  рефлекторлық  жаттығулардан  бӛлек  ересек 
адамдар  кӛмегімен атқарылатын бәсең жаттығулар  пайдаланылады.  Алғашқы 
жарты жылдықтың соңына таман олар белсенді-бәсең жаттығулармен (кӛбіне 
ересек адамдардың шамалы кӛмек кӛрсетуімен орындалады) алмастырылады, 
сӛйтіп  бала  бір  жасқа  толар  шамада  негізінен  белсенді  жаттығулар 
пайдаланылады. Мейлінше мол физиологиялық тиімділікке және бұлшық етке 
түсер жүкті қатаң мӛлшерлеу үшін мына тӛмендегі талаптарды сақтау қажет: 
1)  жаттығулар  барлық  бұлшық  ет  топтарын-қол,  иық  белдеуі,  арқа,  кеуде, 
аяқ, табан бұлшық еттерін қамтуы тиіс; 
      2 ) дене  жаттығуларын  оның  алдында  атқарылатын  массажбен  кезектестіріп 
отыру керек; 
    3)  жаттығулармен  айналысу  процесінде  әртүрлі  бұлшық  еттік  топтарға 
арналған жаттығуларды кезектестіру қажет. 
    4)  жаттығуларды  бастар  кездегі  қалыпты-шалқалап,  етпеттеп  қырын  жатып, 
отырып, тұрып бастау қалыптарын кезектестіріп отыру керек; 
    5) әлдеқайда жеңіл жаттығулардан бастап, бірте-бірте күрделісіне кӛшу және 
қайтадан едәуір жеңілімен аяқтау қажет; 
    6)  жаттығулар  дем  алумен  «үзіліспен»  кезектесіп  отыруы  тиіс,  массаж  да 
осындай  демалыс  болып  табылады,  ӛйткені  ол  бұлшық  еттердің  мейлінше 
босаңсуын қамтамасыз етеді. 
Денеге  күш  түсіруді:  жаттығуды  қайталауды  жиілету  есебінен  (2-3-тен  жыл 
аяғында 5-6-ға дейін), массаж жасауды 3-4-тен 6-8-ге дейін жиілету, айналысу 
мерзімі ұзақтығын алғашқы жарты жылдықтағы 5-6 минуттан жыл аяғында 8-
10 минутқа дейін созу есебінен бірте-бірте арттырып отыру қажет. 

жүктеу/скачать 2,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: