Қадірлі талапкер!

ДЫБЫС ҮНДЕСТІГІ

1. ілгерінді ықпал

2. кейінді ықпал

3. тоғыспалы ықпал

• 
  Ілгерінді ықпал – қатар тұрған екі дыбыстың біріншісінің өзінен кейінгі дыбысқа ықпал етіп, өзіне ұқсатуы. (1 2)
  
• 
  Ілгерінді ықпалдың кездесетін орындары:
  

2) Екі сөз арасында: ақ балық (ақ палық)

3) Күрделі сөздерде:

а) біріккен сөз: көзқарас (көзғарас)

ә) тіркескен сөз: ала кел (ала гел)

б) қос сөз: құрбы-құрдас (құрбы-ғұрдас)

• 
  Ілгерінді ықпалдың жазылуда ескерілетін орындары:
  
  1. 
     Сөздің соңғы дыбысы дауысты немесе үнді я ұяң дауыссыздар болса, жалғанатын қосымшаның алғашқы дыбысы үнді немесе ұяң дауыссыздан басталады.
     

1. 
   Сөздің соңғы дыбысы қатаң дауыссыз дыбыс болса, оған жалғанатын дауыссыздан басталатын қосымшаның бірінші дыбысы қатаң дауыссыз дыбыс болады.
   

   Кітап - тар Кітап - қа

   Орақ - тар Орақ - қа

• 
  Ілгерінді ықпалдың жазылуда ескерілмейтін орындары:
  
  1. 
     (ш+с=шш)
     

2. 
   (п+б=пп)
   

3. 
   (п+б=пп)
   

4. 
   Біріккен сөздің бірінші сыңары немесе сөз тіркесінің бірінші сыңары дауысты дыбыс немесе үнді не ұяң дауыссызға бітіп, екінші сыңары қатаң к, қ дауыссыздарынан басталғанда, бұл екі дыбыс ұяң г, ғ болып естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.
   

• 
  Кейінді ықпал – қатар тұрған екі дыбыстың соңғысының өзінің алдынғы дыбысқа ықпал етіп, өзіне ұқсатуы (1 2).
  
• 
  Кейінді ықпалдың кездесетін орындары:
  

2. Екі сөз арасында: ақ лақ (ағ лақ)

3. Күрделі сөздерде:

а) біріккен сөз: Есенгелді (Есеңгелді)

ә) тіркескен сөз: он бес (ом бес)

б) қос сөз: астан-кестен (астаң-кестен)

• 
  Кейінді ықпалдың жазылуда ескерілетін орындары:
  
  1. 
     (қ, к, п + дауысты = ғ, г, б )
     

1. 
   
   
2. 
   (п + -ып, -іп = уып, уіп)
   
3. 
   Етістіктің түбірі п дыбысына аяқталып, оған көсемшенің -ып, -іп жұрнағы жалғанса, п дыбысы өзгеріп, үнді у дыбысына айналады.
   
4. 
   шап + ып = шауып
   
5. 
   кеп + іп = кеуіп
   
6. 
   сеп +іп = сеуіп
   
7. 
   жап + ып = жауып
   
• 
  Кейінді ықпалдың жазылуда ескерілмейтін орындары:
  
  1. 
     (н+ғ,г = ңғ, ңг), (н+қ,к = ңқ, ңк)
     
  2. 
     Сөз үнді н дыбысына аяқталып, келесі сөз немесе қосымша ғ, г, қ, к дауыссыз дыбыстарынан басталса, айтылуда н дыбысының орнына ң дыбысы естіледі. Жазуылда бұл ескерілмейді.
     

     Жазылуы	Айтылуы
     Жан + ғали сен + гім жан қайғы	Жаңғали сеңгім жаң қайғы

  3. 
     (с+ш = шш), (з+с = сс), (з+ш = шш)
     
  4. 
     Сөз с, з, дауыссыз дыбыстарының біріне аяқталып, қосымша ш, с дауыссыз дыбыстарынан басталса, айтылуда с дыбысының орнына ш дыбысы, ал з дыбысының орнына с не ш дыбысы естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.
     

     Жазылуы	Айтылуы
     Ас + шы Көз + сіз Жаз+шы	Ашшы Көссіз Жашшы

  5. 
     (з+ж=жж)
     
  6. 
     Біріккен сөз, тіркескен сөз және сөз тіркесінің бірінші сөзі з дыбысына аяқталып, екінші сөзі ж дыбысынан басталса, айтылуда з дыбысының орнына ж дыбысы естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.
     

     Жазылуы	Айтылуы
     Бозжан Жүз жыл Боз жорға	Божжан Жүж жыл Бож жорға

  7. 
     (н + /б,в,п/ = мб, мв, мп)
     
  8. 
     Сөз н дыбысына аяқталып, екінші сөз немесе қосымша б, в, п дыбыстарының бірінен басталса, айтылуда н дыбысының орнына м дыбысы естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.
     

     Жазылуы	Айтылуы
     Жан + пейіс Тұрған + бек Есен + бай Он бес	Жампейіс Тұрғамбек Есембай Ом бес

  9. 
     Біріккен сөз, тіркескен сөз және сөз тіркесінің бірінші сөзі қ, к, п дауыссыз дыбыстарына бітіп, екінші сөз дауысты не ұяң, үнді дауыссыз дыбыстарынан басталса, бірінші сөздің соңындағы қ, к, п дыбыстарының орнына, ғ, г, б дыбыстары естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.
     

     Жазылуы	Айтылуы
     Көк жиек Шолақ еді Шөп әкелді Көк ала	Көг жиек Шолағ еді Шөб әкелді Көг ала

  10. 
      Біріккен сөз, тіркескен сөз және сөз тіркесінің бірінші сөзі мен екінші сөзінің аралығында екі дауысты қатар келгенде, біріншісі түсіріліп айтылады, жазылуда бұл ескерілмейді.
      

      Жазылуы	Айтылуы
      Торы ала ат Сарыарқа Қара ешкі Келе алмайды	Торалат Сарарқа Қарешкі Келалмайды

  11. 
      3. ТОҒЫСПАЛЫ ЫҚПАЛ
      
  12. 
      Тоғыспалы ықпал – қатар келген екі дыбыстың бір-біріне ілгерінді–кейінді ықпал етіп, екеуінің де өзгеріске ұшырауы.
      

1. 
   (с+ж=шш) Біріккен сөз, тіркескен сөз және сөз тіркесінің бірінші сөзі с дыбысына аяқталып, екінші сөзі ж дыбысынан басталса, айтылуда с мен ж дыбыстарының орнына шш дыбыстары естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.
   

   Жазылуы	Айтылуы
   Досжан Жанқожа Тас жол	Дошшан Жаңғожа Ташшол

2. 
   (н + /к,қ/ = ңғ, ңг)
   

1. 
   Біріккен сөз, тіркескен сөз және сөз тіркесінің бірінші сөзі н дыбысына аяқталып, екінші сөзі к, қ дыбыстарынан басталса, айтылуда н мен к, қ дыбыстарының орнына ңғ, ңг дыбыстары естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.
   

   Жазылуы	Айтылуы
   Есен келді Жиенқұл	Есеңгелді Жиеңғұл

2. 
   ОРФОГРАФИЯ ЖӘНЕ ОРФОЭПИЯ
   

1. 
   Қазақ тілінде сөздердің жазылу заңдылығы мен айтылу заңдылығы бар.
   

1. 
   Орфография – сөздердің дұрыс жазылу заңдылығы,
   
2. 
   Орфоэпия – сөздердің дұрыс оқылу заңдылығы.
   

2. 
   Қазақ тілінде сөздер көбіне қалай жазылса солай оқылады. Кейде сөздердің жазылуы мен айтылуында өзгешелік болады. Мынадай жағдайларда сөздердің жазылуы мен айтылуында өзгешелік болады:
   

• 
  дыбыс үндестігі, яғни қатар келген екі дыбыстың бір-біріне әсер етуі;
  
• 
  еріндік дауыстылардың (ұ, ү, о, ө) өзінен кейін келген езулік дауыстыларға (ы, і, е) әсер етуі;
  

1. 
   Сөздердің айтылуы мен жазылуындағы айырмашылықты төмендегі кестеден көруге болады:
   

   Жазылуы	Айтылуы
   Көзілдірік	Көзүлдүрүк
   Өлең	Өлөң
   Жұлын	Жұлұн
   Қара ала	Қарала
   Ақ ешкі	Ағ ешкі

2. 
   
   

3. 
   Орфографиялық заңдылық төмендегі принциптерге негізделеді:
   

• 
  Фонетикалық принцип:
  

1. 
   Сөз бөлшектері қалай айтылса, солай жазылады. Бұл принцип, негізінен, сөздегі қосымшалардың жазылуында ескеріледі. Мысалы: адамдар, ағаштар, қартқа т. б.
   

• 
  Дәстүрлі принцип:
  

1. 
   Қазақтың байырғы сөздері бұрын қалай жазылса, қазір де сол қалыптасқан күйінде жазылады.
   
2. 
   Мысалы: хайуанат, кейуана, миуа, қиуа, белбеу, Ботагөз, Амангелді, жаздыгүні т.б.
   
3. 
   
   

• 
  Морфологиялық принцип:
  

1. 
   Күрделі сөз бен сөз тіркестерінің айтылуында олардың бір сыңарының кейбір дыбысы өзгеріске ұшырауы мүмкін, бірақ жазылуда морфологиялық принципке сай түбірлері сақталып жазылады.
   

   Айтылуы	Жазылуы
   Шегара Жер-гөк Қоян-ғолтық	Шекара Жер-көк Қоян-қолтық

2. 
   
   
3. 
   ЛЕКСИКА
   
4. 
   Лексика (грек."сөздік қор") мынадай тақырыптарды зерттейді:
   

   1. Жалпы қолданыстағы сөздер	күнделікті өмірде қолданылатын сөздер: бар, кел, есік, туысқан, соғыс т.б.
   2. Қолдану аясы шектеулі сөздер	1. архаизм 6. кәсіби сөз 2. историзм 7. табу сөз 3. неологизм 8. кірме сөз 4. диалект сөз 9. эвфемизм 5. термин сөз 10. дисфемизм
   3. Қанатты сөздер	1. тұрақты сөз тіркесі 2. идиома 3. мақал-мәтел 4. афоризм (нақыл сөз)
   4. Сөздің лексикалық мағыналары	1. Сөздің тура мағынасы 2. Сөздің ауыспалы мағынасы 3. Сөздің көп мағыналылығы 4. Синоним 5. Антоним 6. Омоним

5. 
   
   
6. 
   
   
7. 
   
   
8. 
   
   
9. 
   
   

• 
  Лексиканың мынадай салалары бар:
  

1. 
   
   жүктеу/скачать 405,66 Kb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: