4 Модуль Нуклеин қышқылдарының денатурациясы және ренатурациясы № 10 дәріс тақырыбы Нуклеин қышқылдарының денатурациясы мен ренатурациясы.
Дәріс жоспары: Гиперхромдық эффект.
Денатурация процесінің кооперативтілігі.
Балқу температурасы.
Денатурацияны бағалау әдісі.
Ренатурация және молекулярлық гибридизация.
Пайдаланатын құралдар:проектор, слайдтар
Нуклеин қышқылдарының денатурациясы – бұл жекеленген негіздер және полинуклеотидті байламдардың целомға вандервальстық байланысының бұзылуы. Нуклеин қышқылының денатурациясы көптеген әсерлермен байланысты: қыздыру, рН өзгерістері, басқа да күштердің төмендеп кетуі және т.б. Ең маңыздысы термикалық денатурация.
Оның маңызы мен жоғарғы деңгейі ,тіпті байламдардың бөлінуі қыздырудан емес басқа да факторлар әсерінен болғанның өзінде, оның «балқыма» терминімен аталуы «денатурация» терминінен сирек қолданылмайтынына әкелді.
Денатурация кезінде ДНҚ-ның екі спиральді молекуласы жеке-жеке байламдарға бөлінеді. ДНҚ-ның 50 %-ы денатурацияланатын температура – балқу температурасы деп аталады. Ол ДНҚ-ның бағалы құрамбөліктерімен байланысты. Г—Ц жұбы үш түрлі сулы орта байланыстарымен стабилденген болса, ал А – Т жұбы тек екеуімен ғана стабильденген, Г – Ц бөлігі жоғары болған сайын, жасуша да стабильді болады. ДНҚ денатурациясы кезінде жарықтың жұтылуы 260 нм толқын ұзындығында жоғарылайды (гиперхромды эффект). Бұл ДНҚ-ның қайталама құрылымының жағдайын бақылап отыруға мүмкіндік береді.
Денатурацияланған ДНҚ ерітіндісін үнемі салқындатып немесе оны балқу температурасынан 200 төмен температурада ұстайтын болса, ол жасушаның қайта қалпына келуіне жағдай жасайды. Керісінше, оны ең төмен температураға дейін салқындатса (0 -200С және одан төмен) денатурацияланған жағдайын ұзағ уақытқа бекітіп тастайды. ДНҚ жасушаларының гомогендігі, концентрациясы, біртектілігі жоғарылаған сайын ренатурацияның жылдамдығы да жоғарылайды. Абсолютті гомогенді ДНҚ-ның денатурацияланған ерітіндісінде соқтығысқан полинуклеотидті байламдар комплементарлығы 0,5-ке тең болуы мүмкін. Бөгде, негіздері басқа кезектестіктегі жасушалардың болмауы ренатурациямен аяқталатын кездесулерді азайтады.
ДНҚ-ның қайталама құрылымы тек әлсіз сулы және гидрофобты байланыстармен стабильденеді. ДНҚ 80—90о жоғары температурада денатурацияланып (балқу), келесі салқындатуда ренатурацияланады.
Ренатурация— табиғи қасиетін жойған биополимердің (мысалы белок немесе нуклеид кышкылдарының) қайта қалпына келуі. Денутурацияда белок молекулалары тығыз ретті жинағынан ретсіз қалыпқа айналады. Ал ренатурацияда ол реттілік пен жинақылық орнына келеді, өйткені аминқышқыл қалдықтары арасында бұрынғыдай байланыстар пайда болады. Сондай-ақ осыған ұқсас нуклеотидтер арасындағы сутектік байланыстардың үзілуінен табиғи қасиеттерін жойған ДНҚ, температураны біртіндеп өзгерту әдісімен (ДНҚ-ын «ендеу») қалпына келтіріледі. Бұл жағдайда сутектік байланыстар қайта құрылады. Ренатурация кезінде биополимерлердің екінші және үшінші сатылы құрамдары қайтадан орнына келеді, ал ренатурацияның дұрыс жүруі молекуланың бірінші сатылы құрамына байланысты.