Абай жолы. 1 кітап
жүктеу/скачать 7,5 Mb.
|
Абай-жолы
- Бұл бет үшін навигация:
- ЭПИЛОГ
- ҒЫЛЫМИ ТҮСІНІКТЕМЕ
|
3 Биыл күз басынан реңі жаман болған қатал жыл, қыс аяғы тақап келсе де, ызғары қайтпай, қатты аязды боп қақап тұр. Жақсы жыл болғанда бүгінгідей марттың ортасында күн жылынып, жер қарая бастаушы еді. Қазір ондай жақсы күннің елесі де жоқ. Әлі де қыстай соққан ақ боран ақ даланы жұмыртқадай, қалың сіреу қарға толтырған. Елге жұт араласты. Соңғы күндер мен жұмалар емес, кейбір күйсіз көпшілік ауылдарға биылғы қыстың қысыл шаңы декабрьден-ақ білініп еді. Содан бері жұт жылының көп пәлесі мен апаты, жоқшылығы талай елдердің қалың топтарын қатты жүдетіп тұр. Қолдағы мал пішенін тауысып, енді аштыққа ұрынып, ауылда тұрып өліп жатыр. Қоралар толы қатып, серейіп қалған, кей бұрыштарда үйіліп қойылған қойлардың өлігі. Арықтан тұралап құлаған сиырлардың өлексесі де көп. Қыстың қаттылығы сонша, жұтқа әсте мойымайды дейтін түйенің өзі де аса қатты жүдеген, жадаулыққа түскен. Бірақ әйтеуір түнде жылы қорада жатса болғаны, таңертең қыстау-қыстаудың маңына бытырап тарап, қалың қарда өзіне болымсыз да болса талшық іздейді. Көзге ілінетін ұзын шидің басы, селдір қамыс болса немесе анда-санда кездесетін тікенді шеңгел, қараған басы кезіксе, соларды сыдырып жеп, үзіп-жұлып талшық етіп, көпке төзіп келе жатқан түйенің ірілері ғана. Қалың қарды бұза алмаған бота-тайлақ, кәрі түйе, қатпа іңгендер қыс аяғына зорға жетіп, ауыл-ауылдың жанында теңкие созылып, өліп жатыр. Қалайда "мал баласының ең төзімдісі түйе" деп, мал баққан қазақ атаулы алғыс айтып еске алады. "Атан алты асаса тояды" деген емес пе, түйе жарықтықты айтсаңшы! Адамға салмағы, ауыртпалығы аз мал жалғыз ғана түйе ғой!" – деген сөзді биылғы қыс жұтқа ілінген елдің бәрі ауызға алады. Қолға қараған арық тоқты, тай-торпақ бар ауылда да әлдеқашан өліп біткен. Жыл жақсы болғанның өзінде уайыммен шығатын ондай арықтарды иелері бұрынғыдай күткенді қойған. Азғантай болса да шоп, сабанын қолға қарап қалған күйі тәуір, ажары жақсы малына ғана арнап беретін. Әр ауылдың, әрбір үйдің қолында ұстап отырған ат лауынан басқа жылқы баласы отарда, қостарда. Көп елдер, ауылдар қолдағы малынан ажырай бастаған сайын сол алыстағы жылқыны ауызға ала береді. Тым құрса сол аман болар ма еді деп үміт етеді. Өзге малдан жылқыны да қыс қысымшылығына төзімді деп сенетін жұрт, оның қасиетін айрықша атайды. – Жылқы жұтай қоймаушы еді. – Тек жерде шөп болса болды, қолтығынан, қабырғалығынан көміліп, қарды қазып, шөпті өзі тауып алып тұратын қасиеті болушы еді, соған сенелік! – деседі. – Жылқының өзге малға бітпеген қасиеті тағы бар. Ол – ақ боран, дауылдатқан үскірік аязда қардың астынан шөп тапса болды, ықпай, жылжымай бір орында тұрып алып жей беретін де болады! – дейді. – Жылқыға қандай мал тең болсын. Оның балта-шоты қолында емес пе! – деп, тұяқты жылқының тебінге төзімді, мықты екенін тағы да еске алысады. Бірақ биылғы жыл – арқада сол жылқыға да қатты қаза әкелген ерекше ауыр жыл болды. Таудағы ел, ойдағы ауылдар мен қорықтағы көп елдер, қалың ауылдар бірінен бірі хабар алып, ұдайы жай-жөн сұрасады. Қазір марттың ортасында сол жаңағы барлық өлке, өңірлердегі жаңалықтардың ортасына бірдей жайылған қазалы хабар бар. Бар елдің отардағы қос-қос жылқыларына өлім араласыпты дейді. Жазғы жайлау "Сырт" дейтін өлкеге кеткен қостар жылқысын боранда тоздырып, ықтырып қырып алыпты деседі. Жарға құлап, опқа түсіп, қалың жықпыл, қиын тастар арасында бытырап, босып, адасып өліп жатқан мал көп дейді. Мың жарым жылқы, мың екі жүз немесе мыңға тақау жылқылы пәлен ауылдың қосы, түген ауылдың отары қазір көп жылқысын өлтіріп, үш жүз, екі жүз елу ғана жылқы ұстап қалғаны бар. Оның да күні ақырет күніндей. Қыс аяғы созылса, мүлде құрып бітіп, құр қостың өз басы ғана қалуға мүмкін! – деген сөздер естіледі. Бұл малдың жайы болса, қазақ сахарасында биылғы қыста адамның күйі де сондай ауыр, қорқыныш екен. Мал күтімімен арып-ашып жүдеген еркек-әйелде рең жоқ. Суық күн беті-қолын қарыған, жүздері қарайған, қиын кешу жол кешкен, шаршап-шалдығып, жабы болған жандар тәрізді. Күнұзын далада, қатты аязда күрек аршып, малға талшық бола ма деп, бұта-шеңгел, қамыс пен ши қырқумен жұмалар, айлар кешірген әйелдердің жүздері бар реңінен айрылған. Ерте әжім түсіп, қолдар күс болып, ерні-беті жарылып, өзгеше сұрықсыз болып кеткен адамдар көп. Ерде де, әйелде де қысқы киім жылы болмағандықтан, жел кеулеп, суық өтіп кеткендер бар. Сұлу қалпынан, балғын мүсінінен осы бір ғана қыс ішінде азып, ажырап, қазір неше алуан ауруға ұшырап, төсек тартып жатқан жандар да мол. "Жұт жеті ағайынды" дейтін қазақтың мал баққан шаруалары қазір отыннан да жүдеген. Азық, астан тарыға бастаған. Жолаушылап қалаға, базарға айында, аптасында барып, керегін алып отыратын ел, тағы бір тарап күйзеулікке түсті. Мінетін көлік болмай, арып-ашып қырыла бастаған соң жаяулық, көліксіздік тағы бір тың дерт болып басқа түсті. Жүргінші аз болғандықтан, ақ боран, қалың қар аспан-көкті құрсап алғандықтан, қала мен елдің, ел мен елдің, ауыл мен ауылдың қатынас-араласы үзіле бастады. Әр сайдың, саланың, адыр-шоқының жылғасын, баурайын паналаған жеке-жеке қыстаулар қыстыгүні інде қалған әр сайдың суырындай болды. Өздерінен өзге тірлік дүниесінен үзіліп қалды. "Балапан басына, тұрымтай тұсына" деген кез жетті. Үйдегі азығы түгел біткен, күн көрер талшығы, тірек етер бірлі-жарым қарасы түгел таусылып, әбден тұралаған кедей шаруалар енді амалы құрып, жас баласын арқалап, әлдекімнен жәрдем іздеп, шұбыра бастағаны да байқалады. Осындай көпті жүдетіп, ықтыра бүрістірген қатал қысты "аққоян жылы", "апат жылы", "естен кетпес жұт жылы" деп, ел марттың ішінде-ақ аһылап отырып, аңыз ете бастады. Көптің көрген кері мен қазасы соңғы бір күндерде Абай аулынан шыққан қостың басына да орнаған еді. Күздігүні Мағаш, Абай, Кәкітай болып қосылып және бірнеше малы шағын, бірақ көңілі жақын көрші ауылдарын қосып, жеке бір қос жылқы құраған да, отарға шығарған. Бес жылқышы, бір бақыршы, алты азамат мың екі жүз жылқысы бар қостың бақташысы боп шыққан. Жүрген жерлерінде пайдасы тиер деп, қос ағасы Алтыбай өздерінің қосын Абай қосы деп атандырған. Қыс тақаған кезде "шөбі жаз күні шүйгін болды" деген дақпыртты естіп, Алтыбай өзі бастаған қосты ойдағы көрші ел – Қызылмола болысының Ажы дейтін руының жеріне апарып жая бастаған. Өздерінің жылқысы аз, қар астында қалып жатқан ен жерді Ажылар Абайдан қызғанған жоқ. Сонда да Абай Ажының ауылдарына сәлем айтып, ен жерлеріне қостаған жылқыны жайғызуға рұқсат сұраған, ол елге ақы төлейтін болған. Жылқышылардың айтуы бойынша, Ажының жерін пәлендей семіз аттың, айғырдың майына майлап алған. Февральға шейін қыс қатты болса да, Ажының азғана жерінде бір қос жылқы азын-аулақ талшық тауып, күнелтіп келіп еді. Бірақ февральдің ортасына жете бере ол жақта да қыс қатты боп, жұт жағалап кеп, араласып қалды. Жылқының жайылымы бітті де, мал жүдей бастады. Ішінара тай-жабағының, құнан-байталдың тұралап, көтеремге айналғаны бар. Нашарлап, аязды суықты көтере алмай, екі-үш жабағы-тай бір күнде өліп те қалған еді. Бұған жалғас тағы бір үлкен қорқыныш қосылды. Соңғы күндер жауын аралас қар жауып, жер мұзға айналды. Содан бері түн асқан сайын бес-он биеден іш тастау басталды. Бұны көре сала Алтыбай Ажының жерінен қайда болса да қаша көшу жайын ойлап еді. Елден келген Кәкітай: "Жылқыны не де болса қайтадан Байғабылға, Ақшоқыға қарай жылжытып айдап көшуге" бұйырды. Осыдан кейін бір ай бойында, жаңағы қысымға түскен Алтыбайдың жылқысы бауырдағы Абай аулын бетке алып, Қызылмоладан қайта көшті. Алтыбай алдағы жерді аңдап отырып, тынымсыз қам ойлап, көші-қонды өзі басқарды. Бірақ бұл шақта тірі қалған жабағы атаулының құйрығы ұзарып кеткен. Тегінде шаруаға төселген адамдар осындай қосқа келгенде қалың топ жылқының жайын жабағының райынан аңдайтын. Отарда, қостап шыққан жылқы ішінде жүрген жабағының құйрығы келте, шолақ болса, қосты тыңнан көрген кісі ең алдымен осыны атайтын. Мал иесі болса, жылқышыларға ырзалық білдіріп, шүкірлік етеді. "Жабағының құйрығы шолайып кеткен екен, толайым жылқы күйлі болар" десуші еді. Ал бүгінгі Алтыбайдың қосы болса, жабағы ғана емес, тайдың да құйрық-жалы, кекілі келеңсіз боп ұзарып, түксиіп өсіп кеткен. Көп жылқының жал-құйрығы ұйысып, тікен, ошаған атаулыны жабыстырып алған жайы да көп. Жақ жүндері тікірейіп ұзарған, үлкен жылқылардың сүйектері де адырайған. Сіңірлері шодырайып білініп, мал реңін мейлінше бұзған. Қазір Алтыбай қосында семіз дерлік бірде-бір жылқы баласы жоқ. Айғыр да арыған, атта арса-арса болған. Жүні-түгі жайын малдай жалпылдап кетіп, өздері іш тастаған, әбден жүдеген сақа биелер де борша-борша болған. Осы қос жылқы өз мекеніне қарай жылжығалы күн санап, түн асқан сайын өліп, кеміп барады. Жол бойы төгілгендей шашылып, ақ боранға көміліп қалып жатыр. Не де болса мекенімізге жетеміз деген ниетпен Алтыбай күн сайын тың бір айғырға, бедеу биеге мінеді. Санаулы қоңы бар деген атқа кезектеп мініп, қостың алдына өзі түседі. Өзге жылқышылар бұның бетімен, ізімен арттағы жылқыны кезек ауыстырып, алдыңғы тобын іріктей отырып, қалың топты жүргізіп көреді. Ұдайы қар бұзуға шыдамайтын болғандықтан, қосты бастайтын алдыңғы топ айғыр үйірін, аттар тобын жылқышылар Алтыбайға айта отырып, жиі-жиі ауыстырып, алмастырып жүреді. Сонда да қар астынан шөп шықпады. Күздігүнгі мұзды жауын сіреу боп ұстап қалған көк тайғақ шығады. Күндер бойы айықпаған аяз мандайын қарыған жылқы тебінге бар күшін салады. Сонда да қолтығынан келген cap қарды аршып қазған шағында азғантай талшық шоп таппағанда қатты титықтайды. Екі күн жол жүретін салт аттының сапарына Алтыбайдың қосы айға жуық мезгіл кешірді. Енді бауырдағы Абай аулына тақап келген кез еді. Жымба, Итжон дейтін, қары қалың болса да, тобылғылы шұбары бар, кейде шилеуіті бар бір өлкеге жеткен-ді. Күндізгі жылқышылардың үстері сіреу болып, тоңып, жадап келді. Аяқ Жымбаға жүдеу қостарын тігіп, жас жылқышылар бой жылытып алмақ боп, кеш батар алдында аттан түскен. Алтыбай оларға: "Іңірге шейін тыным алып, ес жиыңдар, бой жылытыңдар!" – деген. Жас жылқышылар қостан жылынып шыққанша өзі баға тұрмақ болды. Сонымен, шұбырған жылқы қостан ұзаңқырап, Қашама, Белсу дейтін қоныстарға бет беріп, батысқа қарай жылжып бара жатты. Күндізгі жүрістен, қалың қардан, айнымас қатал аяздан қажып-талған Алтыбай сұр айғырдың үстінде білегіне құрығын сүйреткен қалпында, қара сеңсең тымақ киген ауыр салмақты басын төмен алып, қалғып келе жатты. Бір мезетте оянып алып, қайта қалғиды. Аштығы жеткен, шаршауы, қажуы асқан Алтыбай ат үстінде аз мызғып-қалғудың өзінде ұдайы бас шатастырып, қайталай беретін бұлдыр бір түс көреді. Түсінде бұның қыс бойы көрмеген әйелі – момын, жыртық киімді, жүдеу түсті Іңкәр күйеуіне жаны ашып, қамқорлық етеді. "Шаршадың ғой! Жаурап біттің ғой, ұйықтасаңшы... Ал төсек жайып қойдым, ұйықтай ғой, тыныға қойшы!" деп, Алтыбайға жаны ашиды. Бұның қазіргі бар өмірден, тірлік дегеннен тілерлік ең бірінші тілегі – ұйқы, сәл ғана демалыс туралы Іңкәр дос бейілін білдіреді. Ат үсті, ұзақ уақыт беймазалығы Алтыбайды талай күйге көндірген. Үнсіз, жым-жырт Алтыбай өзінің жайын ойлағысы да келмейді. Ойлайын десе, сол ойының ұшығына жете алмайды. Жаман үйінде, жыртық шоқпыт төсекте, қатын-бала қасында тыныштық алып жату деген Алтыбайдың қысы-жазы қолына түспейтін арманы тәрізді. Алтыбай түнгі жылқыға жуас ат мінеді де, қараңғы шақта, үнсіз шұбырған жылқылар арасында бұ да үнсіз қалғып-мызғып, ат үстінен көз шырымын алып жүре беретін. Қазірде сол күйде келе жатқан Алтыбай дәл соңғы шақта еті тітіркеніп, сескеніп оянады. Шидемінің сол иығы тозған жабағыдан істелген. Әрдайым қарсылай соққан қалың жел осы иығынан ең алдымен білінуші еді. Енді оянса, жел қатты өрекпіп соғып, дауылға айналып барады екен. Көзін ашса, жаңа ғана жарық күн әп-сәтте мұнарта қарауытып, күңгірт тартып барады. Алдынан ешбір дүние көрінбейді. Аппақ түтек енді қоңыр көкшіл, меңіреу күңгірт реңге ауысып, қарсылай соғып, құтырып кетіпті. Құйындата борандатқан қыстың үскірік дүлей ақ бораны басталыпты. Алтыбайдың өнебойы тоңазып қалған екен. Енді ол сілкініп бой жиып, атын тебініп көріп еді, еті ояздаған және күнұзын ішіне бір тал шөп түспеген сұр айғыр барлығып қалған екен. Жайшылықтағы жүрдек-жылпос айғыр енді сәл тепеңдеп, жіті жүргісі келгенмен, тез ғана басылып, әлсіреп тоқтады. Алдында, айналасында жылқының қаншасы барын көре алмай тұрған Алтыбай, енді өзі бағып жүрген қалың қос жылқыға қыстай мәлім болған қатты айғайымен атой салып, дабыстап белгі етті. Дәл осы сәтте ақ түтек боранның ішінде бұның өзіне қарай қаптап бет қойып келе жатқан қалың топ жылқыны көрді. Алтыбай ендігі көрген жайын аңдай бере, шошынып қалды. Өзге соры жетпегендей күні бойы қажып, жүріп келген жылқы жөнді нәр татпаған аштығының үстіне мынау боранға шыдай алмай, ығып жөнелген екен. Мезгіл болса күндіз де емес, қасында серік жылқышылар да жоқ. Азғана әл-ауқаты бар, әзірге аман болып келе жатқан жылқы атаулы, енді осы бір боранның зәрінен көрмегенді көруі мүмкін. "Есіл мал, не күйге ұшырарсың! Мынау ақырған пәле, сұмдық суық қай қазаға апарып соғар екен!" деген үлкен қауіпті ойлап алды да, Алтыбай енді бойында қалған бар қуатымен осы түннің әлегімен алысуға бекінді. Сойылын көтеріп, әлсін-әлі айғай салып, қалың топ жылқының арасына кіріп, қайыра тоқтатудың қамына араласты. Көп жылқының басқа тобы қай жерде, қалай беттегенін Алтыбай айыра алмайды. Тек аңдағаны, өзінің үстіне келген жылқының алдында Абай үйінің Бәйге жирен айғырының үйірі екен. Соған ілескен тағы елу қаралы өзге жылқы бар. Жиын шамасы жүзге тарта жылқы екен. Қыс бойы әрбір қиын күндерде қос жылқының алдына түсіп, қар бұзып, ауыр тебін тебумен болатын осы жирен айғырдың үйірі еді. Өзге топтан жүдеулігі басымырақ биелер, құнан-дөнендер және де осы топта көбірек болатын. Қазір осы топ жылқыға ерген өзге саяқ жылқының да ішінде күйлісі жоқ. Бар малдың басы есепті еті тәуір жирен айғырдың өзі болса Алтыбайға ұстататын емес. Қолтығынан келерлік қалың қарды өзі бұзып, ілгері тартып барады. Егер жолда аз да болса шөбі бар жер кездессе, қандай қатты боран қақап тұрса да, бәйге жирен айғыр тапжылмай қарды теуіп тұрып алушы еді. Ол тоқтаған жерде үйреншікті дағдысы бойынша барлық үлкенді-кішілі үйір де түгел тоқтап, тебінге кірісетін. Қалың жылқының алдында жүретін бұл топ тоқтағанда, өзге бір қос жылқы да тура қалып тебіне бастайтын. Алтыбайлар биылғы қыста сан рет жылқы малының қасиетін көрген-ді. Боранның қанша соғары белгісіз, көп жылқы ыққанда талай қауіп-қатер бірге туады. Ыққан жылқы алдында жар болса, үлкен опқын болса немесе ащылы сор болса, сондайларға құлап қырылып қалатыны болады. Қатты дауылды боран күндері жылқыға қасқыр араласатыны да бар. Ыққан жылқы көбінше шоғыр тобымен жүрмей, бөлініп бытырап, тоз-тоз болып қаңғып кетіп, талай күн таптырмай қоятыны тағы мәлім. Сол бетінде аш-арық, көтеремге жуық көп жылқы қайтып үйірін де, тобын да таппайды. Ақ далада осындай борандардың соңынан сансыз көп өлексе, жемтік далада қалатыны болады. Бүгін қандай апат төнгенін Алтыбай әзір анық болжай алмаса да, жирен айғырдың үйіріне ілесіп келе жатып аса қатты қауіп ойлады. Ең үлкен қорқынышы, қазір Алтыбайдың астындағы сұр айғыр болдыруға тақау. Ендеше, ыққан жылқыға бұрынғы әдеті бойынша ес болып, дауыс беріп, өзіне таман қара тарттыруға мұршасы жоқ. Аз уақытта бұл топтан қалып қоятын аңғары бар. Қоста қалған жылқышылар жетсе бір тыныс болар еді, бірақ олардан әзір белгі жоқ. Ыққан жылқыға алғаш кездескеннен бері қарай Алтыбай дамыл алмай айғай салады. Бір жағынан "жылқыға ес болсын, боранда қасқыр торып жүрсе, айдын болсын" дейді. Әдеттегі дауыстан ұзақ етіп, зор етіп, бар пәрменімен айғайлайды. Зор үнін ырғалта созып, "уахахау", "ой-һайт!" деп тұрып, ышқынған желі ғана шулаған далаға жалғыз айғайын созады. Алтыбайдың мөлшері, долбары бойынша қазір жылқы қостан қиыс өтіп бара жатқан тәрізді. Енді біразда бұлар ыққа қарай өткен соң қос жел жақта қалады. Оған жалғыздың айғайы түгіл, аспан жарылып, дүние ойран болса да, мынау сұмдық соққын ішінде түк те дыбыс естілмейтін болады. Боран анық дәулескер, қатты дауыл, ақ түтекке айнала берді. Күн батқан болу керек. Айналада ұйытқып, ысқырып соғып тұрған қарлы түтек қаракөктеу тартады. Қостағы жігіттердің боранды аңдағаны болса тек оянып, атқа мініп, шапса керек еді. Осы жайларды еске алған, түн тақаулығын сескене ойлаған Алтыбай әлі де тынымсыз айғайлай береді, тамағы жыртылардай, қажымас даусы қарлығып бара жатқандай. Бірақ өзі мен алдындағы малын ықтиярдан тыс жылжытып әкетіп бара жатқан қатал суық күштен үркіп келе жатқан Алтыбай, әлі де дамылсыз айғайлай береді. Бәйге жирен айғыр бақташы иелеріне бағынып, айғайына құлақ салып жүретін қалпын қазірде ұмытпаған тәрізді. Жүрісін шапшаңдатпай, жылқышының айғайы өзінен алыстаңқырап, үзіліп қалып бара жатса, үйірінің алдында сәл тоқталаңдап немесе өте ақырын ғана ілбіп, жылжып қалады. Әлі түгел тұралап, тұрып қалмаған сұр айғырмен Алтыбай көп жылқының сүрлеуіне ілеседі. Аяғанмен айла жоқ, аялдар тағы дәрмен жоқ. Боран қатайып, суық аяз үскірігі басымдай түсіп, асқынған сайын көп жылқыдан үзіліп-үзіліп қалып жатқан арық жылқыларды қамқор жылқышы санай түсіп, белгілеп келеді. Оларға ендігі қалған тірлік өзі де зорлық, азап екенін Алтыбай ұғынады. Кейбір кәрі бие, қартаң ат, арық құнан-байталдар ақырын келе жатқан Алтыбайдың көзінше алдыңғы қарауытқан топтан жырылып, қатып тұрып қалудың үстіне, сол арада не шөге жығылып немесе бүйірінен опырыла құлайды. Құлағандары аяқ сермеп, қайта қимылдап, қыбырлауға келмей, тек жансыз бір ағаш аттың құлағанындай серейе, қата құлап жатыр. Көп уақыт өтті, арттан қуған жылқышы болмады. Алдағы жылқының дәрмені бары тоқтар емес. Қандай сорына, бейнетіне барады, мәлімсіз, әлі жылжып барады. Оқта-текте тұрып қалып, құлап түсіп жатқан арық-аштар әлі де таусылған жоқ. Алтыбай алдағы топтан үзіліп, жырақта қаларлық жайы да бар еді. Кейде жаңағыдай құлаған арық жылқылар бұның ендігі қозғалысында өлімнен тізілген қадау-қадау белгілер тәрізденеді. Ышқынып соққан ақ боран алысты түгіл, жақынды да танытар түрі жоқ. Алтыбай қар мен боран арасында көп жүріп үйренгендіктен, кейде жай адамның көзі көре алмастай жайларды байқап қалады. Ұйытқып соққан қалың қардың ұшқыны, Алтыбайдың аңғаруынша, кейде сойыл салым жерді көрсетпейді. Бұны ағызып әкетіп бара жатқан ақ теңіздің түбі тәрізденіп, анда-санда болымсыз алаң байқалады. Төгіліп, ұйытқи қоршап, орап жатқан қар селі бір сәтке әлденеден сиреп, жұқалаң тартып, жыртыла қалады. Сондайды қадағалап, бағып, аңыстап келе жатқан Алтыбай ақ түтектің жаңағы шелі жыртыла берген кезінде, алға қарай айғайын да шырқатады. Қанша екені білгісіз, әлі жылжып бара жатқан қаракөлеңке тәрізді қайран малдың қарасын да көріп қалады. "Неге Бәйге жирен тоқтап көрмейді? Не болды бүгін сорлыға. Әлі күнге табан астынан тоқтап тебер талшық болмағаны несі? Өртеніп пе еді жаздыгүні бұл қуарған дала?.." Алтыбайдың қатты қамыққан көңіліне әралуан үзік-үзік ауыр ойлар келеді. Бейнебір аш айдаһар барлық осы өңірдегі жан иесін өзіне қарай суық сұмдық лебімен сорып бара ма? Барған сайын аспан шулап, айнала ысқырып, бір үскіріп, бір ышқынып соғады, құтырына бүлінеді. Сол сорып әкетіп бара жатқан ажалдың, айдаһардың суық лебі – өлім демі өктеп тұр. Бәйге жирен айғыр сол ажалға амалсыз, тоқтаусыз өзі ұмтылып, ентелеп тартылып барады. Алдындағы қалың қостан қалған аз жылқы, қадірлі малға Алтыбайдың жаны ашығаны сондай, кейде тамағына толқып келген өксік сезеді. Кеудесі дірілдей түсіп, күрсіне дем алады. Сұр айғырды тағы да тебініп қамшылап, дабыс салып, алдағы малға жетуге ентелейді. Дәл осы тақта, екі жағынан ағындап, борандатып, көрінер-көрінбес болып бір көк мұнар оза жөнелді. Алтыбай айғайлап келе жатса да, одан қаймықпаған қалың қаскөй топ шабуылға кіріскен еді. Аты жүре алмай келе жатқан Алтыбай айғайымен сәл ғана сескендіріпті. Болмаса, бұның өзіне тура беттеген ағынды әлек сел сұр айғыр мен Алтыбайдың өздерінің үстіне ұмар-жұмар ақтарылатын тәрізді. Борандата, құйғыта мұнартқан екі сел қақ жарылып өте бергенде, Алтыбай тағы айғайын үдетті. Көреген көзі құтырған түннің түнегін де, түтегін де жырта тінткендей болды. Жаңағы тың жаудың бар қарасын аңдап қалды. Жиын саны жиырмаға жуық аш бөрілер. Олар аққан бойында алдағы жылқыға араласа берді. Алтыбай асығып тебінгенмен, сұр айғыр баяғы бір аяңмен малтыққаннан басқаны тапқан жоқ. "Жылқы қайтер екен" деп Алтыбай топ жылқының қасқыр шапқанда жасайтын мінезін тосып еді. Қасқырды көре сала, қауқары бар жылқы баласы бірігіп үн қосып, шұрылдап кісінейтін. Әлсіздерін, жастарын, тай-жабағысын ортаға алып, биелер мен бойдақ жылқылар дөңгелене тұра қап, қасқырды араларына кіргізбеуге қам қылатын. Айғырлар сол дөңгеленіп тұрған топты айнала шауып жүріп, маңайлаған қасқырға айбар шегеді. Аузын ашып, жер тепкілеп, кейде мойнын ішіне алып, жалын төгіп, ортқи ойнайды, сескендіре қимыл етеді. Үйірі үшін кейде сол қасқырларға қарсы шауып, қан-жоса болғанша жанын салып алысатын. Бүгінгі жылқының басы Бәйге жирен айғыр өзге жылдарда, еті барда бар жылқышыға аңыз айтқызып, аюдай алысушы еді. Алтыбай енді аңдаса, ыққан, қажыған жылқы баяғысынша бірігіп, алысуға жарамай қапты. Тек бірен-саран ғана әл жиған қартаң биелер мен жирен айғырдың өзінің ғана кісінегені болар-болмас естіліп қалды. Алтыбай жирен айғырдың кісінегенін алты қырдың астынан танушы еді. Бүгін әлі біткен жануарда ондай үн де жоқ. Алтыбай дауыстарын таныған үлкен шабдар бие мен жалпақ жирен бие де тек болымсыз дыбыс бергені болмаса, топтың басын құрайтын дабыл салып, қайрат ете алған жоқ. Қалың топ құтырған қасқырлар, биыл отардағы жылқыны жеуге әбден құнығып алған қанішерлер. Үш ұялас қасқырлар тобы, үш көк шолақ арланына бастатып, ағыны қатты ақ қаншықтарына ілесіп, Бәйге жиреннің тобына құйындатып кеп араласты. Жылқының дәл осы кезде жеткен жері де бұл малдың ажалын тосқан көрі есепті екен. Бас Жымбаның осындай ыққан жылқыға қатерлі болатын үлкен, ұзын, терең жары бар еді. Қайрат қылар деген Бәйге жирен алдыңғы тобын тоқтатпақ болып кісіней жүріп, малдың алдын орай бергенде, әлдеқандай бір опқа күп беріп түсіп кетті. Жардың ернеуі мен арғы ойы толған қар, найза бойламайтын обыр, опқының өзі еді. Жирен айғыр жар астындағы опқа салмағымен сүңги құлады. Аш қасқырлардың ең алдында әукесі түскен қартамыс көк шолақ бар-ды. Бәйге жиреннің артынан сол секіре түсіп, айғырдың жотасына алдыңғы екі аяғымен тіреле қалып, алқымын орып-орып жіберді. Ажалды шабуылдан қорыққан басқа жылқы, енді өздерін бастап келе жатқан жирен айғыр ыршығанда, жаңағы жардан тегіс ытқып, құлай-құлай берісті. "Не қалды, кім құтылды, қалған жылқы қайда кетті?", бәрі де Алтыбайға мәлімсіз. Ол айбар шегіп, жар жағасынан сойылын сілтеп қасқырды шошытпақ боп ұмтылып тұр. Өз жайын ұмытқан. Жар астында жанталасып жатқан жылқысын көргенде, Алтыбай бұл мал бөтеннің малы дегенді ойлаған жоқ. Қысы-жазы өзінің алдында жүрген, айғайына үйренген, көбінше дегеніне қарай өрген жанды мал, жақсы мал, жылқы атаулы Алтыбайға арызын шағып жатқан ажал үстіндегі достай сезілді. Ол шыдай алмай, сойылын сермеген күйде сұр айғырдан атқып түсті. Жар жағалап, аяғын тіреп тұра қалып, ұзын сойылы жетерлік жерде Бәйге жирен айғырды талап жатқан көк шолақты дәл құлақ шекеден табандап тұрып, қасқайта соқты. Көк шолақ сол сәтте тыраң асып, қазір қырылдап өліп бара жатқан Бәйге жиреннің қатарына құлап түсті. Бірақ қасқырдың тобы соншалық көп, олар кейбіреуі опқа түсіп, қабырғалығынан қарға батып, енді дәрмені бітіп, қимылдай алмай жатқан биелерді, аттарды әр тұста жарып, орып, қан жоса қып қырып жатыр. Жылқы құлаған опқа Алтыбай бірге түсуге болмады. Ол шамасы келгенінше жағадан ғана айғайын салып, сойылын сілтеген боп жүр. Бірақ алғашқы көк шолақтан басқа қасқырлар сойыл салымға келтірмеді. Жардан түссе, омбы қарда өзі де белшесінен батып, қайрат ете алмас еді. Ал мынау жағада жүріп, айғай салып, айбат жасағанына ыстық қанды татып алған, иісіне масайған аш бөрілердің тобы тоқтар емес, елең қылар емес. Ұзын биік жарды Алтыбай жағалай түсіп, тағы бір жылқының жотасынан басып тұрып, қоңын жұлмалап жатқан ақ қасқырды қарулы қолымен құшырлана соғып, ұшырып түсірген еді. Осы кезде өзінен жоғары тұста, биік жағада, аты қалған жерде бір арпалыс барын байқады. Енді бақса, болдырып, сілейіп тұрып қалған сұр айғырды бір топ қасқыр алып соғып, тамағы мен шабынан қатар орып, жарып жатыр екен. Алтыбай енді мүлде қарлығып қалған, жыртылып біткен даусымен сыбырлай зекіп, ақырып ұмтылды. Ол қалың киіммен терең қарды ауырлай басып, дәл қастарына зорға дегенде тақап келіп, айбар шегіп, сойылын көтеріп алғанда ғана төрт қасқыр саспастан сытылып, тайқи берді. Олар сұр айғырды жарып, өлтіріп те болған. Енді біразда қасқырлар ағыза борандатып, Алтыбайдың көзінен ұзап, жоғалып кетті. Бұл жерде қалған жылқының бәрі де не өлген немесе қыбыр ете алмастай қабырғадан қарға кіріп, қатып тұрып қалған. Алтыбай енді аңдаса, күн батарда Бәйге жирен бастап, мұның үстіне ығып келген жүз қаралы жылқыдан дәл мынау жерде опқа түсіп, қазаға батқаны – елу жылқының шамасы екен. Қалғаны кеш бойы Алтыбай жете алмай келе жатқанда ыққан бетінде бытырап, тарап, бет-бетімен қаңғып кеткен, тағы бірталайы Алтыбайдың өзінің көзінше түн бойы жол бойында ұшып, жығылып өліп қалған. Түн әлі шексіз ұзақ. Боран бұрынғыдан да асқындап, алай-түлей қалпында тұр. Аязды суық жаяу қалған Алтыбайды енді ат үстіндей емес, қатты тоңдырып, ығын кетіре бастады. Мал болса анау, қалың қос жылқы, талай жанның жүйрік аты, сауын биесі, бауыры құтты айғыры, әр жастағы бала атаулының үкі таққан, тұмарлаған жүйрік құнан-бестісі – бәрі де бұдырсыз далада, панасыз күйде дүлей желдің сүргінінде опқа түсті. Отқа өртенгеннен кем емес күйік жайда желге шашылды, қарға басылды, өшіп-бітіп жоқ болды. Осы боран бір күн емес, екі күн емес, анық сұрапылға айналып, алты күн соққан еді. Жетінші күні суық, аязды күн бұлтсыз жарқырап ашылғанда, желсіз тынық аяз боп ашылған-ды. Алғаш боран кешінде Алтыбай үміт етіп, көп шақырған жас жылқышылар Жымбаның жарына жетіп қырылған малдың қар астынан әр жерде қылтиып қана көрінген жал-құйрығын, шала желінген жемтіктерін көрді. Сол Жымбаның биік жарының баурайында әр жерге шашылып түскен Алтыбайдың ескі шидемінің жыртынды жабағы жүні байқалды. Тағы бір жерде көнетоз ескі етігінің ұлтаны, жұлынып жыртылған басы, қонышы табылды. Күләпәра бастырған қара сеңсең тымағының бір құлағы да жақын жерде қар астынан шеті шығып жатыр екен. Отыз бес жасқа шейін өткізген өмірінің дәл он екі жылын қысқы отарға шыққан жылқы соңына ерумен кешіп еді. Жылқыға иесінен бетер иелігі бар жайлы күнді, тыныш түнді көрмеген асыл азамат – Алтыбай жылқышы, биылғы ауыр жылдың ішінде ең бір ауыр қаза тапты. Көп жыл баққан малдың амандығын ойлап, бай малының шетінде құрбан болды. Кейін жаз шығып, жер құрғаған кезде осы Жымбаның жылқы қырылған жарына келген жүргіншілер ойда жоқ өзгеше бір күй көрген-ді. Жымбаның терең жарына Бәйге жирен айғырдан соң қатар құлаған отыз шамалы жылқы омбыға сығылысып, қабырғаларымен тіресіп түскен екен. Осы бір топ жылқы сол суықта тік тұрған қалпында, қарға батып тұрып өліпті. Көктемде, қар кете бере сол жылқылар сірескен күйде қармен бірге шөге беріпті. Буындары қатып өлген топ жылқы, енді қар кеткен соң да тік тұрған қалыптарында сіресіп, сығылысып тұрып қапты. Жар жағалап кеп көрген кісілер шошына сұқтанып, кәдімгі тірі жылқының үйездеп тұрғанын еске алысқан. Бұл отыз жылқы тікиген бойда қатып өліп тұрған сұмдық бір сурет көрсетіп еді. Март ішінің ақ боран, ұзақ лайсаңы осындай да кер көрсетті. Биылғы қатты қыстың ауыртпалығы үлкен дерт болып, Алтыбайдың ауылдағы немере інісі Байтұяқтың басына да төнген еді. Ақшоқыда "мал қорасы" дейтін қораның бір бұрышында үш-төрт үй баспана қып отыратын аласа, қараңғы жер үйлер болатын. Соның бірінде Алтыбайдың кәрі шешесі мен үш жетім баланың анасы Жәрия зарлап қалды. Қатар үйшікте, жертөсекте Алтыбайдың ержеткен жақыны, жиырма жастағы қойшы Байтұяқ көптен дерт шегіп жатыр. Бұны да осы сорға жеткізген қатал аяз бен бай малының қамы. Қыс басынан Ақшоқыдағы Ділдәнің қойын жайып жүріп, Байтұяқ ғинуар айында қатты бір боранға ұшыраған. Бұрын "киімім жұқа, байпағым жыртық, етігімнің жұлығынан қар төгіліп жүр" деген жайын бір аязды күні қатты тоңып келіп, Ділдәға өз аузынан айтып көріп еді. Мағаштың науқасы есін алған Ділдә малшы жігіттің айтқанын дұрыстап тыңдамаған. "Шешеңе күздігүні қой терісін бергемін, тон илеп тігіп бермесе, өзіңнен көр. Мағашымның уайымы жанға батып жүргенде енді сенің уайымыңды арқалайын ба! Қайтып көзіме көрінбе!" деп зекіп, қайырып жіберген. Бұл шақта Мағаш қалада. Ауылға енді келеді деп науқасынан шошыған жақындары қатты уайым етіп жүрген кез. Ділдә болса, Мағаш науқасы "Әбіштің науқасына ұқсап барады" деген жақындардың уайымын естіп, ертеңді-кеш қатты уайыммен зар айтып, жылай беретін. Тегінде, шаруаға өмір бойы мүлде бір қыры болмаған Ділдә биылғы жылы "жұт болады, қыс қатты боп кетті", "мал бағу жаумен алысудан жеңіл емес", "ер-азаматқа ауыр азапқа, қатты қыспаққа айналды" деген сөздің бәрін елең қылмайтын. Өз жарасын "бар жан атаулының бәріне бір-ақ қана дерт боп тарасын" деп ойлайтын уайымда да өзімшіл көңіл бар. Әсіресе, малшы-жалшының қайғы-қасіретін, қам-қамырығын ойлап, қиналып көрген кісі Ділдә емес. Олар не ішіп, нені жейді, нені киіп, қайтіп қайрат көрсетеді, қандай көлік мініп жүр? Үй ішінің аш-арығы жоқ па, күйі қалай? – дегенді өзгелер айтып отырса да, шала тыңдайды. Жаңағы Байтұяқтың: "Тоным ескі, шекпенім жыртық, далада көбінше тоңып жаураймын да, қатты жел, үскірген аяз кезінде ат үстінде жүре алмаймын. Ұшып қалмас үшін атымнан түсіп, жаяу жүгіріп, бойымды зорға жылытқан боламын. Сонда омбы қар тіземнен асып, қонышыма құйылады, етігімнің жұлығынан кіреді, екі аяғым домбығып жүргені де бар!" – деген. Шыдай-шыдай жүріп, бар бейнетін, көресісін бір-ақ жиып, көзіне жас алып отырып айтса да, жылы жауап естімеген. Соның артынан тағы да талай үскірік жел, ақырған аяз күндері болып өтті. Ақшоқының құйқалы адырларының қой жататын қойнауларында әзір малды ықтыратын ақ боран бола қойған жоқ. Бірақ "ақжорға" дейтін жаяу борасын жүрмейтін күні жоқ. Ол суық жел, үнемі қойын-қонышқа, бет-мойынға, желкеге ұсақ қарды ұйтқытып төгіп тұратын әлек боранның өзі. Биылғы жұт қысында, ақжорға ақ боранға айналмаған шақтарында күндіз-түн толассыз соғады. Терісінен соққан суық жел ақжорғамен даланы, сай-саланы ақ иректеп, омбы қарға – опқа толтыра береді. Тоны тозған, тоңуы жеткен жас денесі әбден арып, қиналып болған жас жігіт Байтұяқтың жаны да соңғы жиырма күн ішінде қападан, реніштен жүдеп-жадап болған. Соңғы шақта арықтап, сүйек-сүйегі айқындап біліне бастаған жасты ақпан айының тағы да үскіріп соққан аязды желі аямастан алып соқты. Ымырт жабыла, қоймен ілесіп жаяулай келген қойшы үйіне жетіп, есіктен кіре бере, кәрі шешесінің көзінше босағаға қисая, жығыла кетті. Иегі иегіне тимей дір қаққанда, екі көзінен ағыл-тегіл жас та ақты. Бұның сұп-суық бетін уалаған кәрі шешесінің кішкентай құрысқан алақандары қойшының көз жасынан суланды. Байтұяқтың аузы сөз сөйлеуге зорға келеді. Ебі кеткен еріндерімен айтып жатқан сөздері – қарғыс қана. – Жетті ғой түбіме, жетті ғой! Бүгінгі суық өтіп болды. Өлгеннен басқам жоқ, қайран апатайым! Құдай төбеңнен ұрғырлар, жыртық, жалаңаш күйде өттім ғой! – деп, бүк түсіп жатып алған. Қазір Алтыбайдың ажалы мал қорасындағы қараңғы лашықтарға естіліп жатқанда, Байтұяқ та әбден әлсіреп, титығы құрып болған. Алғаш ұшып жығылған кештен бастап, ол әуелі қатты соқпа науқасына айналды. Содан айға жуық қиналып жатып, аяғында жөтел науқасқа ілінді. Бұның өкпе дерті біржақты емес, әрі өкпесінен, әрі тамағынан алған. Ішейін десе, азын-аулақ астың жүруі де қиынға айналып барады. Құрт ауруынан Байтұяқтың жас денесі жеңілгенде соншалық күрт құлап, тез жеңілді. Талдырмаш әлсіз бойы, қазір қатал науқас бүріп алған шағында шамдай жанып, шұғыл сөніп, ұсынып барады. Үнемі үнсіз күйде бас жағында отырып жас төккен кәрі шешесіне ғана, жар дегенде жалғыз жақыны, жесір анасы Тұлымдыға ғана сырын айтады. Онысы жығылған сәттен бері үзілмеген қарғыс-қамырық. Өзін аямағандарға айтып жатқан жас жанының ызасы мен наразылығы. Апрель айы туды. Бірақ қатал қыс әлі де қазақ даласына қатты салған шеңберін босатқан жоқ. Апрельдің алғашқы күндерінде де қар түсіп, суық күндер айықпай тұр. Даланың қары ақ жұмыртқа қалпында, әлі кетіп болған жоқ. Ақшоқыдағы малшылар үйінде отын біткелі көп боған. Суық Байтұяқты жота басында, ақпан ішінде, қой соңында ғана қинаған жоқ. Енді жер үйде, ұдайы дым тартқан суық қараңғы бұрышта да тоңдырады. Тығырыққа әкеп тығып, әлі де қалтыратып, жүдетеді. Сол тоңған, қатқан күйінде, өгей өмірде соңғы деміне шейін бірде-бір сәт жылу көрмеді. Және жылылық көксеген жас жүрегімен қыршын жас, жазықсыз Байтұяқ жан берді. Дәл осы күндерде Мағаштың науқасы да оны мегдеп, жеңіп болған еді. "Қатты әлсіреп, тері тарамысына ғана ілініп қалды. Бойсұнып кетті" деген ажал лебіндей суық хабар оның әр тараптағы жақындарына, туыстарына түгел жеткен. Енді біразда, апрельдің онынан асқан кезде ғана қыс құрсауы жазылып, қар кете бастаған болатын. Елден аларын алып, бар жерлерде, құлақ естіген төрт тараптың бәрінде қазақ халқын қыра жұтатқан қыс, енді келіп аяқтаған шақ болды. Апрельдің он бесі, жиырмасы арасында Ақшоқы мен Қорықта қар тегіс кетіп болған еді. Сол күймен ілес бұндағы ауылға өрден де, ойдан да жақындар, жан күйерлер андыздап келе бастады. Келуші көпшілік қыстаудың үйді-үйлеріне сыймауға айналды. Соны аңдаған Мағаштың әке, ағалары, дос, бауырлары енді тездетіп киіз үйлер әкеліп, Мағаш қыстауының қасына қатарлап тіге берді. Әйгерім өзінің киіз үйімен көшіп келіп, Абай сонда отыратын болды. Ақылбай, Кәкітай сияқты жақын жандар да үйлерін әкеп тікті. Абайдың айтуымен Дәрмен, Мәкен де отау үйін тігіп, ендігі келіп жатқан қонақтарды осы үйлерде қарсы алатын болды. Өзге жылдардан ерекше, ерте тігілген бұл үйлер – қызық үшін, сейіл-серуен үшін емес. Күн санап күткен, қауіп боп төнген ауыртпалықтың әзірлігі. Жақында күткен тағы бір қасірет-қазаның қамы. Ертеңгі күн асыл азаматынан айрылғалы отырған, сор басқан ауылдың қаралы болатын үйлері осы. Елден ерек, мезгілсіз ерте тігілген жайлар. Қар кетіп, жер құрғай бере, жаяу-жалпы болса да жүруге болғандықтан, енді өткен қыс жүдетіп, сорлатып кеткен көп жандар дамылсыз қозғалысқа ауысты. Азық біткен, отын таусылған, азын-аулақ малы болса қырылған көшпелі шаруа, қазақ ауылдары жұт артынан шұбырындыға түсе бастады. Әсіресе, кедей-кепшік, қалың көптің күйі өзгеше жүдеу, жадаулықта болатын. Маңындағы малы бар, әлі бар дейтін ауқатты ауылдарға кәрі-құртаң әке-шешесін, жас балалары мен әйелін ертіп, шұбырып келгендер көбейді. Қауқары бар азамат қайратын тегін сатып, тым құрса аш-арығын өлтірмей қалуды тілеп келеді. Сорпа-судан болса да талшық дәметеді. Кейбір жесір қатын "азығы бар" деген жақын ағайынға жетім балаларын жаураған, тоңған күйде арқалап, жетелеп алып келеді. Балапанын аузына тістеп алып жөнеліп, ажалдан қашырған аналық тілек етеді. Аштық үстінде кәрілік мегдетіп, бір үйде жалғыз кемпір-шал болып қалған қос ғаріп қалтылдап, өбектеп, оты жанған үйдің ошағының басын сағалайды. Қаңырап қалған жыртық шоқпыт қораны тастап, тентіреп кезіп кеткен ел кедейі: Шыңғыстың тауынан, Қыдырдың бөктерінен Қарауыл-Балпаң, Ши, Қорықты бойлап жаяулап, ілбіп ерсілі-қарсылы шұбырады. Әлі бары, ес жиғаны "аштық сонда жоқ" дегенді естіп, қалаға қарай қыбырлай созылады. Кейде жыртық киім, жүдеу жүзді аш жаяулар бар сахараны басқан сор мен жүдеулік, жоқшылықтың тірі бейне сүлдеріндей. Қазаға ұшыраған қалың елдің ауыр сорының бейне бір көлеңкесіндей, қалтылдай қыбырлайды. Талай жерде жетім қалған балалар жайы естіледі. Кей ауылдың шетінде солардың ащы зары таңды таңға ұрып, құлақтан кетпейді. Күн санап молайып бара жатқан, ісінуге айналған аналар, әлсіз кәрілер көріне береді. Әр сайда теңкиіп өліп жатқан көтерем сиыр, қатпа түйе, арық ат қаңқалары кезігеді. Жар, жырада, қоралар маңында, молалар қасында теңкиіп-теңкиіп жатқан өлекселер. Малы болған ауылдардың қораларының қақ қасында, күлтөбенің айналасында енді шіри бастаған жемтік мол. Бірінің үстіне бірі үйіліп тасталған, жүндері ұйпаланып ұйысқан қойлар төбе-төбе. Сирақтары серейген, мағынасыз бозарып қараған көздері жарқыраған, толып жатқан үйінді өліктер. Қыстау-қыстаудың басын дамылсыз қарқылдаған ала қарғалар мен қара құзғындар басқан. Ерте келген қарақұс, ақсары бөктергілер де өлі малдың жемтігіне үйіле қонып дәніккен. Ауылдарында қой малы, қол малы осылайша жұтқа ұшыраған әлді, ауқатты ауылдар жаңағыдай шұбырған кедейлерге мейірсіз, суық қарайды. Күлтөбенің баурайын көрсетіп, өлген қойларының өлексесін нұсқап, кәрі шалға, аш анаға, жылаулар жас балаға ашу айтатын байлар бар. Босып келген кедейлер күнәсіз де болса, солардың өздерінің күйігі, шығыны, жұты үшін жазғырып ұрсып, қарғайтын сараң қатын бәйбішелер де жоқ емес. Талай жылқылы ауылдар қазір май айы туғаннан бері жылдағы тірлігінен мүлде бөлек: "тұлдыр құрдым күндер келді", "сүреңі жат жыл келді" деп күні-түні күңіренеді. Үш жүз жылқысы бар бір ауыл қорыққа, қыстауға енді ғана жеткен жылқы болмысын қарсы ала жаяулап шыққанда, он жеті ғана арық қатпа бие мен саяқтарын санап алыпты". "Қыдырдағы пәлен ауыл отарға шығарған төрт жүз жылқысынан жиырма үш жылқы алып қайтыпты", "Аягөзге мың жылқылық қосын жөнелткен Шыңғыстағы үш-төрт ауыл, жиыны жиырма жеті жылқының келгенін көріпті", "Шиден қыс басында айдатып, Уақтың жеріне, Керей жеріне жіберілген пәлен қостан елу жылқы келіпті" – деген өңшең өлім мен қаза, ауыр апат хабарлары май айының алғашқы күндері бойында ауыздан ауызға көшті. Әр қостағы бес-алты жылқышы тегінде, көбінше, бір байдың ғана бақташысы емес. Шағындау жылқысы бар ауылдардың бірігіп шығарған, қоспа малының жылқышысы болатыны да бар. "Шыңғыстың сыртымен, Тобықты жерінің ой жағына, Уақ, Керейге кеткен сан қостардың кейбір жылқышылары жаяу қалыпты" – деп те әңгімеленеді. "Кейбіреуі ер-тоқымын арқалап келіпті. Тағы бірі көлік жалдау үшін ер-тоқымын, шидемін сатып, жалғасып, ұштасып үйіне жетіпті" – деген әңгіме тарайды. Сонымен қатар, талай байдың жылқысының шетінде қыстың қаһарлы аяз, қарлы боранында жанын салып, мал амандаймын деп жүріп, суыққа тоңған, нелер ауыр үсікке шалдыққан жандар көп. Байтұяқтай боп ауыр дертке ілігіп, төсек тартып жатып қалған, нелер балғын денелі, батыр жүректі атпал азаматтар жайы бай ауылдарында сөз де бол май қалып жатыр. Халық басына туған осындай ақырет күндер Ақшоқыда тағы бір көптен күткен, құлақтан басып, көндіріп келе жатқан кезекті қазаға әкеп соқты. Киіз үйде таңертеңгі шайды ғана іше бастаған Абайдың қасында Әйгерімнен басқа Мағаштың кішкене екі баласы бар еді. Осылар қасында Әбіштен қалған жетім қыз – он жасар Рахила да болатын. Түн бойы Мағашты қоршап, күткен дос, туыстармен қатар Абай өзі де күзетіп шыққан. Күдер үзіп, "Бүгін бе, ертең бе" дегендей. Тіл айтпаса да, көңілде сайрап тұрған қасірет–хал Абайдың кеудесін от пен уға толтырған. Шайға отырса да, жүрегі аузына тығылып, кеудеге бір кесек тас орнағандай, бар денені сенделткен қайғы-қамырық бар. Осыдан он шақты күн бұрын Мағаш өз бойындағы бар қалған қуатын жиғандай боп, әкесімен арыздаса бір сөйлескен. Қорқыныш пен күдіктен еңсесі түсіп, салдырап жүдеп кеткен әкесін аяғаны да болар. Үйді оңашалап алып, Абайдың үлкен алақанын екі бірдей ап-арық, құп-құрғақ, сұп-суық қолдарымен ұстап, сипап жатып, аз сөздерін сыбырлап, баяу сөйлеп жеткізген. – Аға... Әбіш ағамды жөнелтіп, Алматыдан қайтып ем ғой... – деп, біраз демігіп жатып тағы сөйлеген. – Ұлы жүз Жамбыл ақын айтқан сәлемін өзіңізге жеткізіп ем... Есіңізде ме?.. – Есімде, Мағашым! Оқымаған қазақта көңілі даңғыл, тілі жүйрік бір жан болар деген ем. Оны қалай еске алдың? – Сол айтып еді ғой сізге... Өлеңін әкеп берген ем!.. "Нелер жылаған, зарлағанды өзі уатқан аға, әке емес пе еді?.. Оның қайғысына сол жұрты қоса қамығады... Қасынан табылады... Ерінен айрылса да, елінен айрылу жоқ!.. Қамалаған қарындас халқын ойласын" – деп еді ғой!.. – деген сөздердің бәрін Мағаш ұзақ сөйлеп, үзіп-үзіп айтып болды да, сәл уақыт тұншыға жөтеліп қалды. Соншалық мінезді, терең ойлы Мағаш әкесіне Жамбыл ақынның сәлем сөзімен көңіл айтқандай. Өзінің қазасы үшін де Жамбыл үнімен көңіл айтты. Барды түйген Абай сөзсіз ғана бас изеді. Мағаштың қанталап, жасаурап қараған көзіне үлкен жүзімен еңкейіп жабысты да, ұзақ сүйді. "Бар айтқаның жадымда қалар, жарығым!" – деген болатын. Содан бері дәл қазіргі шаққа шейін Мағаш тек қысылуда... Сөніп бара жатқан күйі бар еді. Бір сәтте киіз үйдің оюлы үлкен есігі асығыс, шапшаң ашыла қалды да, қызметкер әйел Зылиха жасқа толы көзін үй ішінен жасыра алмай, қорқыныш хабар әкелді. Суық хабар. – Абай аға, Мағаш қысылып жатыр. Сізді шақырады! – деп қана қалған еді. Балалар сұмдық сезіп, шу ете түсті. Абай орнынан жас баладай лып етіп, атқып тұрып, иығына шапанын жамыла бергенде, дірілдеген бойынан сол кең шапаны тұрақтамай сусып, қайта-қайта түсе берді. Кебісін кие алмай, буындары қалтырап, бар топсасы босап, қазір жалп етіп құлап қалардай. Әйгерім жүгіріп кеп, Абайды сүйей тұрып кебісін кигізді, иығына шапанын көтеріп, қайта-қайта жауып, өзі де үркіп жылап тұрып, Абайдың жүзіне көз салып еді, шошып кетті. Сәтте қартайған, сақалының ағы басып кеткен Абайдың жүзі қазір аппақ қудай боп апты. Екі көзі шарасынан шығып, шатынап барады. Аспандап қарай береді. Әйгерімнің зерек көңілі өзгеше шошынды. Мұндай мағынасыз қыдырыстап, шалқалаған көзді Абайдан Әйгерім әсте көрген емес-ті. Ішінен құпия сыбырлап: "Құдай-ай, сақтай... өзін сақ- тай гөр! Шалық шалмаса игі еді!" – деп, жаны өртене жалбарынып, сыбырлап қалды. Өзінің де өңі аппақ қудай болып, қаны қашып, Абайдың артынан жүгіре басты. Мағаш жатқан бөлмеге Абай келіп кіргенде, науқастың төсегі жанында төне қарап, ентелеп отырған еркек, әйелдер тез қозғалып, Абайға жол бере берді. Әлі демігін баспаған қалыпта, шошыған, үріккен күйде Абай келіп, Мағаштың жер төсегінің жанына ауырлай дем алып, құлай барып отыра кетті. Көзі әлі де жаңағы Әйгерімді шошытқан күйінде шарасынан шығып, шатынай қарайды. Сол ап-ашық боп үлкейіп кеткен көздерінен ағып жатқан жастары кесек-кесек түйіншектей, бидайдай боп төгіліп жатқандай. Әкесі қасына жеткенін аңдап жатқан Мағаш оған қарай әлсіз ғана, болымсыз ғана белгі берді. Созылып жатқан оң қолының бір-екі саусағын сол қыбырлатып, жаза берді. Аузынан Абай құлағына әрең жеткен, соңғы демімен араласа соңғы сыбыры естілді, анық естілді. – Аға... Дүние... осы! – деп қана қалған еді. Сол сәтте Мағаш үзіле берді. Үйдің іші, ауыздағы бөлмелер, одан әрі дала толы, үлкен қыстаудағы барлық жан енді түгел өксіп, айғайлап дауыс айтып, жылай жөнелісті. Жер күңіренді дегендей. Қартаң пішінді, бурыл сақалды еркектер, әжімді ана–әжелер, шиеттей жас балалар – бәрінің кеудесінен: "Мағашым", "бауырым", "қуатым", "ағекем", "ағатайым" деген жеке-жеке өксік, айғай, зар-нала арасында үздігіп шыққан сөздер бар. Бұл сөздер қазір көңілдегі шердің, көздегі жастың ғана тілі болған. Айнала дүние егіле, ағыл-тегіл жаспен уланып жатқанда, Абай біралуан түсініксіз күйге түсті. Онда үн жоқ, дыбыстап жылаған өксік, айғай да жоқ. Бір ауыз тырс етіп айтылған сөз де естілмеді. Тек қана бадырайып, шошығандай шатынап ашылған көздерінен үнсіз жастар бұршақтай боп үзіліп-үзіліп, оқтын-оқтын тамып, төгіліп кетеді. Енді ол өзін біреу сүйеп тұрғызса тұрады, жетектесе жүреді, қайда апарып отырғызса жөн сұрамай, тіл қатпай отыра кетеді. Мағаш жаназасына жиылған жұрт ойдағыдан тыс соншалық мол болды. Жетісіне шейін жер күңірене жылау болып, қалың жұрт ұлардай шулады. Бұл күндерде ат қойып келген Құнанбай өрен-жараны, Ырғызбай атаулы жылаулардың, жан күйерлердің тобы болып екшелген-ді. Қолдарына ұзын ақ таяқ ұстап, бүкшие жылап тұрып, ат қойып келген жақын мен жаттың адамдарын, бата оқушыларды қарсы алушы Ырғызбайдың барлық кәрі-жасы болды. Алғаш үш күн бойында, ауыл сыртында жаңағыдай ақ таяқтарға сүйеніп, жылап тұратын, ұзын қатар еркектердің дәл ортасында Абай өзі тұрды. Оны екі жағынан Дәрмен мен Кәкітай сүйейтін. Осы қатарда бірге жыласу қарыз болғандықтан, "торқалы той, топырақты өлім" дегенді айтқызбай орындаған болып, Тәкежан да Әзімбайымен келген. Жуан таяқтарға кеуделерін тіреп, төмен қарап, тұқырып тұрып қалған. Абайға жақын жерде және де Шұбар сияқты ағайын да оқтын-оқтын айғайын үдете түсіп, таяғына таянып тұрады. Үйлерде болса, Ділдә бастаған қартаң әйелдер ішінде Тәкежанның әйелдері Қаражан, Зейнеп бар. Ысқақтың суық пішінді қара кер семіз қатыны – Мәніке отыр. Бұл шақта аса семіріп, беті-жүзі өзгеше ірілеп, енді шар тарта бастаған Нұрғаным көрінеді. Осы елдің ескіден келе жатқан салты бойынша көңілқос ағайын алыстан, ат үстінен айғайлап жылап, "ой, бауырымдап" шауып келіп, құлай түседі. Осындай келушілерді бір топ жас, жылпос жігіттер алдарынан жүгіре шығып, аттарының басын ұстап, қолтықтап түсіріп алады. Тағы біраз жігіттер жылап келуші жандарды жетектеп, қолтығынан алып отырып, жаңағы тыста тұрған еркектермен жағалай көрістіріп, тегіс қыдыртып өтеді. Еркектер қатарын түгел адақтап шыққан соң, жаңағы жігіттер үлкен үйде қара салынып, дауыс айтып жылап отырған әйелдердің бәріне әкеліп көрістіреді. Әдетте бұл тұста, үй ішінде көріскендерді жағалатып, қолтықтап жүретін күтуші әйелдер, өздері жылап жүрген келіншектер болады. Мағаштың қазасында жылап келуші ағайын өзгеше мол болды. Қазір қыстаудан шығып, жақын жерге ірге аударып көшіп-қонған Мағаш аулында жаңадан тігілген киіз үйлер өте көп. Бір Абайдың өз ауылдары емес, Ақшоқы, Қорықтағы барлық жақын, көрші ауылдардың бәрінен де қонақ.үй, ас үйлер әкеліп тігілген. Әр жақтан келіп, қона жатып, түстеніп аттанып жатқан сансыз көп еркек-әйел, бата оқушыларды әрбір ағайын өздері әкеліп тіккен үйлерге жиырма, отыз кісіден бөліп күтуіне алады. Сол ретте Қаражан тіктірген, Мәніке, Нұрғаным немесе Ақылбай, Шұбар, тағы басқа талай "жан күйер" дейтін аталас жақындар тіккен үйлер Мағаштың жетісіне шейін қонақтарды үлесіп алып, бөлісіп қонақ етісумен болған. Мағаштың қазасын Ырғызбай, Олжай дейтін аталас, жуан рулар адамдарының қарсы алуы осылай. Әрбір қазаның тұсында болатын қалыптар болып жатыр. Бірақ осымен қатар Мағаш қазасының үстінде саналы жандарды еріксіз басқаша ойға салатын тағы бір жай анық, айқын көрінді. Ол осы Мағаштың өліміне қалың ел, жоқ-жітік, көпшіліктің көрсеткен көңіл бейілі еді. Аты бар атымен, асы молы үйімен, асымен келіп жатыр. Ал бұлардан бес есе артық боп жыртық шекпен, тозған тон, қон етік киген өңшең жүдеу, әжімді, ашаң жүзді қалың ел де қаптап келді. Бұның талайы Абайға сан жерде кезіккен, әp елден шыққан дос ниетті көп кедей. Ой мен қырда еңбек сауған жатақ, кәсіпшілер. Биылғы жұттың кесірінен соңғы талшығынан, тірегінен айрылып шұбыра бастаған кәрі-құртаң еркек-әйел, малшы-жалшы да көп. Осы жандар Мағашқа тігілген қаралы үйлерге жаяу жылап, шұбырып келеді. Өзгеге бұрылмай, тек жалғыз Абайдың өзін ғана құшақтап, егіле жыласады. Қаза болса да, қара көңілі өз мерзімін өзгертпейтін Әзімбай мен Шұбарлар бұл кедейлердің көп шұбырып келгенін ұнатпайды, жазғырып сөйлейді. "Бұлар да бата оқыған боп, ас пен садақа дәметіп сағалап жүр-ау! Қандай жаны өртеніп барады дейсің!" – деп, суық қарасып, кекесін айтады. Абай болса, шын жылағанда, ауыр қиналып жылағанда тек сол жаяу келген жоқтаушылар мен солардың көздеріндегі ащы жасын көріп, қатты жылайтын. Анығында сол жаяу-жалпы, жоқ-жітік, қалың ел, атақсыз көптің осы күндерде Абаймен жыласуы өзгеше. Барлық аталас, бауырлас дейтін Құнанбай, Ырғызбайлардан мүлде бөлек, бір шын, бір сыр бар. Соны осы жиында Абай мен Дәрмен ғана анық аңдады. Қалың ел, қазалы жұрттың шынайы молы, адал тобы бүгін Абаймен шындап жыласады. Оларды үш алуан ауыр, даусыз, дертті жайлар жылатады. Бұл ел ең әуелі, биылғы жылдың діңкеге тиген азасы мен қысым қазасына жылайды. Аштан өлген ата-анасы, ісініп жатқан бала-шағасы, таусылып біткен шамасы – бәрі жиылып халықтың шындық жасын егілтеді. Соны өзге жерде шығармайтын, басқа жанға шақпайтын халық, бүгінгі бір ғана азаматтың азасының үстінде айғайлап жылап, нала қып біріне-бірі шағады. Әсіресе, бұлардың іші, жаны сенетін жалғыз жақыны Абайға кеп шағады. Сол ретте тағы да Абайды анық балқытатын басқаша сыр мен шын бар. Көзі жасты, көңілі қаяу жылаулар жұрттың Абайға тағы жаны ашиды. Бар Ырғызбай, Құнанбай жиылып, таяғын таянып, күңіренген боп тұрса да, халық олар үшін қамырыққан жоқ. Ал Абай қайғысы үшін қан жылауға бар. Сонымен бірге бұл жұрт Мағаштың да қадірін біледі. Аз өмір жасап, қалың көптің көзіне көп ісімен көрінбесе де, Мағашта елдің үміті мен сенімі бар еді. Оның кеткені – тағы бір үміт тірегінің кеткені есепті. Мағаштың қазасын өз басы ауыр уайым ету үстінде әрі Абай үшін, әрі жаңағыдай халық үшін аса қиналып ойлаған бір жан Дәрмен болды. Мағаштың науқасы талайдан мойындатып, ойды еріксіз бағындыра көндіріп жүрген дерт еді. Асауды құлақтан басып мойындатқандай, демді құртқан қауіп-қатер болса да, Мағаш қайтыс болғалы Дәрмен үшін дәл осы жалғанның бір үлкен жарымы көшіп, өшіп кеткендей болды. Орнында тек тұңғиық терең қуыс қалғандай. Өз көңілі осыны сезініп, өзгеден оқшауланып, терең налаға батады. Соны тек қана түнгі ұйқысыз күрсінген қамырық арасында жан сырласы Мәкенге ғана айтады. – Дүние не боп кетті!.. Опасыз дүние!.. Қандай қазаға ұшыраттың бізді?.. Осылай таусылып біткеніміз бе?! Кешегі көркем өмір, кең дүние, солғаның ба, кеткенің бе бұл-бұл ұшып, жасқа толы біздің көздер алдынан!.. – деп, сонша ширығып, шерленіп кетеді. Осы уайымның көптен көбі және де Абаймен байланысты. Өлген Мағаш пен бүгін өлі мен тірінің арасындағы Абай екеуін бірдей жарадар жанымен мүсіркеп, есіркей толғанады. Сол күйге, Абай қайғысына соңғы күндерде шұбырып келіп, зар-наласын қосып жатқан жаяу-жалпы, аш-арық, көп жылаулар, дос-жар халық қайғысын тағы да қосады. Оны да өз шеріне шер, уына у қосып жатқан ерекше бір шынның жасы деп сезінеді. Әзімбай, Шұбарлар ойлағандай шұбырып келіп жатқан жылаулар, көпшілік Абайдан бірдеме алсам, жесем деген жандар емес. "Аяулы жан, көңілің қаяу, көзіңде жас тұрған шағыңда менің де сенен іркер дүнием жоқ. Зарыңа зар қосамын. Берерім сол, әкелгенім соным!"... дегендей. Абайға ағыл-тегіл жас төгіп келіп жатқан жандарда осындай сыр бар. Шын жақсы дос адамға адам боп, халық ұлына халық боп қаптай келіп қайғы қосты. Осындай боп қалың бір шоғыр кедейлер жыласып келгенде, арада Дәулеткелді де көрінді. Ол еңіреп, қушақ жайған бойда Абайға тақай бере: "Есіл ағатай-ай! Қайран Абай аға-ай! Сені қайтіп қиямын... Осындай қасіретке қайтіп қиямын!" – деп жылаған. Дәл осы көрісу, жыласу үстінде Абай шұғылынан өзгеше жат күйге ауысты. Ол Мағаш өлімі емес, өз қазасын көріп тұрғандай боп кетті. Дәулеткелді бұның өзін өлді деп жоқтаған сияқты. "Шыны сол", "дұрысы сол", "рас, мен өлемін, өлмекпін", "мен өлген деген осы" деп, Абай мүлде өзгеріп барады. Енді оның көз жасы мүлде құрғады да, жылаудан тыйылды. Бірақ өз қазасын, өз бата оқырын өзі үздіксіз көріп отырған болады. Ендігі бар жанға, бар айнала болмысқа ол өтіп кеткен, үзіліп кеткен кісінің көзімен үнсіз ғана қарамақшы. Абай сөзден де тыйылып қалды. Осылайша өзгерген жан күрт кетті. Ондағы жалғыз елес, үздіксіз ой "ел жылаулар... жұрт зары... Тірлік кетті, өтті. Сол елді жылатып тұрған менің де өтіп бара жатқан тірлігім" – деп бекінді. Мағаштың қазасын Абай солай таныса, Дәрмен өзгеше өткір оймен, күйік үстінде көреген бола, анықтап андайды. Ол Кәкітайға, Баймағамбетке өз аңдағанын әлденеше рет айтты. Дәрменнің байқауынша, Абайдың ендігі күндері, ой-дүниесі, жүрек дерті бір үлкен сергелдең мен сенделу халінде. Ол әл-ауқатын әкеткен қайғы соңында. Есі кейде бар, кейде ауып, жаңылып кеткендей болады. Бүгінгі жайын бірде-бір жанға айтпайды, атамайды. Енді біразда, Мағаштың жетісін берген соң, жылдағы мезгіл жетіп, ауылдар Шыңғысқа қарай беттеп көшті. Жайлауға қарай тартты. Ақшоқыдағы ауылдар Шидегі, Шыңғыстағы Тобықтының қалың ортасына барды. Тағы да Мағашқа алғаш өткен күндердей ағылып, төгіліп келіп жатқан жылаулар көп. Абай тек Дәрмен, Әйгерім, Баймағамбет үшеуінің ғана дегеніне жүреді. Олар киімін киіндіреді, дастарқан басына өздері алып келіп, Абай қазір тіпті аз ішетін асты ұсынады. Үйден алып шығу болсын, бәрін де бұл үшеуі қалай жетелесе, Абай балаша, не бір есі ауған жанша үн қатпай ере береді, көне береді. Ал анау үш жақыны, бар әлемдегі ең бір жақын көрген үш досы өзара Абайды осылай күндіз-түні бағып жүріп, сол Абайдың ендігі халінен үшеуі ғана боп сырласқанда қатты қорқысады. Баймағамбет Мағаштың өліміне отыз күн толған шақта, Абайдың қатты өзгеріп кеткен қалпын Дәрмен мен Әйгерімге оңаша сыр етіп отырып, енді бір білгенін айтты. Мағаштың өлімінен он шақты күн өткен соң, қыстау маңынан, Ақшоқыдан ұзап көшерде қалың жұрт Мағаштың зиратына барып, қоштасып аттанған екен. Сонда Абай Мағаштың жас балалары мен Баймағамбетті ғана алып, зират басына кейіндеп барыпты. Жылап жүрген ер мен әйелдерді бейіт басынан тез жүргіздіріп жіберіпті. Балалар мен өзі моланың ішіне кіріп, біраз отырады да, тағы бір кезек Баймағамбетке "балаларды алып шыға бер" деп белгі етеді. Содан кейін Баймағамбет балаларды пәуескеге отырғызып, тыста тұра береді. Абай жапа-жалғыз, баласының жас қабірінің басында екі сағат тапжылмай, сыртқа шықпай қалып қояды. Кейін, кешке таман ғана моланың ішінен Абай шыққанда сақалы аппақ болып, беті-жүзі күлбеттеніп, бар денесі жер тартқан жандай құр сүлдерімен ғана шыққан екен. Баймағамбеттің енді ғана есіне түседі, Абай сонда ғана бұған бір-ақ ауыз сөз айтыпты. Баймағамбеттен сол сырды ең алғаш естіп отырып, Дәрмен бір сыр айтты. Мағаш өткен соң он екі-он үш күн болған шақта Абайға тағы бір үлкен толқын соққының өзгеше қатты тигенін еске алды. Әйгерім мен Баймағамбетке ол да өзі білген құпия бір жайын ең алғаш баян етті. Осы көктемде, Абайдың өмір серік екі арысындай, екі үлкен досы Ербол мен Базаралы да қаза болған. Әуелі Ербол сүзек боп жығылады. Сол қатты ауыра бастағанда Базаралы қасына келеді де, он шақты күн өз қолымен күтеді. Үзілген сағатында досының басын тізесіне салып отырып, қош айтысады. Ел жүдеу, жыл жұтаң, ауыл мен ауыл арасы да хабар-ошардан үзіліп қалған кез болған соң Ерболдың жаназасы көпке жарияланбай, аз ғана жан күйер жиыны атқарған болатын. Дәл сол күндерде Ерболдың қасында отырып, Базаралы өзі де ауырып қалғанын сезіп отырыпты. Өне бойын алып түскен ауырлаған дертін батыр жүрекпен тістеніп жеңіп, Ерболдың жаназасын өзі басқарып шығартқан. Сол күні кешке үйіне келеді де жығылады. Арада үш күн өткенде қызуы асқындап, өне бойы от-жалын боп лаулай бастайды. Ауру екенін тіпті жақын ауыл, жан күйерлері де біліп үлгірмепті. Талайдан әлсіреп, солғындап келген дертті жүрек мынау ыстықты, соқпа сүзектің ыстығын көтере алмай, бар-жоғы үш-ақ күннің ішінде батыр жанды Базаралы өзі де қаза болған. Бұл жайлар дәл Мағаштың қысылып жатқан шағында болған еді. Абайдың қайғысы онсыз да жетіп жатқандықтан, Кәкітай мен Дәрмен өздері де Абайға білдірмей, өзгеге де айтқызбай ірке тұрған-ды. Тек Мағаштың өлімінен он екі күн өткен соң ғана ауыр қаза хабарын екі іні дос – Дәрмен мен Кәкітай амалсыз отырып, оңаша жерде ғана Абайға айтқан еді. Абай сонда егіліп тұрып еңіреп жіберген. Ұзақ уақыт бойын жия алмай, бар еңсесімен бір тұңғиыққа қарай ұмтылып, құлай бергендей күрт кеткен екен. Осыған шейін бірталай шақ өз ішінде үнсіз буынып, улы дертпен түйіліп қалған болса, дәл сол сәтте "соңғы рет айтып қалайын" дегендей өзгеше бір зар шеккен-ді. – Құп-қу болып, жапа-жалғыз қалыппын! Бақсының моласындай жапа-жалғыз қалыппын. Кімім қалды, нем қалды?! – деп, өзімен өзі сыбырлай күбірлеп сөйлеп кетеді. – ...Ей, сорлы заман, менен аяған қай қастығың қалды... Мен ішпеген у бар ма!.. Жүрегімді көрші міне, жарадан cay жер қалды ма? Мұнша ғазап шеккендей не жазық, не айыбым бар? Көп көргенің шер кеуденің әлсіреген тынысы ма?!. – деп, біраз отырып барып, тағы да бір ауық уланған оймен оянғандай болады. Абайдың жаңағы зарына шыдамаған Кәкітай егіліп жылап жіберіп, көз жасын көрсетпейін деп үйден шығып кеткен еді. Дертті жанның, оған қадала қарап, әp қыбырын баққан жалғыз ғана Дәрмен қапты. Соған Абай тағы біраз сыр, шер тастап еді. – ...Жапан түз, елсіз, жолсыз сардалада жалғыз түп ағаш өсіпті. Айлар, жылдар, не замандар жасапты. Әрбір көктем күніне үмітін артып, шат қуаты жапырағын жарып, гүлін атыпты... Талай жылдар өтіпті. Әр жылының гүлдері мен дәндері ұшып, тарап кетіп жатыпты. Сан жапырақ сарғая солып, жоқ болыпты. Бір заман сол айдаладағы жалғыз ағашқа жай түсіпті де, жайрапты. Бар бұтақтан, гүл жапырақтан, дән нәрден айрылыпты, ажырапты... Қуарып, шошайып қалған жалғыз ғана қу ағаш көк аспанға тіл қатыпты. Не жазып ем, не сұмдық, не зұлымдық етіп ем?! Біттім міне, тек көк аспан, куәм едің, сенен ғана сұраймын. Сорымның да куәсі сен едің – кең көк аспан!.. Сен ғана бір айтшы... Мен өлейін, бірақ, сол сан жылдарда сенің желдерің қуып әкеткен гүлдерім, дәндерімнен ұрпақ, нәсіл қалар ма?.. Шанда біреу, санда бір сайда болса да, жас жапырағын көкке созып, гүл жемісін жер жүзіне берер ме?! Әлде бір-бір өлкеде, тағы бір замандарда сол гүлдердің бір тобынан саялы тоғай, мәуелі бақ өсер ме!.. Бұтақтарында өнген-өскенді мадақтап құмыр бұлбұл сайрар ма! Саясында жас өмір, жаңа дәурен мекендер ме! – деп, өзімен өзі шын бір ұлы шабыт, ақын шабытымен шарықтап бір барды да, содан соң үні өшті. Дәрмен Әйгерімге осы жайды айтып өтті де, ең ақырында "Абай ағамның ең соңғы бой жазғаны, сыр ашқаны сол ғана болды ма деп шошынамын!" – деп, өзі байқамай ағыл-тегіл ағып кеткен жастарын жалаң алақандарымен сүрте берді. Осы бір өзі ғана білген Абай шерін, сырын айту үстінде Дәрмен бұрын аңдамаған, ойы жетіп болмаған өзгеше жайларды енді-енді тереңдеп, кең ұғына бастады. Тегінде, жаңағы жан сөздері Абайдың бұрынғы тірлігінде айтылмаған, әлі тудырмаған ғажайып сырлы, өзгеше бір өлеңі тәрізді. Ұлы жүрек түбіндегі ең соңғы бір кенже, таусыншақ асыл туыс па екен! Қара сөзбен айтқаны болмаса, жаңағы Дәрменнің өзі қайталап айтқан Абай сөздері соншалық бір терең, көркем! Бар өлеңнен де өктем бір оқшау өлең ғой! Толысып, туғалы тұрған терең сырлы сымбат қой. Толқыған теңіз түбінен атылып шығатын меруерттей кесек қымбат дүние ғой!.. Осы және Абай кешіп өткен шабытты ақын өмірінің, еңбекке толы азамат ойының, ойға толы өмірінің екшеліп келген, сараланған жиын жайы екен. Дәрмен ойы ұзай түсті. Кең шабытпен байқап шолып аңдаса, Абай өзін ұзақ өмір бойында сол сахараға гүлдер шашқан, асыл ұрықтар таратқан бәйтерекке теңепті. Сонысы дәл ғой. Айнымас әділ, анық, шын ғой. Осыны және қай кезде айтыпты? Жай түсіп, соңғы бұтақтары сынып, қу түбірдей жалғыз қалған, жайрап қалған күнінде тағдырына арыз-айып еткендей, өкім айтып өтіпті. Бұл зәулім шынардың ең соңғы қалған үш-төрт жемісті балғын бұтақтары бар еді. Оның бірі – Мағаш. Бірі халқының қадірлісі – Базаралы. Тағы бірі – Абайдың бала, бозбала шағынан осы күнге дейін өмірде бір рет, бірде-бір, сол ғана қабақ шытындырып көрмеген айнымас досы, бар туғаннан да жақын туған, өмір серік жан досы Ербол еді. Осының үшеуі бірдей сынып, құлап түскен күні жаңағыдай жан жалынын атқан екен асыл көкірек! Дәрмен енді ойласа: "Базаралыға, Ерболға, Мағашқа Абайдың айтқан "қош-қошы" да, достық, аталық "арыз-қошы" осы. Жаны жылап тудырған жоқтауы да осы екен-ау!.." Дәрмен осылайша өзі де бір ақындық терең толғауға түсті. Ақын жанын ақынша шыншыл шабытпен жете таныды. Бұның көңіліне Абай енді өз сапарын, өмір сапарын тауысып қойған жандай сезіледі де, ол уана алмай, көп жылап, көп егілді. Абай осылайша бар асыл жандарынан айрылғанын көріп, күңіреніп болды да, ұғымсыз бір дертке түсті. "Күнім санаулы, мен де жоқпын, дауа жоқ!" – деген екен Баймағамбетке. Қасындағы Кәкітай, Ақылбай сияқты іні-бала, жақындар "доктор алғызамыз" дегенде, Абай суық қана түйіліп, бас шайқаған. Мүлде керек етпейтінін білдірген. Бұнда енді түні бойы титтей көз шырымын алар ұйқы жоқ. Күндіз жалғыз-жарым оқыс айтып қалған сөзден бөтен тіл де жоқ. "Не болды", "сізге не болды, Абай жаным!" деп, үй оңашада беті-жүзін ыстық жасымен жуып, үш рет, үш күндей оңаша оралып келген Әйгерімге де Абай жауап қатпады. Басын шайқап, Әйгерімді арқасынан сипап, басынан, бетінен аялап қояды. Үшінші рет қана Әйгерімнің жас тамшысы түйіліп тұрған оң көзінен бір рет сүйді. Сөйтті де, алақанымен "басқа жайды айтпа!" дегендей ым жасады. Абай үшін қазір дүние жыртылып, бұзылып, құлап, тозып бара жатқандай. Бұл білген жақын дүние дәл солай. Халық ашығып, жүдеп, жұтап, қырылып барады. Сахара жұрты шұбырды. Бұл қадірлейтін "халық" дейтін қалың шоғыр бытырап, ыдырап, таусылып барады. Абай өзі болса, бұның да тірегі сынды, Мағаш кетті. Енді бұл өзі де ортасынан опырылып, құлап, сынып қалған. Бұның да өзінің барлығы, болмысы бытырап, ыдырап тозып бара жатқандай. Өзінің де бір сипатынан соң бір сипаты күн санап тарап, бітіп барады. Соған орай бұның бар мүшесі, тәні де солып, семіп, бір қуатынан соң бір қуаты кетіп, тозып барады. Қазір ол көп нәрсені сезбейді. Көп уақыт оның санасы көп нәрсені түсінбейді, ұқпайды. Сондықтан оған енді ұйқы да керексіз, ас пен дәм де керек емес. Ол сөйлемейді, ой да солған. Күлмейді. Қуаныш пен жұбаныш, жақсылық пен жаманшылық, күн мен түн айырмасы жоқ боп тұтасып, мұнарға айналып барады. Ең соңғы санасы өзін тағы суық, түпсіз, лай реңді толқынды судың ішінде сезеді, ол жүзген болады. Бірақ жақында жетерлік жаға жоқ. Тек алыста, көз ұшында, қияда ғана әзір бергі бетін түн түнегі басқан, биік қоңыр бел бар. Соның ар жағынан алтын арай, жақын таң, түн түнегін азадай серпілтіп, баяу көтеріп, жеңіп келе жатқандай. Абай бар ойы-бойымен сол асыл арай алыс таңға құбыласындай бой ұруда. Ал жақын дүние суық, лай, түпсіз тұңғиық боп тарта берсе, бұл өше берді, сөніп, семе берді. Бір күйге сайған жаңағы жұмбақ жай оның ең соңғы деміне дейін ой, қиялынан, көз алдынан кеткен жоқ. Осылайша айналасы айықпаған сұр тұман, суық заман ішінде, ұлы жан дүниеден көшті. Мағаштың қырқын беріп болған күннің ертеңінде Абай және қаза тапты. Ұлы кеуденің ыстық демі тоқталды. Шөл даланы жарып аққан дариядай, игілік өмір үзілді. Сонау бір шақта тасты тақыр, жалтыр биік басына жалғыз шыққан, зәулім өскен алып шынар құлады. Өмірден Абай кетті. ЭПИЛОГ Осыдан бір жарым ай еткен соң, күз тақап, жайлаудың елі Шыңғыстан қайта асып, бауырға қарай үздік-создық көштер созылды. Абайдың туған жері, анасының қонысы, қыс қыстауы Жидебайға пішендік шалғын ұзарып өсіп болған. Маңындағы дала шөбі сарғайған. Жидебайға тақау жалғыз қара биік Өртеңнің төсіндегі көде, бетеге сап-сары жадау жүзді. Өткен өмір реңін, тозған тірлік елесін танытады. Осы сары төскей өлкенің санадан солған, зағыпырандай болған саналы қайғы-дертін айтқандай. Баяу жел Жидебай бойындағы қалың шилі көк майса шалғынды үнемі толқытып, ырғалтып, ылғи бір жаққа, теріскей бетке қарай майыстырып иілте береді. Шыңғыстан соққан үздіксіз қоңыр жел жылы күнде оңынан соғатын жел еді. Соңғы күндер жансыз, елсіз, мүлгіп тұрған Жидебай бойында бар қозғалыс, қыбыр-қимыл тек сол жел ырғалтқан шөп басының ғана қимылы. Осы Жидебайда кәрі әже Зеренің, асыл ана Ұлжанның бауырында құлын-тайдай қайғысыз, қамырықсыз өскен бала – Абай еді. Ол ойнап, шапқылап жүретін тақырлар, ұсақ тастақ төбелер, қалың шидің қоршауында биіктей тұрған дөңестер болушы еді. Қыстаудан күншығысқа қарай созылған құлаберісте, сондай бір кішкене төбешіктің үстінде, жақын заманда салынған биік, кең төрт құлақты бейіт бар. Оның басына Оспан аты жазылған. Жаз ортасынан бері сол Оспан бейітінің қасына және де сандықтап қойған Абайдың бейіті – жада бейіт орнаған. Бүгін осы бейіттің басына өте көп елдің көштері соғып өтті. Көшпен келе жатқан ата-аналар, тай-құнанға мінген балалар, әсіресе, қой, сиыр айдаған малшы, жалшы жалпы жұрт. Таң атқалы көп ел келіп өтті. Түс ауа бергенде зиратқа Абайдың өз аулының барлық еркек-әйел, кәрі-жас, ес білген жандары шұбырды. Ұзақ салқар арбалы, атты, жаяулы халық селі шұбатыла созылып келген-ді. Үлкен төрт құлақты бейіттің іші кең, сырты көлеңкелі тақыры бар, мол болатын. Осы орындардың бәрін толтыра кернеген жұрт тағы да тегіс егіліп, еңіреп жылауда. Сол жылаумен көп уақыт өткен соң, енді дәл осы сәтте, осы қабір қасында айтылатын анық арнаулы сөз, шын зар бірен-саран жақынның кеудесінде туып, айтылатын тәрізді еді. Көптің жылауы аяқтап келген кезде, зор қоңыр сарынмен бір ересек әйел дауыс айтып кетті. Жұрттың бәріне анық естілген, қайталап айтылған "қос қоңыр, қос қоңыр!" – деген сөз. "Бұл кім? Кім дауыс айта бастады?" – деп, сырттан сұрасқандарға мола ішіндегі кейбір үлкендер сыбырлап жауап қатып: "Зейнеп" – дейді. Жастау әйелдер арттағы әйелдерге білдіргенде "Молда апаң" – дейді. Зейнеп мұсылманша оқыған. Ол өз жанынан өте бір ойлы, мұңды, шын шер айтқандай. "Қос қоңыр" дегені – өзінің бұрынғы күйеуі, мынау жатқан Оспан да, екіншісі – Абай. Зейнептің зары, дауысты тыңдап қалған барлық жанды үнсіз жас төктіріп, көп жылатты. Тағы бір кезек Зейнеп үні басыла бере, өзгеше сұлу, салқын, бірақ сондай биік шырқап, тамаша қалқып сорғалаған бір дауыс кетті. Ол жылаған – Әйгерім еді. Абай өмір бойы сүйіп өткен, тамашалап сүйіп өткен саналы сұлу жар. Көп заманнан тыйылып, тоқталып қалған ғажайып әнші өнерін енді айтып болмас арманы мен зарына арнапты. Бұл жоқтаудың осы отырған халайық естіп көрмеген, болжап білмеген санасы да, қаралы сәні де басқаша. Айтылып жатқан соны сөз де өзгеше. Әйгерім үшін осы жоқтауды Дәрмен жазған еді. Ал шерлі, күйлі, көркем сазды Әйгерім өз жүрегінен тудырған. Қазір қалың ел алдында, Абайдың қасында, қабір басында айтылып отырған бұл зар жоқтау ғана емес. Оны жассыз көзбен, аса ашық бапты үнмен айтып отырған Әйгерім, Абайға көп айтатын, күнде айтатын жоқтау қып созған жоқ. Ұлы өнер данасына күйлі саздың шебері келген. Жүрекпен туысқан бір туғаны келіп, өзгеше бір ескерткіш орната отырғандай. Әйгерім айтқан сөз бұл өңірде, бұл шаққа шейін Абай жөнінде әлі күнге қазақ баласы айтпаған сөз. Асыл жардың аузымен халық ұлы Дәрмен Абайға халық атынан үн қатады. Несімен қымбат! Қандай қадірлісі еді халықтың Абай! Оның тілімен зарлы, шерлі аналар жылап еді. Саналы ата, ойлы азамат ой таратып еді. Оның үні мен өрісі бар, үміті бар жас буын жамандықтан жиренгенін, жақсы күнді көксегенін таратып айтып еді. Сол үшін Абай өлген жоқ бүгін. Өлді деуге бола ма ойлаңдаршы, Өлмейтұғын артына сөз қалдырған! – деген өзіңсің, Абай аға! "Алтын терек, арсыға құлаш ұрған ардақты азамат, сен өлмейсің! Еліңнің жалғыз жан, ең соңғы ұлы ма, қызы ма, ең кейінгі нәсілі бірде-бір жан болса, соның да кеудесінде сенің атың бірге кетеді. Сенің тірлігің бірге жасайды, сенің нұрың бірге жарқырайды!.. Алдың жарқын, өзің солай сеніп ең... Ана жұртың сені өлді демейді! Жарық дүниеге жаңа келіп, шырылдап туғаныңда осы Жидебайда, осы Ши-Қорықта сені аялап бауырына алған анаң бар еді. Ол алғашқы жалғыз анаң сені ақ құшағы, адал мейірімен бауырына басқан. Бүгін сені одан да ұлы өлмес анаң, ұмытылмас ұлым деп бауырына алады. Алдағы ұзақ дәурен, жарқын заман сапарына сені жүрегіне баса мәңгіге ала кетпек! Өлім де жеңбес жан бар. Олар аз болса, соның бірі сенсің. Бұл өңірде өткендердің ішінде ол жалғыз болса, соның өзі сенсің!" – дейді Әйгерім сазы. Өзі де өшпес, тозбас сөздер Абайдың жас қабірінің басында жиын жұртқа жар етілді. Ғажайып үні бүгін соншалық өзгеше боп шыққан жаны жаралы өнерпаздың үнімен паш етілді. Бұл саздың сұлулығы, биіктігі күмбездей!.. Көкпеңбек түпсіз биік аспанда қалықтаған аққудың аппақ таза қанаты күн шұғыласына малына алтындай жарқырамас па еді!.. Қасиетті құс ақ қанатын қақпастан қалқып, баяу ғана сұңқылдап толқып, тамаша бір үн салмаушы ма еді!.. Өмірінде бір-ақ рет те болса естігенің бар ма?.. Қиялыңды арбаған сұлу көрік есіңнен кеткені бар ма?!. Қазіргі Әйгерімнің Абаймен соңғы рет қоштасып айтқан күй-шері сол тәрізді болатын. Осымен Әйгерімнің ең соңғы жыры айтылды. Бір шақта Абайды өзгеше елітіп, балқытқан ғажайып күйдің ең соңғы үні осымен өшті. Әйгерімнің күйі, күйікті жаны, қайта оянбас, қайрылмас өнері осы Абай қабірінің басында, Абаймен бірге өшті де, жоқтыққа кетті. "Абаймен бірге құшағым кетті" десе, Абаймен бірге бұның кеудесіндегі күйді сүйген сүйініш сөнді. Көмейінде сылдыраған күміс күйлі әсем үн сөнді. Ол жаңа ғажайып өнерін өзгеше сөзбен толқыта төгіп, жұртты егілткен шақта Абайдың қабіріне қадала қарап, аппақ боп, реңі қашқан Дәрмен отыр еді. Бұның қасында Дәркембайдың баласы, оқыған жас Рахым бар. Одан –әpi Абайдың бір кездегі жас қонақ достары, оқып жүрген балалар – Үсен, Мұрат, Шәкет отыр. Дәрмен осылардың ортасында. Әйгерімнің жаңағы даусы айтылып жатқан шақта, өз ішінен Абай қабіріне қарап, үздіксіз бір ант, серт айтып отырғандай болды. "Сақтармын, қойнымдағы алтынымдай сақтармын сіз қалдырған дәндерді... асыл ұрықтарыңды..." – деген ой келгенде, Дәрменнің есіне Абайдың ең соңғы терең бір арман шері келді. Ол кең аспаннан сол дәндерінің болашақ тағдырын білмек боп еді. Енді Дәрмен ойласа, сыр тереңі, арман зары сол екен... Әйгерімді тыңдай отыра, Дәрмен өз ішінен Абай сұрауларына жауап іздейді. – Абай аға, қадірлім! Ол дәндерің өлген жоқ, жойылған жоқ. Рас, бұл күнде бір араға біткен дүм тоғай болмасын. Үлкен бақ боп тұрмасын... Бірақ ен дала, мол сахараның бар бойында ол дәндерің өсіп келеді... Өсе бермек күн санап та жыл санап... Сол үшін де өз өмірімде, өле-өлгенше асыл сөзіңді сақтармын, ата тәрбиеңді ақтармын, ағажан! – дей берді. Адал жар жоқтауымен Абай жаңаша жолға өтті. Ол өлмеске қадам басты! Әйгерімнің әні мен соған оралып айтылған Дәрмен жыры – Абай туралы кейін туатын бар өнердің басы еді. Жаңа туған әннен бастап, Абай жаңа туысқа ауысқан. Осы күйдің куәсі боп, қазір де Абай қабірінің басына қалың елдің өзгеше көп-көп жаны жиылып қалыпты... Бұлар өтіп жатқан көштерден келген кәрілер, жастар, ерлер, әйелдер... Әйгерім мен Дәрмен де, жас оқығандар да байқамапты... Бұлар өз зары, мұңы, ойымен отырғанда, сырттарында Әйгерімнің барлық саналы шерін тыңдап, іштей құптап, қалың елдің тобы отырған... Абайдың жаңа бір туысын қабыл алып отырған халық ата, халық ана осы еді. ҒЫЛЫМИ ТҮСІНІКТЕМЕ жүктеу/скачать 7,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|