Тақырыбы: Әлеуметтік жұмыстағы психотехнологияның маңызы

1. 
   Психотехнология ұғымы және мәні.
   
2. 
   Психотехнологияны әлеуметтік жұмыста қолдану принциптері.
   

Шетелде психологияның кең көлемде дамуы нәтижесінен үш психотерапиялық бағыт алды:

1.Психоаналитикалық (психодинамикалық, динамикалық) – психологиялық талдау.З.Фрейд және оның ортодоксальды оқушылары; А.Адлердің жекетұлғалық психологиясы;К.Юнгтің аналитикалық психологиясы; К.Хорни және Э.Фромның неофрейдизм теориясы;

2.Бихевиористік (Айзенк, Дж.Уолп және т.б)

3.Экзистенциялдық – гуманистикалық (Роджерстің дерексіз психотерапиясы, гештальт – терапия, Франктің логотерапиясы және т.б)

Бірақ осы көрсетілген барлық бағыттарға бірдей нақты мазмұнмен өзіміздің мақсатымызды қоймаймыз, тек соңғы он жылдықта басты бейне ретінде таралған кейбіреулеріне ғана.Олар қоғам және адам арасындағы нақты қарым – қатынасты әртүрлі сатыларда екі әдістемелік әлеуметтік және психологиялық ерекшеліктермен сипатталады.

Әрбір психотерапиялық бағыттан жаңа әдістер, формалар, психотерапиялық әдіс – тәсілдер туындап отырады.Бұл көбінесе Скоданың (1979)байқауы бойынша түсіндіріледі.Әрбір атаққұмар психотерапевттің мақсаты психотерапия тарихына жаңа ерекше әдіс – тәсілдрді енгізу арқылы өз үлесін қосу болып табылады.

Психотерапия бойынша Александрович (1979) әлеуметтік елдердегі үшінші Халықаралық симпозиумдағы баяндамаларында психотерапия әдістерін түсіндіруде қолданатын көптеген әртүрлі мағыналарды талдауды қайтадан жасады:

1."техник" мінез – құлқы бар психотерапиялық әдістер (гипноз, релаксация, психогимнастика және т.б)

2.психотерапиялық мақсатты оңтайландыруға қол жеткізуде "жағдайды" анықтаушы (отбасылық психотерапия және т.б)

3.біз псипхотерапиялық процеске кіруде қолданатын "инструмент" мағынасындағы психотерапиялық әдіс (мұндай инструментпен психотерапевт мүмкін жекетұлғалық психотерапия жағдайында немесе топтық психотерапия)

4."интервенцияның " психотерапевттік мағынадағы (араласушылық) , "стил" параметр қарауда (деректі, дерексіз) ,"форма" параметр қарауда (ой – пікір, наным – сенім, түсіндіру және т.б).

Біздің әдебиетіміздегі психотерапия әдістері жүйесіне көңіл аударатын болсақ, әдістерді, әдістемелерді, формаларды қолдану психотерапияда көбінесе кездейсоқ мінез – құлықты алып жүреді.

Біздің елімізде басылған психөотерапия бойынша жұмыс жасау , мұндай жүйе бізде жаңадан жасалмаған болса да, әдістеме тізімінде әдетте жекетұлғалық - бағыт беру (қайта құру) психотерапиясы жетіспейді. Батыс елдерде таралған жекетұлғалық бағыт беру жүйесі әдістемелік жоспарға қарсы қойылса да ,( психоаналитикалық, экзистенциалды – гуманистикалық бағыт және т.б), бірақ практикалық жұмыста кеңінен қолданылады.(В.Н.Мясищев бойынша "патогенетикалық" психотерапия).

Жекетұлғалық бағыт беру психотерапиясы жөнінде айта отырып біз психотерапияны еліміздегі өзіндік жеке адам тұрғысынан қарап емес, психотерапия жүйесіне жекетұлғалық анықталған концепция ретінде сүйенетінімізді айтудамыз.Қарапайым ой-пікір мынадай болуы тиіс: кез – келген психотерапевттік іс - әрекет жекетұлғаны қайта құруы тиіс.Қазіргі уақытта бұл жөніндегі көптеген талаптарға негізгі қарым – қатынас психологиясындағы патогенетикалық психотерапия жүйесі жауап береді. [Мясищев В.Н 1960; Шорохова Е.В 1980; Ломов Б.Ф 1980,1981 және т.б ].

Теоретикалық - әдістемелік жоспарда соңғы он жыл ішінде алынған шетелдерде таратылған Кеңестік психотерапияда қолданылатын кейбір психотерапевттік әдістермен байланысты сұрақтарға көңіл аударылады.Ең бастысы бұл топтық психотерапияға және мінез – құлық психотерапиясына байланысты болып келеді.

Тағы да осы жөнінде орынды тоқталатын болсақ, әртүрлі аурулардағы психотерапияның тақырыбы мен мақсаты (мысалы, невроздарда) табиғатқа және психогенді кейігу механизмдері автордың шығармашылық бағдарлауына байланысты ангықталады. Олардың емделуіне бұрынғы сол бір психотерапевттік тәсілдер қолданылады.

Топтық психотерапия жөнінде айта отырып , мынаны ескерген жөн, психотерапевттік әдіс ретінде ерекшелігі көпбейнелі топтық феномендерді есепке алуда қорытындыланады. Бұнымен ол аурулар тобындағы (гипноз, аутогенді жаттығуларды анықтау және т.б) әрбір психотерапевттік әдіс – тәсілдерімен ерекшеленеді.Топтық феноменді жүргізушілер, психотерапевтті қолданушылар топтық индукция болып табылады.

Белгіленгеннің барлығы және барлық мінез – құлық әдістемелерінің топтары да И.П.Павлов пен В.М.Бехтерев ойларының негізіне қатысты.

Брплық қиындықтарды есепке ала отырып , психотерапия әдістемелерінің топтарымен және олардың шарасыз мінез – құлық жағдайларымен байланысты , үш психотерапиялық бағыт бастамаларына және оларға қолданатын әдістермен төмендегідей сипатталады:

1.Жекетұлғалық бағдар (қайта құрушылық) психотерапия әдістері;

2.Психотерапияның иландыру әдістері;

3.Психотерапияның мінез – құлықтық (шартты рефлекторлы ) әдістері;

Біздің еліміздегі нақты анықталған жекетұлғалық – бағдарлы психотерапия жүйесінде жекетұлғалық және топтық формада қолданылатын "патогенетикалық" (В.Н.Мясищев бойынша) психотерапия болып табылады.Бірінші бастамада клиникада құрылған невроздық патогенетикалық психотерапия алькоголдік және психоздық жекетұлғалық – бағдарлы (қайта құрушылық) психотерапия жүйесін анықтауға негіз болды.Бізден маңызды біраз таралу алған отбасылық психотерапия әдістері қарым – қатынас психологиясына және психотерапияның басты патогенетикалық принциптеріне сүйенеді.

№15 дәріс

Тақырыбы: Әлеуметтік жобалау, болжау және модельдеу.

Дәріс мазмұны:

1. 
   Әлеуметтік жұмыстағы болжау негіздері.
   
2. 
   Әлеуметтік жобалау мәні.
   
3. 
   Модель және модельдеудің мәні, түрлері және функциялары.
   

Бұл бағыттағы негізгі ұғымдарға «прогностика», «болжау», «әлеуметтік болжау принциптері», «әлеуметтік тәжірибедегі болжау» т.б. жатады.

Әлеуметтік болжау-бұл ортасында адам болып саналатын қоғаммен байланысты, қоғамдық қарым-қатынастармен байланысты мәселелерді болжау.

Әлеуметтік жобалау-шешілетін әлеуметтік мәселелердің масштабына байланысты жіктелуі мүмкін: локальды және стратегиялық жобалау. Локальды жобалау жеке мәселелерге, стратегиялық жобалау базистік әлеуметтік мәселелерді шешуге бағытталған. Стратегиялық жобалау ұзақ сипатқа ие болып, қоғам өміріне өзгеріс енгізуі мүмкін.

Әлеуметтік іс-әрекеттің негізгі элементтеріне, маңызды теориялық категорияларына субьект, нысана, әлеуметтік технология, әлеуметтік жобалау әдістері, жобалау шарттары, жоба фоны, жоба кіреді.

Әлеуметтік жобалау субьектісі мақсаты әлеуметтік шындықты мақсатты өзгертуді ұйымдасытру болып табылатын басқару іс-әрекетінің мүшелері, яғни, жеке тұлғалар, еңбек ұжымдары, әлеуметтік институттар.

Әлеуметтік жобалау нысаналары жобалау субьектілерінің ықпалына кіретін жобалау іс-әрекетіне, әлеуметтік байланыс ұйымдары, жобалар, жүйелер.

Жобалау шарты жобалау іс-әрекетіне ықпал ететінәлеуметтік құбылыстар мен үрдістер жүйесі. Жобалау іс-әрекеті компоненттеріне мыналар кіреді: қарым-қатынасы, үрдістер, орта, әрекеттер, заттар, іс-әрекеттер, құралдар т.б.

Жобалау фоны – бұл жобалау нысанасына қатысты, оның қызметіне және дамуына ықпал ететін сыртқы шарттар жиынтығы.

• 
  жобалау үрдістері бірнеше кезеңнен өтеді:
  
• 
  қоғамдық қажеттілік мәнін түсінуден;
  
• 
  қажетті ақпаратты жинақтау;
  
• 
  талқыланған тұжырымдама негізінде қабылданған шешім.
  

Модельдеу мынадай маңызды эвристикалық функцияларды да орындайды: негативтік тенденцияларды анықтайды, альтернативтік варианттарды ұсынады. Модельдер осылайша болжамның құрамды бөлігі болып табылады. Шартты түрде модельдердің бірнеше түрлерін бөлуге болады: 1. танымдық-эвристикалық; 2. болашақтың моделі-прогностикалық; 3. ұмтылыс-тілектің моделі. Бірақ, күрделі әлеуметтік мәселелерді модельдеу олардың барлығын да және олардың негізгі функцияларын қамтиды: эвристикалық, прогностикалық, прагматикалық. Модельдерге қойылатын талаптарды екі топқа жіктеуге болады. 1. қарапайым, ыңғайлы болуы, жаңа ақпаратты беруі керек. 2. нысананың сипаттамаларын анықтауға және жақсартуға, нысананы басқару және тануға керек бағытталуы.Модель төмендегідей талаптарға сай болуы керек:

• 
  толықтық, адекваттылық және эволюциялық сапалары болуы керек;
  
• 
  өзгермелілердің көп санымен операциялар жасауға мүмкіндік беретін абстрактылы;
  
• 
  міндетті шешу уақытына сәйкестік;
  
• 
  қоғам дамуының қазіргі деңгейінде жүзеге асырылатындығы;
  
• 
  қойылған зерттеу міндеттер жоспрындағы әлеуметтік нысана туралы жаңа пайдалы ақпаратты алуды қамтамасыз етуі;
  
• 
  терминологияларды қолдану арқылы құрылуы;
  
• 
  шындыққа сәйкестігін тексеру мүмкіндігін ойластыруы.
  

“Үлкен шеңбер” әдісін сұрақтың шешімін тез табу керек болған жағдайда қолдануға болады. Осы форманың көмегімен мысалы, заң жобаларын немесе нұсқауларды, нормативті-құқықтық актілерді жасауға болады.

“Миға шабуыл”, “ойға шабуыл” (мозговая атака) немесе “миға батыл әрекет” (мозговой штурм) әдісі ұжымдық тапсырмаларды шешуде идеяларды өңдеу әдісі болып табылады. Бұл әдістің мақсаты – шығармашылық тапсырмаларды шешу барысында қалыпты ойлау инерциясынан айырып, мүмкіндігінше айрықша жаңа идеяларды тудыру.

Бұл әдістің негізгі принципі мен ережесі – қатысушылармен ұсынылған идеяларды сынау, қақпалау және мысқылдауға мүлдем тыйым салынады. Әдіс нәтежиесінің сәттілігі пікірталастың жүргізушісіне тікелей байланысты болып келеді.

Әдіс ұзақтығы әдетте 15 минуттан 1 сағатқа дейін болуы мүмкін. Идеяларды таңдау арнайы адамдармен, 2 кезеңде жүреді. Бірінші кезеңде жалпы ұсынылған идеялар арасынан ең рационалды идеялар таңдап алынса, екіншісінде солардың ішінен шығармашылық тапсырмалар мақсатын қанағаттандыратын ең оптималды нұсқасы таңдалынады.

“Іскерік ойын” әдісі. Бұл әдіс өзінің жоғары дәрежелі біргіп жұмыстануда оқушылардың индивидуалдық үйлесімділігімен ерекшеленеді. Бұл әдіс негізінен еліктеу, сипаттау, көрсету, образға кірудің көмегі арқылы студенттердің бойына басқарушылықтың шеберлігін қалыптастыруда үлкен үлесін қосады.

Интерактивті оқыту жүйесіндегі салыстырмалы жаңадан енген әдіс бұл – тренинг. Осы аталған әдістің жаңадан қолдануға енуі, біріншіден, Батыс Еуропа елдерінде кіші топ, яғни тренинг топтарында психологиялық түзету жұмысын жүргізуге арнайы қарым-қатынас ұйымдастырылуына қарамастан, бізде ол туралы ұзақ уақыт бойы көп нәрсе белгісіз болды. Екіншіден, ол психологияны оқытудағы студенттерді массалық оқыту да пайдаланылады. Бірақ кейін шынайы жағдаяттардағыдай сияқты әрекет жасауда сол әрекетің нәтежиелілігі үшін жауапкершіліпен қаралатын, ойындық немесе шартты түрдегі тренингтер кеңінен қолданылды. Әрекеттің жүру барысындағы әр қатысушының индивидуалдық жауапкершілігі – топтық әрекеттің жемісі, үлкен нәтежиелілігі, яғни үйлесімділігі.

• 
  мақсатты айқындау;
  
• 
  тренингтің сценарийлік жоспарын құру;
  
• 
  қатысушылардың белсенді тренинке араласуын алдын-ала қамтамасыз ету;
  
• 
  өзін дайындау (сұрақ қоюы, айтылған жауаптарға әсерленуі, өз ойын айтуы немесе оқушылардың пікірін талап етуі, тренингтің қорытындылау кезеңінде неге және не үшін оқушыларды бағалау);
  
• 
  қатысушыларға рөлдерді дұрыс бөлу (олардың өздерінің ұсыныстарын ескеру).