Агрономия кафедрасы
жүктеу/скачать 3,66 Mb.
|
Климат — жер бетіндегі белгілі бір оңірге тән және сол оңірдің географиялық сппаттамаларының бірі саналатын ауа райының ондаған жылдар бойына қалыптасқан тәртібін білдіреді. Атмосфераның төселме бетпен өзара күрделі өрекеттерінің нәтижесінде климат қалыптасады. Әр түрлі ендікте климат бірдей емес. Жылулық белдеулердің пайда болуы осы арқылы түсіндіріледі. Жер бетіндегі климат жағдайлары географиялық ендіктерге тікелей байланысты. Жерді климаттық аудандарға болу территорияны климат жағдайы біршама жақын белдеулерге, аймақтарға бөлуге негізделген. Топырақ құралу процесіне климаттың тигізетін әсері биологиялық факторларға, яғни өсімдік және жануарлар әлеміне тікелей байланысты. Климаттың жергілікті ерекшеліктері сол өңірдегі өсімдік дүниесінің ықпалымен пайда болады. Өсімдіктер жерге таяу қабатта жылу алмасу процесін күрделендіре түседі. Шөп, күн радиациясына тосқауыл болады. Мәселен, биіктігі 50 см қарабас шалғыны жапқан жерге 20 проценттей ғана радиация өтеді, ал қара бидай өскен егіске небәрі 10 проценттей ғана радиация жетеді екен. Бірақ өсімдік мұнымен қатар жер бетіне түскен жылу сәулесін де кідіртеді. Сондықтан шөп жамылған жер бетінің температурасы төмен, ал оның ауытқу көлемі бір қалыпты болады. Жер бедері — құрлықтың беті мен мұхиттың түбінің бедерлерінің жиынтығы. Жер бедері топырақ құраушы басты факторлардың біpi болып саналады. Себебі күн сәулесі (жылу) мен ылғалдың таралуы соған байланысты. Өлшемдеріне қарай жер бедері мегарельефке (континенттік жондар мен мүхиттық шұңғыма), микрорельефке (таулы өлкелер мен жазықтар), мезорельефке (аңғарлар, қарлы белестер) бөлінеді. Жалпы жер бедерінің ойлы-қырлы немесе тегіс жерінің көлемі үлкен (бірнеше жүз шақырымға жетеді) болатын бөлігін (макро) үлкен жер бедері дейді. Шағын жер бедері деп көлемі шағын жер бөлігін (ойпат немесе дөңес жерлерінің тіктік айырмашылығы бірнеше метрден аспайтын бедерін) айтады. Топырақ құралу процесіне жер бедерінің жанамалы түрде ғана қатысы болады. Өйткені, оның ықпалы климат элементтерінің әсерінен топыраққа жеткенше өзгеріп отырады. Тегіс жерлерге жауын-шашын, жылылық және жарық біркелкі, ал дөңесті, таулы өлкелерде, ала-құла түседі. Сондықтан да, әдетте, жер бедерін климат жағдайларын қайта бөлуші фактор дейді. Соларға сәйкес жер бедерінің әр бөлігіне тән топырақ түзеді. Тегіс жазық жерлерде топырақ түрлері біркелкі де, ал ойлы-қырлы жерлерде топырақ әр түрлі болады. Топырақтың жасы оның жаратылуы мен эволюглялық даму кезеңін көрсетеді. Топырақ жасы абсолюттік және салыстырмалы болып екіге бөлінеді. Уақыт факторына көп көңіл бөлген В. В. Докучаев топырақтың жасы деген түсінікті ілімге енгізеді. Ол мұны жер бетінің мұз тараған немесе су астынан шыққан кезінен бастап есептейді. Оңтүстік пен солтүстік топырақтарының (даму уақытының ) жас айырмашылықтары ондаған мың жылға тең. Ал салыстырмалы жасқа келетін болсақ, бұл белгілі бір абсолюттік жасы бар аймақтың ішіндегі, бедері мен аналық жыныстардың айырмашылығынан пайда болған топырақ түрлерінің жасына сәйкес. Бедер элементтері мен түрлері салыстырмалы жаста немесе одан егде келеді де, ал топырақтарының құрылуы қалайда соған сәйкес болады. Мәселен, өзен жағалауындағы су табанының топырағы мен жайылмадан жоғары жерлердің топырағын салыстырсақ, біріншісінің топырағы жаңа құрылған жастау келсе, екіншісінікі егде болады. Айталық, Каспий ойпатының топырағы теңіз суынан жуырда босаған. Сондықтан оның салыстырмалы жасы бар. Адамның өндірістік қызметі. Топырақ құралу бағытын және оның сапасын өзгертуде адамның өндірістік қызметінің маңызы зор. Егіншілік бірнеше мың жылдар бұрын пайда болған яғни адам баласы өсімдікті жинаудан бастап оны өндіргенге дейін топырақ еңбек объектісі және өндіріс құралы болды. Адамның топыраққа тигізген әсері көп. Топырақты өңдеу, шөп егу, орман алқаптарын отырғызу, тыңайту, ауыспалы eгic енгізу, суару — осылардың бәрі топырақ құралу ісінің бағытын өзгертуді тездетеді. Ауылшаруашылық өндірісінің негізгі құралы — топырақ. Топырақ ауыл және орман шаруашылықтарының табиғаттың өзі берген басты өндіріс құралы. Өндіріс құралы ретінде топырақтың негізгі қасиеті — оның құнарлылығы. Экономика тұрғысынан алғанда топырақтың құнарлылығы дегеніміз — адамға қажетті өсімдік өнімдері өсіріп, мал шаруашылылығына қажетті жағдай туғызуы. Топырақтың негізгі ерекшелігі ол кеңістікте шексіз емес. Оның көлемін кеңейтуге немесе қайта жасауға болмайды. Топырақты өндіріс құралдары секілді бір орыннан басқа орынға көшіруге ешбір мүмкіндік жоқ. Осыған орай егіншілік өндірісіндегі жұмыстар маусымға байланысты өзгеріп отырады. Тағы бір ерекшелігі өндіріс құралдары ескіріп тозған кезде оны ауыстыруға болатын болса, топырақ басқа құралдармен алмастырылмайды. Топырақтың өзгешелігі — сол адам топырақта болып жататын биологпялық, химиялық, тағы басқа да процестерді пайдаланады, бұл процестер үшін қолайлы жағдай туғызады, оларды бақылап , белгілі мақсатқа қарай бағыттайды. Бұл мағынада топырақты өндіріс кұралы ретінде пайдалану проблемасы машинаны немесе жабдықтарды пайдаланудан әлдеқайда қиын. Шын мәнінде технолоиялық процестің дамуымен байланысты топырақтың құнарлылығын арттарудың шегі жоқ. Экономикалық жағынан дамыған елдердің тәжірбесі өсіп келе жатқан халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуге топырақтың қабілеті жететінін көрсетіп отыр. 2.8 ТОПЫРАҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰНАРЛЫҒЫ Құнарлық – топырақтың негізгі сапасы, ол топырақпен бірге құралын және бірге дамиды. Топырақтың құнарлылығы дегеніміз оның өсімдіктерді сумен, қоректік заттармен және ауамен бір мезгілде қамтамасыз етуі, сондай-ақ өсімдіктердің тіршілік етуіне қолайлы жағдайлар туғызу қабілеттілігі. Топырақ құнарлылығы табиғи және жасанды болып екіге бөлінеді. Тың топырағының жарамды құнарлылығы болады да және егіншілікке пайдаланғаннан кейін ол біртіндеп жасанды құнарлылыққа айналады. Табиғи құнарлылық топырақ құралу процесінде адамның әрекетінсіз, қоршаған ортаның факторларының әсерінен пайда болады. Жасанды құнарлылық тек адамның ұдайы өндіріс әрекеті арқылы жасалады. Мұндай жағдайда бұл еңбек жемісі болады және өсімдікті егіп өсіру үшін игерілген топырақтағы қажетті қасиеттері арқылы бағаланады. Жасанды құнарлылық әрқашанда жарамды құнарлылықтан жоғары саналады. Табиғи құнарлық топырақ құралу процесінде адамны эглікстінсіз. қоршаған ортаның факторларының әсерінен пайда (>< лады. Жасанды күнарлылың тек адамныц ұдайы өндіріс әрекеті ар-қылы жасалады. Мұндай жағдайда бүл еңбек жемісі болады жәб өсімдікті егіп өсіру үгяін игерілген топырактага ңажетті қасиеттері арқылы бағаланады. Жасанды қріарлылың өрңашанда жарамды қ* иарлылықтан жоғары. Бұл екі түрлі құнарлылық бір-бірімен тығыз байланысты және бірін-бірі толықтырады. Өсімдіктер тіршілігінің барльгқ факторларына ықпал ететін агротехникалық және басқа шаралар жинағы жүзеге асырылғанда ғана топырақтың құнарлылығын арттыруға болады, Бұлар топырақты агробиологиялық, агрохимиялық және мелиорациялық жағынан жақсарту шаралары. Агротехникалық осы шаралар дұрыс және мезгілінде жүргізілсе, мәдени топырақ құнарлылығының кемімеуін қамтамасыз етуге толық, мүмкіндік бар. «Топырақ құнарлылығының кему заңы» — буржуазиялық реакцияшыл теория, бұған сәйкес, ауылшаруашылығына кейінгі жұмсалған еңбек пен капиталдың кез-келген шығыны бұрынғыдан гөрі әлдеқайда өнімсіз боладымыс. «Топырақ құнарлылығының кеми беру заңын» алғаш рет XVIII ғасырдың аяғында француз экономисі А. Р. Ж. Тюрго, бұдан біраз уақыт кейін ағылшын экономисі Э. Вест тұжырымдады. Э. Вест пен Д. Рикардо алынатын пайда мөлшерінің төмендеу тенденциясын осы заңмен түсіндіруге тырысты. Шындығына келсек, бұл тенденция капиталдың органикалық құрамының, демек, еңбек өнімділігінің төмен-деуі емес, өсуіне байланысты болады. Ағылшынның буржуазияшыл реакцияшыл экономисі Т. Р. Мальтус іліп алып, мұны өзінің адамзат атаулыға жат халық өсуі теориясына пайдаланды. Тапсырма және бақылау сұрақтары Топырақ қандай фазалардан тұрады? Топырақтың механикалық құрамы деп нені түсінеміз? Өсімдіктің өсіп және дамуына, өнімнің сапасына және ауылшаруашылық техникасына қандай әсері бар? 3. Өсімдік өндіруге және оның қасиеттеріне топырақтың тығыздығының қандай әсері бар? 4. Топырақтың физикалық-механикалық және технологиялық қасиеттеріне қандай көрсеткіштерді жатқызады? 5. Топырақтың физикалық-химиялық қасиеттерін түгендеп берші. ( Топырақтың құнарлылығына құрылымының қандай әсері бар? Топырақ құнарлылығына органикалық заттардың қандай мәнібар? Топырақтың пайда болуының негізі неде? Топырақтанушылар өсімдіктердің қандай формаларын бөледі? 10. Топырақ пайда болуға тау жыныстарынан қандай типтердің әсерлері арқылы жағдай туғызылады? 11. Топырақ пайда болуына себепші факторларды аташы? 12. Топырақты-климаттық аймақтардың кеңейтілген ұдайы топырақ құнарлылығына іскерлік маңыз беруге қандай көрсеткіштер қажет? Топырақтану және егіншіліктің негізгі заңы — топырақ құнарлылыгын арттыру заңы Егіншілік жүйесі бір аймаққа тікелей байланысты қалыптастырылады. Ғылымға негізделген егіншіліктің интенсивті жүйесін жүргізуге топырақтың пайда болуы мен топырақ құнарлылығының құралу заңдылығын игеріп, оны одан әрі пайдалану шешуші шарттардың бірі. Әрине, егіншіліктің жалпы заңдарынан туындайтын агро-техннкалық әдістерді нақтылы аймаққа қарай қолданған жөн. Өйткені біздің кең байтақ республикамыздың егістік алқаптары әр түрлі аймақтарға — орманды, далалық, шөл, шөлейт, таулы, төлімі суармалы жерлерге орналасқан, соған орай егіншілікті жүргізудің әдістері әрқилы. Егістік алқаптардағы топырақтарда судың, қоректік заттардың, әр түрлі әлементтердің тапшылығы, ал кейде топырақтың құрдымсыз ауыр немесе тығыздалған болуынан онда ауаның жетіспеуі жиі кездеседі. Адам табиғат заңдарын танып білуге, оларды дұрыс, әрі орынды пайдалануға қабілетті. Ф. Энгельс кезінде былай деген болатын: «Адамзат қолындағы өндіргіш күште шек жоқ. Капиталды, еңбек пен ғылымды жұмсаса жердің берер ризығы шетсіз-шексіз арта бермекші» Заттардың және (қуат) энергиялардың жойылмай қайта айналып оралуынан жер бетінде орасан күрделі динамикалық процестер атқарылады. Вернадский (1843—1945) тірі организмдерге тән химиялық элементтер мен олардың мөлшері жөніндегі ғылым — биохимия саласын анықтады. Бұл органикалық дүниенің маңыздылығын зерттеу арқылы жер бетіндегі зат алмасу процесін толықтырады. К. А. Тимирязев (1843—1920) өсімдік физиологиясын, тіршіліктің табиғи құбылыстарын практикалық жұмыспен, тәжірибе жасаумен ұштастыра жүргізудің тиімділігін материалистік тұрғыдан дәлелдеді. Оның тәжірибелері фотосинтез процесінде энергияның сақталу заңдылығы жүзеге асатынын анықтап берді. В. Р. Вильямс (1863—1939) топырақтың құнарлылығын сақтау және оны одан әрі жетілдіру жөніндегі агрономиялық шараларды белгілеп, оларды жүзеге асырудың ғылыми негізін қалады. Академик А. П. Виноградовтың классикалық зерттеулеріне жүгінер болсақ, онда тірі организмдердің тіршілік әрекеттерінің ықпалымен топырақта жер қыртысына қарағанда, яғни литосфераның жоғары қабаттарымен салыстырғанда көміртегінін, мөлшері орта есеп-нен 20 есе, азот 10 есе көбейетінін көреміз. Топырақ құрайтын табиғи процестің дамуымен топырақтың құнарлылығының басқа да көрсеткіштері — физикалық, суға және ауаға байланысты қасиеттері жақсарады. Мұның бәрі топырақтағы тіршіліктің дамуы, геологиялық құбылыстағы биологиялық процестердің өркендей беретінін көрсетеді. Климаты, температурасы мен су тәртіптері қолайлы аймақтарда өсімдіктердің, жер қыртысының үстіңгі қабатында микрофлоралар мен жан-жануарлар дүниесінің өркендеуіне қолайлы жағдай жасалатыны белгілі. Бұл әрине топырақ құралуын жеделдетеді, топырақтың құнарлылығын арттыруға мүмкіндік туғызады. Мұндай аймақтарда топырақтың өнімділігі мен биологиялық қуаты арта түседі. Алайда климаты суық аудандарда, мәселен тундра аймағында топырақ құнарлылығының артуын шектейтін факторға температура төмендігін, ал шөл және шөлейт аймақтарда — Орта Азия және Қазақстанның оңтүстік шығыс белігінде — ылғалдың тапшылығының жатқызуға болады. Яғни тоңды немесе шөлді аймақтардағы топырақтың өнімділігі кем болады. Оның себебі шектеуші табиғи факторлар биологиялық процестердің дамуына керісінше әсер етеді. Топырақ құралу процесін биологиялық процестер айкындайды. Биологиялық процестер неғұрлым жедел жүрсе, топырақ құнарлығының да соғұрлым қарқынды артатыны зерттеулерден белгілі. Сондықтан да егіншілік саласында топырақ қабатындағы тиімді биологиялық процестердің белсенділігін күшейтетін шаралар қолданылады. Ғылымға негізделген мұндай шаралар бар. Мәселен, химиялық жолмен топырақтың қоректік режимін жақсартуға, яғни қоректік- заттардың ең тиімді тепе-теңдігін жасауға болады. Егіншілік жүйелерінің ғылымға негізделген топырақ өңдеу жүйесін қолдану арқылы жер қыртысындағы биологиялық процестердің белсенділігін көтеруге әбден болады. Мелиорациялық шаралардың ғылыми жүйесіне сүйене отырып, топырақты кез келген климат жағдайында мәдени дақылдарды өсіруге қажетті су және ауа режимімен қамтамасыз етуге толық мүмкіндік бар. Сондықтан табиғаттың өз күш қорын, оның даму жолдарының заңдарын меңгеріп ақылмен пайдаланса, топырақтың қатарлылығы кемімей, қайта керісінше оның құнарлылығы да, құрылымы да жаң-сара түседі. Бұл тәжірибеде дәлелденген ақиқат. Топырақ құнарлылығын реттеу. Өсімдік шаруашылығының өнімділігін арттыру үшін топырақ құнарлылығын міндетті түрде бағдарлау жолымен реттеу керек. Интенсивті егіншіліктің негізгі мақсаты топырақ құнарлылығын ұлғаймалы ұдайы өндіріс арқылы арттыру. Бұл мәселені жүзеге асыру үшін топырақтың табиғи қорын сарқа жұмылдыруға да, оны щектеуге де болмайды. Сонымен қатар топырақ құнарлылығын төмендетуге бағытталған қолайсыз жағдайларды, яғни эрозияны, қуаңшылықты, гумус пен қоректік заттар қорының кемуін жою, топырақты мелиорациялауды енгізу, қолайлы физика-химиялық ортаны жа-сау, құнарлылықты және ауыл шаруашылық дақылдар өнімдерін арттыруға қолда бар барлық мүмкінгліліктерді пайдалану керек. Топырақ құнарлылығының негізгі көрсеткіштеріне көптеген факторлардың тигізетін әсерінің нәтижесіне сүйене отырып, оның құнарлылық дәрежесін болжауға мүмкіндік туады. Ол өте құнарлы топырақтың болжау үлгісін атқарады. Бұл жүйенің кейбір факторлары дақылдардың өнімділігіне тікелей немесе жанама әсер етеді. Сонымен қатар жыл сайын алынатын ауыл шаруашылық дақылдарының өнімдері де топырақ құнарлылығының үлгісіне елеулі түрде ықпал етеді де оның дәл болуына және оны одан әрі жетілдіре түсуге қажетті жаңа мәліметтер береді. Топырақ құнарлылығын арттыру үшін топырақтың агрофизикалық, агрохимиялық және биологиялық қасиеттерін үйлестіру керек. Республпкада 1988 жылғы жүргізілген зерттеу бойынша 31,6 миллион га ацыздың 36,4 процентінде қарашірік құрамы тым мардымсыз (екі процентке дейін) деңгейде болып шықты. Егістіктің тек 4,5 процентінде ғана ол жеткілікті мөлшерде екен. Олардың дені Қостанай облысының солтүстігі мен Солтүстік Қазақстан облыстарында. 2. 9. ӨСІМДІКТЕРДІ ҚОРЕКТЕНДІРУ ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ _Өсімдіктің қоректенуі – олардың қоршаған ортадан тіршіліке қажет- химиялық элементтерді қабылдап, бойына сіңіруі. Бұл кезде элементтер қоршаған ортадан өсімді клеткасының цитоплазмасына өтеді де, химиялық өзгерістер арқылы өсімдіктің белгілі бір түрін қажетті қосыдысқа айналады. Қоректік заттарды қабылдап, оны сіңіру (анаболпзм) олардың ыдырауы мен сыртқа бөліп) (картоболизм), зат алмасу (метаболизм) организм тіршілігінің негізі болып есептеледі. Өсімдіктер құрамынан жер бетіндегі барлық элементтер табылады. Өсімдік қоректену үшін оттегі, сутегі, азот, фосфор, күкірт, кальций, магний, темір және микроэлементтер болуы қажет. Қоректік заттарды өсімдік көмірқышкыл газ (СОо) түрінде ауадан су (НгО) және минералдың тұзда иондары түрінде топырақтан алады. Өсімдік организмінің элементтерге мұқтаждығы бірдей емес олардың ең көп қажет ететіні оттегі мен сутегі, өйткені тірі өсімдіктің 80-90 проценті су және мұндағы оттегі мен сутегінің арақатынасы 3:1 мөлшерінде болады. Әр элемент өсімдік тканінде өзіне тән қызмет атқарады. Мысалы, көміртегі, сутегі және оттегі органикалық қосылыстардың барлық молекулаларының негізін құрайды, осы үш элементтен тұратын заттар (углеводтар) тыныс алудың негізі болады. Өсімдіктер фотосинтез процесі кезінде қоректі затты сініріп қана қоймай, сонымен қатар энергия да жанайды. Фотосинтездің алғашқы өнімі — қант. Өсімдіктің коректенуі арқасында оның мүшелерінің өсуіне, артық заттың қорға жиналуына, ақырында жемісі мен тұқымының жетілуіне қажетті қорек және энергия түзіледі. Өсімдіктің құрғақ заты құрамында орташа есеппеп алғанда 45% көміртегі, 42% оттегі, 7% сутегі болады, ягни бұл үш элемент үлесіне 94% келсе қалған 6%-і басқа элементтер үлесіне келеді. Азот. Бұл аса маңызды қоректік зат ретінде өсімдіктер тіршілігінде үлкен роль атқарады. Ол өсімдіктің күрделі органикалық заты — белоктың, иуклипн қышқылдарының, пуклепротепдтың, алкалопдтардың және фосфатпдтердіц қүрамына кіреді. Азот сонымен қатар, өсімдіктер жапырағының хлорофилінің құрамына да кіреді, азот жоқ жерде хлорофил түзілмейді. Өсімдіктер құрамындағы азот мөлшері өсімдіктердің қандай жагдайда өскеніне, олардың сорттарының ерекшеліктеріне, қолданылған агротехникалық шаралар өзгешеліктеріне қарай біраз өзгеріп отырады. Өсімдіктер үшін азоттың негізгі пайдалы қоры топырақ қара шірігінде кездеседі. Қара шірік құрамында азоттың көпшілігі күрделі қосылыстар түрінде болады да, сондықтан өсімдіктер оны сіңіреді.
Агрономиялық химия — егіншілікті химияландырудың ғылыми негізі. Бұл сонымен бірге химиялық әрі биологиялық ғылым болып табылады. Агрономиялық химия әртүрлі өсімдіктердің жеке ерекшеліктеріне қарай жасалған жағдайды тексеріп топырақ құнарлылығын көтеруге бағытталған шараларды белгілейді. Өсімдіктердің қоректенуі жөніндегі ілім негізінен Батыс Европа елдерінде дамыған. Бұл салада ғалымдар да көп іздену нәтижесінде елеулі үлес қосты. Мәселен, тыңайтқыштарды қолдануға ерекше көңіл бөлген орыс ғалымдары А. Болотов пен И. Комов 18 ғасырдың соңы мен 19 ғасырдың басында көңнің тыңайтқыш ретіндегі ролін зерттеп, келелі пікірлер айтқан болатын. Ал Д. И. Менделеев минералдық тыңатқыштарды, негізінен фосфатты қолданып, әp түрлі географиялық жагдайда 1866 жылы тәжірибе жүргізді. Атағы әлемге белгілі К. А. Тимирязев өзінің зерттеулерімен егіншіліктің түйінді мәселелерін шешуді агрохимиялық ілімінің маңызы зор екенін дәлелдеді. А. Н. Энгельгард топырақты фосфаттармен қоса азотпен де байытуға зор мән берді, сөйтіп, фосфоритті беде енсіне қолдануды ұсынды. Д. Н. Прянпшников өсімдіктің қоректенуі жөніндегі ілімнің бір саласы азот туралы мәселені дамытып қана қоймай, сонымен қатар ол бұл саладағы негізгі принцптік мәселелерді шешуде Батыс Европа ғалымдарының алдыңғы санында болды. Мұндай күрделі азот топырақтағы микробиологиялық әрекеттердің әсерінен сыймды күйге келтіріледі. Топырақ қабатынан өсімдіктер азотты нитратты және аммиактың түрлерін пайдаланады. Өсімдіктер нитратты азот қосылыстарын сол түрінде пайдалана алмайды, осы нитратты азот әуелі аммиак түріне айналдырады. Өсімдікке сінірілген нитратты азот көмір сутегі тотығуы арқасында шал тотықсызданып азотты қышқылға, содықтан аммиакқа ашала-ды. Өсімдік мүшесіне аммиак көп тоқтамайды, себебі ол улы зат, одан әрі қарай түрлі амин қышқылдарына айналады. Бұл қышқылдар одан әрі іріленіп, көмір қышқыл газының қатысуымен белок молекул асын түзеді. Топырақта азот оның шірінді заттарының түрлі микробиологиялық әрекеттер әсерінен ыдырауына органикалық және минералды тыңайтқыштарды қолданудан атмосферадан, азот жинағыш бұршақті өсімдіктерді егуден жиналады. Ауадағы бос азот азот сіңіруші бактериялар тіршілігі әрекетінен өсімдікке сіңімді қосылыстарға айналады, бірақ топырақтан азоттың көп мөлшерін, астық тұқымдас өсімдік алатындықтан егістік қосымша азот тыңайтқыштары қолданады. Фосфор. Дақылдардың тез өсіп жетілуіне фосфор заттары жеткілікті болса, оның өнімі артады және сапасы жақсарады. Бұл заттың әсерінен дәнді дақылдардың сабанынан да дәні көп түзіледі. Өте-мөте көкөніс және техникалық дақылдардың өнім сапасы мәселен қызылшаның қанты, картоптың крахмалы, зығыр талшығынын беріктігі артады. Фосфор өсімдік дәнінде, жемісінде, тұқымында жиналады. Көкөніс жеміс дақылдары пісуін, өсімдіктің қуаңшылығына, жатып қалуға төзімділігін күшейтеді. Фосфордың негізгі қоры топырақта түрлі фосфор кышкылдарының қосындысы түрінде кездеседі. Ауыспалы eric жүйесін енгізу, фосфор тыңайтқыштарын қолдану, фосфордың нашар сіңетін түрлерін пайдаланатын кейбір дақылдарды егу арқылы оны дақылдарға сіңімді түрге келтіруге болады. Өсімдіктерге фосфор қоректік заттары тапшы болса, онда сабақтары мен жапырақтарының өсуі бәсенденді де, дән түнмейді, тұқым салмайды. Мұндай жағдайда өсімдік жапырағының шеткі жиектері ширатылып, күрең теңбілдер пайда болады, одан әрі жапырақ қурап қалады. Калий. Өсімдіктер мүшесінде қалпы ион түрінде кездеседі, мәселен сабағында, жапырағында мол болады, сондьгқтан олар топырақ қабатынан көп шығындалады, ал оларды толықтыру үшін тақапқа көң шашуды талап етеді, себебі кеңнің құрамында калий мол болады Калий өсімдіктерде тапшы болса, оларда белок түзілмейді, оның бар мөлшері де ыдырай бастайды. Бұндай өсімдіктер түрлі саңырауқұлақ және бактериялардың дамуына мүмкіндік туғызып оларды ауруға шалдықтырады. Мәселен, калий жетіспесе арпа мен бидайда ұнтақ шық» атты ауру пайда болады. Өсімдіктерге керекті калий қоры топырақта болады, дегснмен оның мөлшерін топырақ қабатынан анықтау, әрине қиынға соғады, өйткені топырақта әр түрлі жағдайлардың әсерінен калий бір түрден екінші түрге жылдам айналып отырады. Өсімдіктерді калиймен қоректендіру ісін жақсарту хлорофилдің мөлшерін ғана арттырып қоймастан, сондай-ақ фотосинтез қарқыныш да күшейтеді.
Өсімдіктер алмасатын және суда еритін кальцийді сіңіреді, мұндай кальций қара топырақтың құрамында көп, ал қоңыр және сүр топырақтың құрамында кем болады. Тамыр клеткаларына кальций катнон түрінде өтеді. Кальций жетіспеген жағдайда одан ең алдымен, өсімдіктің тамыры зардап шегеді, клетка қабырғалары шырыштанып, тамыр түктері ыдырап кетеді. Бұршақ тұқымдас өсімдіктер де кальций элементін көп қажет етеді. Кальций жеткілікті болған жағдайда олардың тамыры жақсы жетіліп, қаулап өседі. Элементтің жеткілікті мөлшерде болуы астық тұқымдастар мен басқа да өсімдіктер тамырының дамуына осындай қолайлы әсер етеді.
Күкірт өсімдік мүшесінде тапшы болса, онда белок түзілуі қорекеті бәсеңдейді. Соның салдарынан өсімдік жапырақтарында хлорофилл түзілуі төмендейді. Күкірт жетіспегенде өсімдіктің жапырағының көлемі кішірейіп, ал сабақтары ретсіз ұзарады. Күкірт тыныс алу мен фотосинтез әрекетіне әсер етеді. Әр түрлі микроорганизмдер күкіртті сутегін күкірт қышқылына дейін тотықтырады, ал күкірт қышқылы топырақта металдармен қосыла келе сульфат түзеді. Өсімдіктер мүндай сульфапарды қайтадан пайдалана алады.
Темірдің өсімдіктерге керекті қоры тек топырақ қабатында болады, көбіне олар өсімдіктерге баяу сіңетін өте күрделі қосылыстар түрінде кездеседі. Темір жетіспеушілігі кезінде өсімдіктердің жапырақтары біркелкі сарғая бастайды да, одан соң түгел ағарып кетеді. Бұл элементтің жетіспеушілігі хлороз ауруын туғыза отырып, хлорофилдің мөлшерін кемітеді, алайда әрбір жағдайда хлороздың сипаты түрліше болады. Хлороз ауруы әсіресе жеміс ағаштарында кең таралған.
Азот алмасуында марганец қорғаныштық міндет атқарады. Mapганец жеткіліксіз болғанда, сіңірілгеи нитраттар ассимиляциялана алмайды. Бұл құбылыс бидай, соя. бұршақ және т. б. өсімдіктерден байқалады. Марганец жетіспеушілігі көптеген есімдіктердіц фотосинтез қарқындылығына тікелей әсер етеді.
Молпбден жетіспеушілігінен бедеде, арпада, қант қызьшшасы мен капустада кездесетіп С витаминнінің мөлшері кеміген. Молпбден жетіспеушілігі өсімдіктің фосфорды тиімді пайдалануына кедергі жасайды. Мұндай жағдайда өсімдіктерде фосфордың минералдың түрлері көп, ал органикалық түрлері аз жиналады. Мырыш. Өсімдіктердің өсуі үлнін мырыш та қажет. Ол әсіресе хлорофилге бай мүшетерде көп болады. Мысалы. сұлы жапырағында ондағы мырыштың жалпы мөлшері 20-30 процент мөлшерінде. Мырыш тапшылығы ең алдымен өсімдіктің өсуіне әсер етеді, мұндай жағдайда буын аралықтарының өсуі тоқтап өсімдік аласа болып қалады. Жапырағы да өзгереді. Мырыш жеткіліксіз бола бастағанда өсімдіктердің мүшелерінде судың мөлшері кеміп, осмос қысымы артады. ТЫҢАЙТҚЬІШ ТҮРЛЕРІ Өсімдіктердің қоректенуін жақсарту соның арқасында олардың «иімін арттыру мақсатымен ауыл шаруашылық өндірісіне тыңайтқыштар қолданылады. Өсімдіктерге тыңайтқыштардың атқаратын ролі әр түрлі. Мысалы, азотты тыңайтқыш астық дәніндегі белок мөлшерін арттырады, фосфорлы тыңайтқыш зығыр талшылғның сапасын жақсар-тады, майлы дақылдардың тұқымындағы май мөлшерін көбейтеді. Калий тыңайтқышы қант қызылшасының түйнегіндегі алынатын қанттың картоптағы крахмал мөлшерін арттырады. Түрлі аймақтардағы климаттың, топырақтың өсімдіктердің ерекшеліктеріне байланысты әрбір топырақтарда қара шірік мөлшері де әр қилы болады. Бір гектар қара топырақтың 0-20 см қабатында қарашірік қоры 90—140 тонна, 0-100 см қабатында 250—255 тонна болса, сүр топырақтардың жоғарыда аталған қабаттарында қара шіріктер қоры 30—80 тоннадан болады. Құрамындағы қара шірігі қоры жағынан сүр топырақтың қара топыраққа қарағанда кедей болуына қарамастан, оның құрамындағы микроорганизмдердің саны жағынан қара топырақтағы микроорганизмдерден анағұрлым артьгқ болады. Мәселен, 1 грамм сүр топырақта —218,5 млн микроорганизм болса, қара топырақта тек қана — 57,4 млн микроорганизм бар. Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде, топырақтағы негізгі минералдық қоректік заттар — азот, фосфор, калий, тағы басқа элементтердің қорымен, шашылған тыңайтқыштардың өсімдікке әсер етуі арасында белгілі бір байланыс бар екені анықталады. Егер топырақта өсімдікке сіңімді фосфор көп болса, фосфор тыңайтқыштарын шашулантісінің түсімі онша артпайды. Егер топырақта қажетті элементтердің біреуі жетіспесе, өсімдік екінші элементті тиімді пайдалана алмайды, соның салдарынан о.т нашар жетіледі және егін түсімі кемиді. Тыңайтқыштарды классификациялау. Құрамына қарай тыңайтқыштар органикалық, минералды және бактериялы болып бөлінеді.
Органикалық тыңайтқыштар тобының құрамындағы қоректік заттар көбінесе органикалық қосылыстар түрінде болады. Олардың құрамында өсімдіктерге қажетті бірнеше қоректік заттар болатындықтан күрде тыңайтқыштар қатарына да жатады. Органикалық тыңайтқыштарға, көң садырасы құс саңғырығы, қорда шымтезегі және жасыл тыңайтқыштар, ағьш су тұнбалары, тері илеу және тамақ кәсіпорындарының қаллығы жатады. Органикалық тыңайтқыштар ішінде әсіресе маңыздылары — көң, көң садырасы, құс саңғырығы. Оны төменде келтірілген 4-ші кестедсн көруге болады.
Кестеде келтірілген деректерге қарағанда көңнің құрамындағы қоректік зат мөлшері олардың қалай дайындалуына және сақталуына байланысты. Шала шіріген аралас көңнің құрамында 0,5 процент азот, 0.25 процснт фосфор және 0,6 процент калций болады. Өсімдікке керек болатын заттар тұрғысынан қарастырсақ, кеңнің құрамында матералдық қоректің барлық элементтері болады. Көңнің құрамына мал астына төселген шон, сабан және тағы басқа заттар кіреді. Ол төсеніштер көңнің физикалық-химиялық қасиеттерін өзгертіп, ондағы биологиялық әрекетін күшейтеді, оның сапасын жақсартады және азот шығынын азайтады. Қорада ұсталатын малдан алынатын көғніқ мөлшері оның түріне байланысты. Мысалы, 200-240 күн шамасындай қолда бағылса, бір сиырдан 6-9 тонна, шошқадан 1,5-2 тонна көң алынады. Көңге қойылатын негізгі талап — оны дұрыс дайындау және сақтау, өйткені оның пайдалы, құрамында қоректік заттардың молдығы және өсімдіктерге тиімділігі осыған байланысты. Егер көң дұрыс сақталмаса, оның құрамындағы қоректік заттар шайылып кетеді. Көң сақтаудың аэробты (көңнің арасына ауа еніп тұратын) және анаэробты (арасына ауа енбей тұратын) әдістері бар. Аэробты әдіс бойынша көңді сақтау кезінде ол тез ыдырап шіриді, сөйтіп азот көп шығын болады. Ондағы жалпы органикалық азот шығыны 40 процент шамасына жетеді. Сондықтан көң сақтаудың мұндай әдісі сирек қолданылады. Көбінесе көң сақтаудың анаэробты әдісі қолданылады. Мұндай әдіспен дайындалған көң 3-4 айда жартылай шіріп үлгіреді, 7-8 ай шамасында мүлде шіріп, дайын болады. Көңнің шіріп дайын болуын тездету үшін аэробты және анаэробты әдісті үйлестіріп жүргізеді. Көнді негізінен танапты жырту алдында шашады. Шіру дәрежелері әр түрлі көңді пайдалану топырақ климат жағдайына, дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне және жерді негізгі өндеу әдісіне тығыз байланысты. Республикамыздың оңтүстігінде және солтүстік шығысындағы қуаңшылық басым аудандарда әбден шіріген көң қолданылады. Ылғалы жеткілікті аудандарда пар танабына және судігерге жартылай шіріген көңді де шаша береді. Ал жеңіл құрамды топырақта жас көңді де пайдалануға болады. Көңді топырақты жыртып тұқым себер алдында шашады. Көңнің аса жақсы қасиеті — оның құрамындағы қоректік заттарды өсімдіктер ұзақ жылдар бойы пайдалана алады, яғни көп мөлшерде (40-60 т) топыраққа бірден берілген көңнің өсері кемінде 5-6 жылға дейін жоғалмайды. Көңнің тиімділігі оны минералды тыңайтқыштармен қосып пайдаланғанда арта түседі. Органикалық тыңайтқыштар топырақтың физикалық-химиялық қасиеттерін жақсартады, қышқылдығын азайтады, ондағы көмір қышқыл газын көбейтеді. Олар минералдық тыңайтқыштарды үнемді де тиімді пайдалануға көмектеседі, өйткені көңің құрамында біршама мөлшерде негізгі қоректік заттар: азот, фосфор, калий, сонымен қатар бор, мыс, йод, марганец, молпбден, кобальт, темір, т. б. сияқты микроэлементтер болады. Органикалық тыңайтқыштар топырақтағы микроорганизмдер үшін аса қажетті қорек болып табылады. Мұнымен қатар көптеген органикалық тыңайтқыштардың өзімен бірге, топыраққа микроорганизмдер келеді. Садыра, негізінен, жануарлардың сұйық қалдығы және қидың ыдырауы нәтижесінде бөлініп шыққан заттардан құралады. Оның құрамында 0,2 процент азот және 0,6 процент калий бар. Дайындалған қи неғүрлым бос сақталса, соғүрлым одан қи садырасы да көп бөлінеді және керісінше қи садырасы азотты, калийлі тыңайткыштың ретінде тез әсер етеді. Бұл тыңайтқышты мал қоралары маңындағы арнаулы орынға жинап алады. Әр малдан алынатын қи садырасының мөлшері оны қолда баққан мерзімнің ұзақтығына және түріне байланысты. Қи садырасы құрамындағы қоректік заттар тез сіңісетін қалпында болады. Олардың пайдалану тиімділігі 00-70 процент шамасындай. Осы қасиеті жөнінде қи садырасы минерадық тыңайтқышқа жақын. Қи садырасы негізі тыңайтқыш ретінде де, үстеп қоректендіру үшін де қолданылады. Негізгі тыңайтқыш ретінде әр гектар егістікке 10-30 тонна қи садырасын шашады. Қи садырасын қолданудағы негізгі шарттың бірі — оны танапқа шашқан соң топырақ ізінше жыртылады. Қи садырасын мал қораларына тақау жерде жинап, сақтау керек, ал жинау кезінде оған аздап нашар ертитін фосфор тыңайтқыштарын қосады. Құрамындағы қоректік заттар өсімдіктерге жақсы сіңімді болғандықтан, мұны дақылдарды үстеп қоректендіруде пайдаланады. Құс саңғырығы өсімдіктерге тез әсер ететін, құрамында біршама қоректік заттар бар, аса бағалы органикалық тьшаіітқьпп. Құс саңғырығының құрамында (құрғақ зат мөлшерімен есептегенде) 4-6 процент азот, 3.5-5 процент фосфор, 2,4-3,5 процент калий бар. Мұның құрамы да олардың қандай құстардан дайындалғанына қарай өзгереді. Әсіресе, тауық қораларында дайындалған тыңайтқыштың құрамында қоректік заттардың сапасы молырақ болады. Жылына бір құстан 12 кг шамасында саңғырық жиналады. Есептеулерге қарағанда бір жылда бір тауықтан 6-7 кг, үйректен 7-9 кг, қаздан 10-12 кг саңғырық жиналады екен. Бір ерекшелігі — құс саңғырығы құрамындағы азот тез бөлініп, ауаға ұшып кетуге бейім тұрады. Оны сақтаудың бір тәсілі көң, ағаш үгінділері сияқты төсеніш төсеу керек. Саңғырық құрамындағы азот осындай төсеніштерге сіңеді де, жақсы сақталады. Қорда. Бұл өсімдік тектес органикалық заттардың қалдықтарға, қала, ауыл-селодағы тұрмыстық-тұтыну қалдықтарын және басқа да коммуналдық-шаруашылық қалдықтарын жиыстырып, үгінді жасап сақтау арқасында пайда болады. Қорда жасауға негіз болатын материалдар: көң, көң садырасы, құс саңғырығы, өсімдіктер сабағы, ағаш үнтағы, шіріген, қызған жемшөптер, қағаз, жаңқа, тағы солар сияқтылар. Қорданың тиімділігін арттыру үшін оларды матералдық тыңайтқыштармен қосып компост жасайды, ағынды ылай сумен араластырып, біраз бөктіреді, сонда ғана оның қоректік заттары ыдырап, дақылдарға сіңімді түрге ашылады. Органикалық тыңайтқыштарды енгізу мерзімі, әдістері және мөлшері. Ауыл шаруашылық дақылдарының өнімі мен сапасына тыңайткыштардың әсері — шаруашьшықтағы егіншілік мәдениетіне, топырақтың құнарлығына дақылдың сортына байланысты болады. Сондықтан ауылшаруашылық дақылына берілетін тыңайтқыштардың мөлшерін, тәсілдерін анықтағанда осы жағдайларды еске алу керек. Дақылдардың өсіп-жетілу кезеңі басынан бастап аяғына дейін қоректік заттармен толық, жеткілікті мөлшерде қамтамасыз етілуі үшін тыңайтқыштарды топыраққа әр түрлі мезгілде енгізеді. Тыңайтқыштардың бір бөлігін дақылдарды сеппестен бұрын, топырақты сүдігерге өңдегенде шашады. Мұны негізгі тыңайтқыштар деп атайдың, ал қалган бөлігін көктемде тұқым себу алдында немесе тұқыммен бірге себеді, кейін үстеп қоректендіреді. Ауыспалы егісте көң қолдану мөлшері аймақтың топырақ климат ерекшеліктеріне, алғы дақылдың қолданылған тыңайтқыштардың түріне және басқа жағдайларға байланысты белгіленеді. Танапқа шашылған көңді, тез аралық ішінде топырақ қабатына енгізеді. Ескеретін жай, егіске шашылған көңді сол күні топырақ қабатына енгізіл үлгерү керек. Көңді шашу үшін ТУП-З.ОА, І-ПТУ-3.5, ПТУ-4, РПТУ-4, РПТМ-2,0, РПТУ-2.0А РТУ-4 көң шашқыш машиналар пайдаланылады. Жасыл тыңайтқыш. Сидераттар дегеніміз қолдан егілетін бір жылдық бұршақ тұқымдас дақылдарды өсіп гүлденгенге дейінгі кезеңінде, сол қалпында жыртып, топыраққа енгізу. Бұршақ тұқымдас дақылдардың тамырында түйнек бактериясының арқасында оған азот қоры мол жиналады. Бұл дақылдар ауадан азот жинайды, ал мұны күшейту үшін олардың тұқымдарын екпестен бұрын нитрагинмен немесе арнаулы препараттармен өңдейді. Сонда бұлардың атмос-ферадан азот сіңіруі күшейеді. Сонымен қатар, жасыл тыңайтқыштардың құрамында фосфор және калий элементтері жоқтың қасы болғандықтан, топырақты өндемес бұрыы оған фосфор мен калий тыңайтқыштарын енгізу тиімді болып табылады. Бұршақ тектес дақылдарды өнімдері ертерек жиналып алынатын дақылдардың орнына, ал шабдарды көктемде егіп, кезінде суарып, күткен жағдайда олардан жасыл тыңайтқыш мол алынады. Бұршақты дақылдарды тыңайткышқа арнап өсіру үшін күздік бидай, сүрлемдік жүгері, тағы басқа алғы дақылдарды жинап алғаннан кейін егістік танап суарылады, содан 3-4 күн өткеннен соң (топырақтың кебуіне байланысты) егістікті бір мезгілде тырмалап отырып, 24-26 см тереңдікте жыртады. Ac бұршақтың және сиыр жоңышқаның тұқымын гектарына 80-100 кг, ал ноғатықтың тұқымын 100-120 кг мөлшерінде себеді. Ескеретін жәйт — бұршақ дақылдардың біртегіс өніп-өсуінің шешуші шарты — негізгі дақылды жинап алысымен танапты суарып, жырту, ал енді жер жырту мен тұқым себу арасында мүмкіндігінше алшақтық болдырмау керек. Дақылдардың тұқымын түрлі зиянкестерден қорғау үшін әдетте химиялық препараттарымен уландырады. Бұл шараларды тұқымды азотбактеринмен өңдеудің алдынан жүргізеді. Өйткені түрлі химиялық улы заттар озотобактер клеткаларын жойып жібереді. Ал азото-бактер жуқтырылған тұқымдар тез арада себіледі. Фосфорбактерин — құрамында көп мөлшерде, мэселеп бір гекта-рында 6-8.5 млрд микроорганизм спорасы бар сүр түсті тьщаіітқьіш, фосфор басқа элменттер спяқты белоктар қүрамыпа епсді. Бірақ та-бпгатта фосфор көбіыесе тау жьшыстарыпьщ қүрамында кездеседі. Фосфор қосылыстарының айналымы аса күрделі емес. Топырақта фосфордың қиын түрде еритін тұздарыя және органикалық фосфорды өсімдіктерге сіңімді күйге айналдыратын ерекше фосфор бактериялары бар. Бұл бактериялардың ерекшелігі — фосфордың органикалық қосылыстарын ыдыратып, ондағы фосфорды өсімдік сіңіре алатындай дәрежеге келтіреді. Солтүстік Қазақстанның топырағы және бірқатар қара топырактар осындай қосындыға бай келеді. Топырақтағы осындай күрделі фосфор қосылыстарының ыдырап өсімдіктерге қоректік затқа айалуында топырақ микроорганизмдері елеулі роль атқарады. Фосфорбактеринді сұйық күйінде де қолданады. Ол үшін сыйымдылығы жарты литрлік шөлмектерге қоректік заттарға бай сұйық орта құйылады, оған бактериялар жұқтырып жылы жерде өсіріледі де, кейін шаруашылықта қолданылады. Тұқымның бір гектарға себілетін мөлшеріне тыңдайтқыштың 50 миллилитрін жұмсайды. Бір гектар жерге отырғызылатын картоп түйнегіне 150 миллилитр тыңайтқышы қолданылады. Фосфорбактеринді құрғақ күйінде гектарына 15 грам шамасында жұмсайды. Фосфор бактериялары басқа бактерияларға қарағанда гранозанға төзімді келеді. Тың және тыңайған жерлерде фосфорбаттеринмен оңделген жаздық бидайдың гектарынан алынатып қосымша өнім 2,1 центнерден алынады. Фосфорбактерин оңтүстік қуаңшылық жерлерінде де жақсы нәтиже береді. Басқа бактериялық тыңайтқыштар тәрізді фосфорбактерин де дақылдардың өнімін арттырып қана қоймайды, сонымен бірге, ол өнімнің сапасын да жақсартады, өсімдіктегі белок мөлшерін арттырады, картоптың крахмалын жарты процентке көтеруге мүмкіндік береді. Қант қызылшасының қанттылығын фосфорбактерин 0,1 -0,4 процентке жоғарылатады. Дәнді дақылдар тұқымын себер алдында пропаратпен өңдейді, жаздық бидай, сұлы және арпаның гектарына 5 г, күздік бидай мен жүгеріге 10 г препарат қолданылады. Құрғақ фосфорбактеринді суға езуге де болады. Бұл үшін 200 кг тұқымды суға езілген препараттың 1 литрін қосады. Бактериялық тыңайтқыштар — құрамында өсімдікке пайдалы топырақ микроорганизмдері бар препараттар. Бұл өсімдік тамырының айналасына микроорганизмдердің жиналуына жағдай туғызады да, БАКТЕРИЛ топырақтағы биохимиялық процестерді күшейтіп, өсімдіктің тамыры арқылы қоректенуін жақсарталы Мұндай микроорганизмдерден дайындалған припаратты бактериялық тыңайтқыштар деп атайды. Бактериялық тыңайтқыштар топырақты тиісті микроорганизмдермен байытады. Бұл тыңайтқыштарды дайындауда жергілікті жердің топырағынан немесе сол жердегі өсімдік тамыр бөлініп алынған микроорганизмдерді қолданғанда жақсы нәтиже беретінін ескерген жөн. Бактериялық тыңайтқыштардың түріне карай өсімдік фосфор, азот, тағы басқа элементтерді көбірек сіңіреді. Мұнда микробтар әрқашан өсімдікке жетіспейтін биологиялық заттарды құрайды. Нитрагин — бұршақ тұқымдас өсімдіктерге қолданылады, түйнек бактериялары өсімдік тамырында өсіп көбейеді. Осымен қатар нитрапиннің көмегімен атмосфера азотын биологиялық айналымға қосуға жол ашылады. Нитрагин препаратының негізін түйнек бактериялары құрайды. Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің түріне қарай түйнек бактерияларының түрі де әр алуан болады. Бұршақ тұқымдас дақылдың әр түрі үшін тек өзіне белгіленген нитрагинді ғана паіідаланады. Бүршаң түқымдастар тіршілігіндегі түйнек бактерияларының белсенді ролін ескере отырып, оларды өсімдіктерге қолдан жұқтырады. Нитрагин қолданғанда бұршақ пішені өнімінің қосымша өнімі гектарына шамамен 1,5 — 2 центнерге артады. Нитрагинді қолдану. Тұқымды себер алдында бір шөлмектегі нитрагинді 200 миллилитр суға езеді де, оны ұсақ тұқымдардың (жонышқа немесе беде тұкымы) 10 килограмына, ірі тұқымдардың (бұршақ. лобия, сиыр жонышқа, тағы басқа тұқымдар) 20 килограмына бүркеді. Содан соң тұқымды жақсылап араластырады. Нитрагинді тұқымға тек көлеңкелі жерде ғана жұқтырады. Өйткені күн сәулесі түйнек бактерияларын жойып жібереді. Азотбактерин — құрамында азот бактериясы бар тыңайткыш. Азотбактеринді де заводтарда қоректік ортада (агар-агарда) дайындайды. Оны бұршақ тұқымдастардай басқа барлық дақылға қолданады. Әсіресе, көкөніс пен картопқа өте пайдалы. Басқа микроорганизмдерге қарағанда азотобактер ылғалды көбірек қажет етеді. Күріш егістігінде де азотобактер кездеседі. Ол өнебойы су астында болатын күріштің тамыр жүйесі жайылған топырақтың азот режимін жақсартады. Азотбактеринді тұқымды шашатын, не түйнектерді отырғызатын күні ғана араластырады. Азотбактерин топырақта бос күйінде болады, ол ондағы түрлі органикалық қалдықтарды пайдаланып, атмосферадан азот жинайды. болмайды, өйткені оның құрамындағы аммиакты азот жас өсімдікті уландыруы мүмкін. Бұл тыңайтқыштарды қолданғанда кейбір дақылдар ерекшелігіне аса назар аударған жөн. Мәселен, сұлы, күздік қара бидай, зығыр, картоп сияқты дақылдары бұл тыңайтқыштарды қолданудан (оның қышқылдығынан) еш знян шекпейді, ал көкөністер, арпа, жаздық бидай, қант қызылшасы аммоний сульфаты көп мөлшерде қолданылса, одан зақымданады. Бұл тыңайтқыш әсіресе күріш егісі үшін аса қолайлы. Мочевина немесе карбамид - кристалды ақ ұнтақ, құрамында 46 процент азот бар, түйіршікті тыңайтқыш, суда тез ериді. Мочовинаның физикалық қасиеттері жақсы. Ол ылғалды аз тартады, көп жачайды, сондықтан да егіске механикаландыру арқылы қолдануға қолайлы. Мочевинаны топырақ қабатына енгізгенде оны топырақпен араластырады, әйтпссе оның бойындағы азот газ күйіне ауысып ауаға ұшып кетеді. Мочевинаны барлық топырақтарда қолдануға және кез-келген мезгілде сіңіруге болады. Топыраққа шашылған мочевина суда тез еріп, көмір қышқылды аммонийге айналады. Бұл процесс әсіресе қара шірігі және ылғады мол топырақта тез жүреді. Бұл тыңайтқыш өсімдіктің сабақтары мен жапырақтарын күйдіреді. Азотты сұйық тыңайтқыштарға аммиак пен аммиакаттар жатады, ал аммиактың құрамында 82 процент азот, аммиакатта 30-45 процент азот бар. Бұл тыңайтқыштар топыраққа арнайы шығарылған өсімдік қоректендіргіш культиваторлармен енгізіледі. Сұйық азот тыңайтқышының топырақпен жақсы араласуын қадағалайды, өйткені олардың азоты ауаға ұшқыш келеді. Сұйық азот тыңайтқышы цистерналармен тасылады және арнаулы ыдыстарда сақталады. Сұйық азот тыңайтқыштың бағасы арзан. Бұларды ауа азотымен қатыстырмай, культиватормен 10-15 см тереңдікке сіңіреді. Бұл тыңайтқыштар өзінің өсімдікке тигізетін әсері жағынан аммиак селитрасымен бірдей. Азот барлық өсімдік мүшелеріндегі негізгі белоктың құрамына кіреді. Белоктың құрамында азот мөлшері өте үлкен, ол белок салмағының 16-18 процентіне тең. Азот фотосинтез жүргізуші хлорофилл, протоплазма мен клеткалар ядросының аса маңызды бөлігі нуклеин қышқылының құрамына енеді. Өсімдік нашар қоректенсе, атап айтқанда, онда фосфор жетімсіз болса, белок немесе азот қосындыларының мөлшері едәуір көбейеді, мұның өзі өсімдік өнімінің сапасына әсер етеді. Топырақта азотты қоректің көп жиналуына бұршақ тұқымдас өсімдіктер (беде, бұршақ, соя т. б.) үлкен әсер етеді, өйткені бұл өсімдіктер түйнек бактериялары арқылы ауадағы бос азотты пайдаланып, басқа өсімдіктер үшін сіңімді қосылысқа айналдырады. Топырақта азот тапшы болса, өсімдіктің өсуі бөгеледі, жапырағының жасыл бояуы өзгереді, биохимиялық процестер бұзылады, тү- АМБ бактериялық тьщайтқыш. Топырақтың құнарлылығын арттыруда зор маңызы бар микроорганизмдердің негізгі екі түрі анықталған. Бірінші түрі — өсімдік қалдыктарын қара шірікке дейін ыдыратады. Бұған аэробты және анаэробты бактериялар жатады.
Азотты минералдық тыңайтқыштардың көп тараған түрі: аммиак селитрасы, аммоний сульфаты, мочевина (карбамид), азотты сұйық тыңайтқыштар. Аммиак селитрасы — жоғары концентрациялы (жинақтылыны) азот тыңайтқышы. Ақ түсті. түйіршік қалпында шығарылады. Құрамында 35 процент азот бар, ылғал тартқыш, түйірленбеген түрі тез нығыздалып қалады. Ол суда оте жақсы еритін болғандықтан, өсімдіктер оларды бойына тез сіңіреді Қазақстан топырағы үшін аммиак селитрасы — ең жақсы азотты тыңайтқыштардың бірі. Ауадағы ылғалды тез қабылдайтындықтан оны құрғақ жерде сақтайды. Аммиак селитрасы құрамындағы азот көбіне нитратты, ал аз мөлшерде аммиакты түрде болады. Бұл тыңайтқышты ыза суы мен малта тасы топырақ бетіне жақын жатқан жерлерде, сондай-ақ ылғалдылығы шамадан тыс болатын аудандарда және құмдауыт топырақтарда сүдігерге беруге болмайды өйткені күзгі-қысқы көп ылгалдың әсерінен топырақтың төменгі қабаттарына су сіңіп кетуі мүмкін. Бұл тыңайтқышты күздікті ерте көктемде үстеп қоректендіру үшін, басқа дақылдарды өсіп-өну кезеңдерінде қоректендіру үшін пайдаланған дұрыс. Аммоний сульфаты немесе күкірт қышқылды аммоний — құрамында 20 процент азот бар, ақ немесе сүр түсті, кристалды ұнтақ, оншама ылғалды тартпайды, қүрғақтай жақсы себіледі. Бұл физиологиялық қышқылды тыңайтқыш, өйткені оның күкірт кышқылды қалдығымен қатар, 0,025-0,05 процент шамасында таза қышқылы бар. Суда тез ериді, топыраққа сіңгіш келеді және топырақта аз жылжиды Жауын суына көп шайылмайды. Бұл тыңайтқыштың осы қасиеттеріне байланысты негізгі тыңайтқыш ретінде сүдігерге сіңіруге болады. Аммоний сульфатын қолданғанда өсімдіктер ең бірінші оның құрамындағы аммиакты пайдаланады және аз мөлшерде күкіртті алады, ал қалған қышқылдар топырақтың қышқылдануына әсер етеді сөйтіп, олар сілтілі топырақта өсімдіктің өсіпдамуына игі ықпалын тигізеді. Егер негізгі тыңайтқьш ретінде пайдаланса, бұл азоттың нитратты түрінен едәуір тиімді. Аммоний сульфатының құрамындағы аммиакты азот — улы зат. Оны тұқым сепкенде және дақылда өте жас кезінде көп қолдануға жағдай мөлшерде көбіне күзге, егістік танап топырағын өңдеу алдында қолданады. Препараттың тиімділігі әсіресе оларды қышқьш реакциялық және ылғалы мол топырақтарда қолданғанда арта түседі. Фторсызданған фосфат — ақшыл түсті ұнтақ тыңайтқыш, аздап ылғал тартады, суда және әлгі қышқьшдарда мүлдем ерімейді, өте ұнтақ болғандықтан қолданылған кезде пайдалынады. Мұның құрамында 21-28 процент шамасында сіңімді фосфор болады. Бұл тыңайтқыш көбінесе ылғалы мол топырақ реакциясы қышқыл жерлерде өсерлі келеді. Топырақта баяу еритін болғандықтан 2-3 жылдығы мөлшерінде топыраққа бір-ақ рет, тек күзде сүдігер өндеу алдында қолданады. ал оны үстеп қоректендіруге және тұқымды себу кезінде, қатар аралықтарға беруге мүлдем болмайды. Фосфорит ұны — құрамында 22-23 процент фосфоры бар, оны кәдімгі табиғи фосфорит күйінде ұнтақтау арқылы алады. Фосфорит ұны ежелден егіншілікте қолданылып келе жатқан тыңайтқыш, оны ылғалы мол, қышқыл реакциялы топырақтарда қолданады. Фосфрит ұнын әрбір дақыл тамырларыны өсу ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі пайдаланады. Фосфорит ұнын бұршақ пен қыша жақсы сіңіреді. Фосфорит ұнын тиімді пайдаланудын негізгі жолы — оның 4-5 немесе одан да көп жылга арналған мөлшерін топырақты терең жырту кезінде біржола сіңірген тиімді, өйткені ол топырақта аса көп өзгеріссіз ұзақ жылдар бойы жата береді және оның фосфорын дақылдар бірте-бірте сіңіреді. Фосфор протоплазма мен клеткалар ядросының және биологиялық реакцияны тездететін көптеген ферменттердің құрамына кіреді, өсімдіктерде көмір сутегі пайда болуына қатысады. Фосфордың кейбір органикалық қосындылары өсімдік мүшесінде энергияны бір жерге жинақтайтын аккумулятор ролі атқарады. Сол сияқты фосфор тыңайтқышы дәнді дақылдардың қуаңшылыққа төзімділігін арттырады өсімдікке нәр болатын ылғал мөлшерін сақтауға әсер етеді. Фосфор тыңайтқышы өсімдіктің тамыр жүйесшің дамуын тездетеді, соның арқасында олар қоректік заттарды жақсырақ пайдаланады, ылғалды көбірек сіңіреді. Өсімдікке фосфор жетіспесе, оның сабағы мен жапырағының өсуі тоқтайды да тұқым салмайды. Фосфорға зэру өсімдіктер жапырақтарының шеткі жиектері ширатылады, бетінде күрең теңбілдер пайда болады, зақымдалған жерлерінің тканьдері үгітіліп түсе бастайды. КАЛИЙ ТЫҢАЙТҚЫШТАРЫ. Калий тыңайтқыштары суда жақсы ериді, өсімдікке тез сіңеді, көбіне табиғи калий тұздарынан алынады. Калий тыңайқыштары ауылшаруашылық дақылдары өнімдерін арттырады, өсімдіктердің түрлі ауруға төзімділігін күшейтеді. Өсімдікте азот жетіспейтінін оңай аңғаруға болады, бұл кезде хлорофилл ксмиді, өсімдік жапырағының түсі сарғаяды. Фосфорлы тыңайтқыштардың кең тараған түрі — суперфосфат және фосфор ұны. Суда ерігі фосфорлы тыңайтқыштарға жай суперфосфат, қос суперфосфат, аммофос, диаммофос жатады. Суперфосфат — құрамында 14-19 процент фосфор қостотығы бар, суда жақсы еритін сүрнем ақшыл, сүр түсті ұнтақ. Суперфосфат аздап ылғал тартады, табиғи жағдайда оның құрамында 2,0-процент мөлшерінде бос фосфор қышқылы болады, сондықтан да оны көбінесе бейтарап және сіл топырақтарда қолданған пайдалы. Тыңайтқыштың түйіршікті түрін реакциясы бентарап және қышқылды болып келетін топырақт берген тиімді, өйткені өте ұнтақ күйдегі суперфосфат түрлі қосылыстармен қосылып нашар сіңімді тұздарға айналады. Түйірлі тыңайтқыш топыраққа араласып кетпейді, сондықтан ондағы фосфор өсімдік өзіне толық сіңіреді. Сонымен қатар түйіршіктелген суперфосфатта бос фосфор кышқыл аз, сол себептеи шамалы дақылданады және оның құрамында ұнтақ суиерфосфатқа қарағанда фосфор біршама көбірек. Топыраққа сінірілген суперфосфат түрлі қосылыстарға айналатынын ескерген Мәселен, күлгін топырақты жерлерде қолданылған суперфосфат топырақтағы темір және калий қосындыларымен қосылып, нашар сіңімді тұздарға айналады. Елімізде химия өнеркәсібі соңғы жылдары құрамында фосфоры көп жоғары жиынтықты суперфосфор шығара бастады. бұны көбінесе қос суперфосфат деп атайды. Мұның құрамында 42-46 процент фосфор қостотығы бар, сүр түсті, түйіршікті тыңайтқыш. Суда жақсы ериді. Қос суперфосфат республикамызда көптеп шығарылады. Фосфорлы тыңайтқыштарды негізгі тыңайтқыш ретінде пайдаланғанда, оны кейін өсіп-дамыған, мәселен, қант қызылшасының тамыры өзіне толық пайдалана алатындай тереңдікке сіңіру қажет. Топыраққа сіңірген тыңайтқыштардан өсімдіктер сол қолданған жылы фосфордың 35 процентт сіңіре алады. қалғандары топырақта қалады. Жыл сайын бір танапқа фосфор тыңайтқыштарын дана беруден топырақтың өңделетін қабаты да өсімдіктерге сіңімді фосфордың айтарлықтай жиналуына жағдай туғызады. Мұны ауыспалы еғістегі дақылдар кеңінен пайдаланады. Мұндай танаптарға фосфор тыңайтқыштарын тек негізгі топырақ өндеумен және тұқымды себумен бірге енгізген дұрыс. Преципитат — құрамында 25-32 процент шамасында суда орташа еритін фосфор бар, аң немесе ақшыл сұр түхті ұнтақ. Бұл фосфор тыңайтқыштарының екінші тобына жатады, оның фосфоры көбінесе лимон қышқылды аммонииде жақсы ериді, яғни өсімдіктерге орташа сіңімді болады. Преципитат ылғалды аз тартады, ұнтақ күйінде топырақ бетіне шашуға ыңғайлы. Мұны жай суперфосфаттарды қолданылады.
Тыңайтқыштардағы ылғал мөлшерінің әссрі зор. Егер қүрғақ және ылғал тартқыштығы тыщайтқыштар араластырылатын болса, онда бұлар өзара химиялық әрекеттеспейді немес мұндай әрекеттесуі өте баяу өтеді. Дымқыл немесе ауадағы ылғалды көп сіңіріп алуға тыңайтқыштарды араластырған кезде химиялық, өзара әрекеттесу істері тез өтеді. Тыңайтқыштардың аса ылғалды болуы едәуір дәрежеде олардың сусымалылығын кемітіп, тыңайтқыштарды біркелкі енгізуді қиындатады. Ауыл шаруашылық мамандарыньщ пікірінше ылғалдың мөлшері аммиак селитрасында 0,17 проценттен, мочевинада 0,2 проценттен, суперфосфаттарда (қос және жай)— 3,5, хлоры калийде —1,0 проценттен аспауға тиіс. Алынатын қоспаның аса ылғал тартқыш болатындығына байланысты селитра мен мочевинаны өзара араластырудың, сондай-ақ, олардың бір мезгілде қоспаға қосудың қажеті жоқ. Тыңайтқыштарды араластыру схемасы 10 Тыңайтқыш түрлері 0 Аммиак селитрасы 1 Аммоний сульфаты 2 X Мочевина 3 Жай жэне қоссуперфосфат Хлорлы калий және калий тұздары Калий сульфаты Күл Аммофос, диаммофос Аммоннйлі суперфосфат 9 10 Көң Ескерту: q Көлденең және тік қатарларындағы ± цифрлар тыңайтқыштарды білдіреді. Қатарлардың қиылысқан _l жеріндегі+белгісі„ араластыру мүмкіндігін көрсетеді, — белгісі араластыруға болмайды деген үғым. X белгісі егістікке сіңіру алдында ғана араластыратын тыңайтқыштарды көрсетеді. О-әрпі тыңайтқыштың көлденең және тігінен алғандағы рет санының бір-біріне дәл келгенінің белгісі. Картоп, көкөніс, қант қызылшасы, тамыр-түйнекті жемшөп, темекі дақылдарына калий тыңайтқыштары көбірек қажет. Калий картопта крахмалдың тамыр-түйнекті дақылдарда қанттың, жемшөпте протеин мөлшерін арттырады. Топырақтың құрамында ол дақылдардың физиологиялық ерекшеліктеріне, тыңайтқыштардың химиялық қасиеттеріне байланысты болады. Калий тыңайтқыштарын негізгі тыңайтқыш ретінде күзде немесе көктемде жер жырту, культиваторлау кезінде қолданады. Казақстанның Батыс Қазақстан облысында, Қаратауда, тағы басқа жерлерде бұл тыңайтқыштардың мол табиғи қоры бар. Хлорлы калин — құрамында 50 процент калий қостотығы және 30-40 процент хлоры бар, қызғып түсті, ұсақ түйіршікті, тыңайтқышы ылғал тартады, сондықтан да сақталу ережесі орындалмаса тұтасып қатыпқалуы ықтимал. Хлорлы калийді көптеген дақылдарға әр мезгілде қолдануға болады, оны кейбір дақылдарға, мәселен темекіге, картопқа, қант қызылшасына қолдануға болмайды, себебі олар хлордан зиян шегеді. Күкірт қышқылды калий — құрамында 48 процент калий қос тотығы, 1,0 процент магний тотығы бар ақ түсті ұнтақ, аздап ылғал тартады. Құрамында хлор жоқ болғандықтан, бұл тыңайтқыштағы күкірттің де кейбір дақылдарға пайдалы әсері тиеді. Мысалы, күкіртті ол пайдаланатын капуста, қыша, турнепс, бұршақ дақылдарының бұл тыңайтқыштың құрамындағы күкіртті жақсы пайдалануынан өнімдері біршама артады. Калий селитрасы құрамында 40-42 процент калий қостотығы және 13 процент азоты бар сарғыштау- сүр түсті кристалды тыңайтқыш, аздап ылғал тартады, бірақ қапсызақ бос тасымалдауға болады. Бұл тыңайтқыштың құрамында өсімдіктерге пайдалы екі бірдей қоректік зат бар. Оның азоты нитратты күйде болғандықтан, көбіне көктемде немесе өніп-өсу кезеңдерінде үстеп қоректендіру кезінде пайдаланылады.
Өсімдіктер қорегінде калий болмаса олар қурай бастайды. Калий бүршік тамырларының дамуына, клеткалардың толысуына және бүршік түйнектерінің неғұрлым қаулап өсуіне, жедел жетілуіне үлкен әсер етеді. Мырыш тыңайтқыштарын қолдану мерзімі және мөлшері әрбір дақылдар және топырақтар ерекшелігіне қарай өзгереді. Мырыш тыңайтқышы жеміс-жидек пен цитрус өсімдіктеріне қажет. Күкірт қышқылды мырыштың құрамында процент мырышы бар. Өсімдіктерде жүретін физитологиялық-биохимиялық процестерді жылдамдатуға катализатор есебінде мырыш қатысады. Мырыш әсерініқ аркасында өсімдіктерде витамині, каротин, углевод пен белоктар көбейеді. Мырыш өсімдіктердің тамыр жүйесінің өсуін күшейтіп. оның аязға құрғақшылыққа және тұз-сортаңға төзімді болуына жақсы әсер етеді. Күкірт қышкылды мырыш жүгері өнімін көбейтеді. Топыраққа пайдалану үшін тұқымды себер қышқылды мырышты әр гектарға 8-10 кг мөлшерінде дақылдар өсіп тұрғанда бүркуге 0.3-0.5 проценттік ерітінді дайындайды. Мырыш тыңайтқыштары ретінде республикадағы кейбір заводтардың (Өскемен, Текелі) қалдықтарын да тиімді пайдалануға болады. Марганец мифотыңайтқыштарын өте-мөте жаздық бидай, арпа, қант қызылшасы, көкөніс және картон дақылдары жақсы сіңіреді. Мәселен, Алматы облысының бозғылт қоңыр топырақты танаптарын-пл марганец тыңайтқышын қолданғанда, қант кызылшасының өнімі гетарына 30-35 центнер ал одан түсетін қанттың молшері 5-6 центнер артатыпы аньгқталды. Марганец қосылған суперфосфат. Заводтарда дайындалатын қара-сүр түсті, түйіршікті тыңайтқыш, құрамында 17-18 процонт марганец ангидрпді мон 2,0 иропспт таза маргопец бар. Мүны қызылша-пы егу кезінде қатарлап гектарына 0,25-0,5 ц мөлшеорінде, ал ұстап коректендіру үшін 0,5-1,0 ц есебінде қолданады. Дәнді дақылдар мен жүгеріні себу көзінде оны гектарына 0,6-5.8 ц. ал коконіс дақылдары үшіп 0,8-1,2 ц мөлшерінде пайдаланады. Марганец қоқысы — қара түсті ұнтақ, құрамында 14-20 процент марганец бар. Металлургиялық заводтардың қаллығы ретінде өндіріледі. Мұны марганец жетіспейтін топырақтарға, қант қызылшасы егісіне 1.5-3,0 ц, дәнді дақылдар және жүгері үшін 1,5-2,0 ц, ал көкөніс дақылдарына 2-3 ц мөлшерде қолданады. ОРГАНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МИНЕРАЛДЬІҚ ТЫҢАЙТҚЬШІТАРДЫҢ МӨЛШЕРІН ЕСЕПТЕУ Минералдық тыңайтқыштарды шашу мерзімдері мен әдістері. Тыңайтқышты тиімді пайдалану үшін мына шарттар керек: 1) егістікке жүргізілген агрохимиялық тексеру нәтижесінде сүйеніп қандай тыңайтқыш және оның қанша мөлшерде қажеттігін анықтау. тыңайтқыш енгізудің (шашудың) тиімді әдістерін, қолайлы мерзімін белгілеу. тыңайтқышты басқа агротехникалық шаралармен дұрыс ұштастыра енгізу. Азоттың аммиак түрніде ысырап болуына жол бермеу үшін азот тыңайтқыштарының аммиакты түрлерін (аммиак селитрасы, аммоний сульфаты, аммоний Лосфоттары, аммофос, диаммофос) активті сілтілік қасиеттері бар тыңайтқыштармен, кальций цинаминдімен, құрамында карбонат түріндегі калий кездесетін цемент тозаңымен ара-ластыруға болмайды. Тыңайтқыштарлы араластыру тәртібін төменгі схемадан байқауға болады. Микротыңайтқыштар өсімдікке өте аз мөлшерде қажет құрамында мыс кобальт, мырыш, тағы басқа элементтер болатып қосылыстар. Топырақта өсімдікке сіңетін микроэлементтер жеткіліксіз болса дақылдар өсуі, дамуы тежеледі, түсімнін сапасы кемиді, ayруға шалдығады. Микроэлементтердің өсімдіктер тіршілігінде маңызы үлкен. Олар ферменттер құрамына кіреді дақылдың өнімін арттырады. Агротехнологиялық талапқа сәйкес егістіктің 1 кг топырағында 1 мг бор, 50-100 мг марганий 6 мг мыс. 1-2 мг мырыш, 0,3 мг молибден болуы керек. ал орташа есеппен Қазақстанның егістік жеріндегі топырақтың 1 килограмында 0,4 мг бор. 45 мг марганец, 05-5 мг мыс. 0,17 мг мырыш, 0.2 мг молибден бар. Республика жағдайында кейбір микроэлементер жеткіліксіз болгандықтан дақылдың өнімін және сапасын арттыру үшін микроэлементтер қолдану қажет. Бор тыңайтқыштарын қолдану көптеген дақылдар үгнін аса тиімді. Бор жетіспесе өсімдіктер ауруға шалдығады, өнімі және оның сапасы едәуір нашарлайды. Бор тыңайтқышын әр гектарға 0,3-0,5 кг шашса, 1 центнер тұқымды 0,01-0,05 проценттік бор ертіндісімен тамырдан тыс қоректендіргенде 1 литр суға 200 мг бор микротыңайтқышын қолданса, қант қызылшасының өнімі әр гектардан 33-35 п. ал қант мөлшері 0,5-1,0 процентке көбейеді, көкөніс өнімі 17 про-цент, бұршақ өнімі 20 проценттен артады. Борнодатолит тыңайтқышы — ақшыл сүр түсті, суда жақсы ерігіш, құрамында 2 процент бор бар. Бұл тыңайтқышты құрғақ күйінде дақылдар тұқымын оңдеуге, егіс алдында культивациялау кезінде қолданумен қатар ерітінді күйінде дақылдарға бүрку арқылы да қолданады. Қолдану мөлшері және мерзімі жергілікті жерлердің топырақ құрамына, дақылдар ерекшелігіне қарай өзгеріп отырады. Республика топырағында бордың мөлшері көп, бірақ дақылдардың жоғары өнімі әсерінен оның топырақтағы мөлшері бара-бара азаюы мүмкін. Мырыш микротыңайтқыштары — көбінесе карбонатты қара топырақта, жеңіл механикалық құрамды қоңыр топырақтарда көбірек пайдаланылады, өйткені бұл жерлерде мырыштың қоректік қоры өте аз болады. Фосфор және калий тыңайтқыштарының жылдық мөлшерінің көпшілік бөлігі күзде енгізіледі. Егер шаруашылықта азот тыңайтқыштарының аммиак түрлері болса, онда жылдық мөлшерінің шамамен 30 процентке жуығын оңделген топыраққа енгізеді. Сүдігерге өңделген топыраққа минералдың тыңайтқыштармен бірге органикалық тыңайтқыштардың да барлық мөлшері енгізіледі. Тұқым себер алдында тыңайтқыштар тұқыммен бірге қатараралықтарға және ұяларға сіңіріледі. Тыңайтқыштармен үстеп қоректендіру өсімдіктердің өсіп даму кезеңінде жүргізіледі, отамалы дақылдар суару бороздаларын тарт-қан кезде бір мезгі.іде үстеп қоректендірі.теді. 1 степ қоректендіруге тыңайтқыштар қолдану мөлшсрі не оны енгізу мерзімі әрбір дақылдың қоректену ерекшелігіне сәйкесті болады. 1 етеп қоректендіруді әртүрлі дақылдарды өсірудің агротехникасына сәйкес түрліше жүргізуге болады: біреулеріне тыңайтқыштарды ерітінді күйінде қолданса, енді біреулеріне өсімдік қатарларының арасындағы топырақты өңдеуде кезінде құрғақ тыңайтқыш түріндс енгізеді. Минералды тыңайтқыштарды сақтау. Шаруашылыққа әкелінген тыңайтқышты егістікке шашқанға дейін оның қасиетін және салмағын сақтау шараларын алдын ала жоспарлаған жөн. Тыңайтқыштарды сақтау жағдайы олардың физикалық қасиеттеріне байланысты. Минералды тыңайтқыштардың көбінде (преципитат, фосфорит ұны. гипс және эктен басқасы) суда жақсы еритін қоректік заттар болады. Сондықтан ылғал тартқан тыңайтқыштардың физикалық қасиеті нашарлайды және қоректік заттардың мөлшері кемиді. Минералды тыңайтқыштар сақтайтын қойманы биіктеу жерге төбесін ша-тырлап, су өтпейтіндей етіп, еденін бетоннап, ағаш немесе кірпіш тесеп жасайды. Қойманың айналасын қар, жаңбыр суы ағып кететіндей етіп, доцестен жасайды. Қойманның ортасына тыңайтқыш тиейтін және араластыратын механизмдер орнатылады. Мал қоралары, тұрғын үй тыңайтқыш сақтайтын жерден аулақ болады. Сүйық минералды тыңайтқыштар (аммиак суы, сұйытылған аммиак т. б.) аса ұшқыш зат болғандықтан, арнайы металдан жасалған аузы жақсы жабылатын ыдыстарда, ал сүйытылған аммиак 25-30 атмосфералы қысымға төзімді болатын цистерналарда сақталады. Аммиак селитрасын ең дымқыл тартқыш тыңайтқыш болғандықтан тан, заводта жасалып шығарылған орауымен сақтаған жөн. Аммоний сульфаты онша дымқыл емес. Сондықтан оны биіктігі 2 тіпті 3 метрге дейін жететіндей етіп төгіп тастауға болады. Егер қапта сақталса 15-20 қапты бірінің үстіне бірін үюге болады. Суперфосфат төгілген күйінде сақталады, өйткені ондағы фосфор 1 қышқылы қаптарды тез бүлдіреді. Барлық қоймаларда тыңайтқыш) тыңайтқышты қолданғанда мол өнім беретін дақылдар егу. Дәнді дақылдар егістігінің әр гектарына азотты, — 30-100 кг, фосфорды —30-60 кг, калийді —45-90 кг есебінен, ал техникалық дақылдар егістігіне бұдан да көп минералды тыңайтқыш қолданылады. Тыңайтқыш мөлшері топырақ түріне, дақылдың биологиялық ерекшелігіне, тағы басқа жағдайларға қарай әр түрлі болады. Тыңайтқыш жерді жырту, культивациялау, тырмалау кезінде топыраққа араластырылып, біркелкі және қатарларға, өсімдік түбіне ұялай шашылады. Ұялай шашқанда тыңайтқыш көп үнемделінеді. Тыңайткышты СНТ -2,8, РТТ -42, РУМ -5, РУМ -8 тағы басқа құралдармен, кейде ұшақпен шашады. Бір гектарга енгізілетін тыңайтқыштың мөлшерін (әсерлі затына байланысты) былай есептейді. Егер бір гектар жерге әсер етуші заты бойынша 60 кг азот беру қажет болды делік, ал шаруашылықта тек аммиак селитрасы гана бар. Оның құрамында азот 34 процент. Сонда бір гектар жерге капша амиак седитрасын қолдану қажет болар еді? Ол үшін 60-ты 100-ге көбептіп, одан шыққан санды 34-ке бөледі. Міне, бір гектарга әсерлі заты бойынша 60 кг азот беру үшін 176,5 кг аммиак селитрасын сіңіру қажет. Тыңайтқыштар негізінен үш кезеңде қолданады. Бірінші кезеңі күзде сүдігер жырту кезінде, екін кезең көктемде топырақ өңдеу немесе тұқым себумен бірге, ал берілмен қалған тыңайтқыш мелше-f қалай да оларға өсіп-өну кезендерінде үстеп қоректендіру арқылы беріледі. Бұл әдіс отамалы дақылл үшін біршама жақсы әсер етеді. Тыңайтқыштарды қолдану барынша тиімді болуы үшін мәдени дақылдардың биологиялық ерекшеліктерін ғана ескеріп қоймай, сонымен бірге тыңайтқыштарды енгізудің қасиетін, оның түрлі мен әдістерін де есепке алады. Фосфор тыңайтқыштары топырақта тарамай бір жерде жатып қалатынын ескеріп енгізілген кез, олардың ылғалды қабатқа, өсімдіктің тамыр жүйесі Ялайылатьш арага түсуін қадағалайды. Азот тыңайтқыштың тиімділігі көбінесе оны қолдану мерзіміне байланысты болады. Қысты гүні қг суы шайып кетпеуі үшін азотты тыңайтқыштарды негізінен өсімдіктің өсіп-даму кезеңінде сіңіреді. Калий тыңайтқыштары да топыраққа тез тарамайды, сондықтан оларды топырақты күзде өндеген сонымен қатар өсімдіктің өсіп-даму кезеңінде қолданады. А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
Өсімдіктің табиғат пен адам, жануарлар, микроорганизмдер өміріндегі маңызы. Мал азықтық дақылдарын тыңайту ерекшеліктері, тиімді пайдалану кезеңі. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ
Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынов Кафедра агрономии Емтихан билеті № 2 Экзаменационный билет № Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
2. Сорттық және тұқымдық бақылау. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөн А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
2. Тұқымның себу алдындағы дайындау жұмыстары. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-ж А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии Емтихан билеті № 4 Экзаменационный билет № Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
2. Оптималды себу мезгілінде қандай факторларды ескеру қажет. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
2. Оптималды себу нормасында қандай факторларды ескеру қажет. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ
Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
2. Егістік және мал азықтық өсімдіктердің себу тәсілдері. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жө А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
1. Ұрық (плод) деген не? Олар қандай болады?. 2. Тұқым себу тереңдігін таңдауда қандай факторлар есептеледі?. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөне А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
2. Егістікті күтіп баптауда негізгі агротехникалық әдістер. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөне А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
1. Жапырақ пен сабақтың атқаратын ролі. 2. Солтүстік Қазақстанда астық және мал азықтық өсімдіктерінің зиянкестері. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ
Зав.кафедрой қолы аты-жөн А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедры агрономий
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
1. Гүлдер қандай роль атқарады және олардың құрылысы. 2. Өсімдіктер қорғаудың агротехникалық әдістері. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ
Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
1. Тұқым дегеніміз не? Тұқымның құрылысы мен өсуі. 2. Өсімдіктер қорғаудың химиялық әдістері. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ
Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
процесске қосқан үлесі. 2. Өсімдіктер қорғаудың биологиялық әдістер. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ
Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии Емтихан билеті № 13 Экзаменационный билет № Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
1. Өсімдіктің өсуі мен дамуының факторларды. 2. Өсімдіктер қорғаудың интеграциясы. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ
Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии Емтихан билеті № 14 Экзаменационный билет № Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
2. Егіншіліктің негізгі заңдары. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
2. Арамшөптердің классификациясы. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
1. Тургор және плазмолиз. Олардың маңызы мен атқаратын ролі. 2. Арамшөптермен күресудегі ескерту шаралары. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ
Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
1. Өсімдік өміріндегі жарық, жылу және ауаның қажеттілігі. 2. Арамшөптермен күресудегі жойғыштық шаралары. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии Емтихан билеті №18 Экзаменационный билет № Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
2. Топырақ өндеудегі технологиялық операциялар. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
2. Ең басты топырақ өңдеу тәсілдері мен кезеңдері. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
2. Топырақты тайыз өңдеу және оның себебтері. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А. Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
2. Ерте және қара сүрі жер дегеніміз не? Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
2. Топырақты минималды өндеу, қажетті жағдайлары мен жолдары.
преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
2. Ауыспалы егістер туралы түсінік және оның элементтері. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии Емтихан билеті № 24 Экзаменационный билет № Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
2. Алғы дақылдар және малазығын өндірудегі маңызы. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
2. Жемшөп дақылдары және өсіру технологиясы. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии Емтихан билеті № 26 Экзаменационный билет № Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
элементтердің қатнасы. 2. Сүрлемдік дақылдар, олардың өсіру технологиясы.
преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
қандай?
2. Біржылдық астық тұқылдас шөптер, олардың өсіру технологиясы. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
1. Комплекстік тыңайтқыштар және олардың қолданылуы. 2. Біржылдық бұршақ тұқымдас шөптер, олардың өсіру технологиясы.
преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
1. Өсімдік өміріндеге микроэлементтердің маңызы. 2. Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптер, олардың өсіру технологиясы. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
Сидераттардың маңызы. 2. Көпжылдық астық бұршақ тұқымдас шөптер, олардың өсіру технологиясы. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
олардың өсімдіктер өсуі мен өнуіне әсері. 2.Шабындықтар мен жайлымды жерлердің өнімін арттыру үшін жеңіл - желпі жақсарту жүйелері. Оқытушы _____________ К.Оразбаев преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөнi А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова Кафедра агрономии
Пән Ботаника және агрономия негіздерімен малазығын өндіру Дисциплина
2. Шабындықтар мен жайылымды жерлердің өнімін арттыру үшін түбегейлі жақсарту жүйелері.
преподаватель қолы аты-жөнi _______________________кафедра отырысында қаралды және бекiтiлдi ____.___.200__ж., хаттама№ Рассмотрены и утверждены На заседании кафедры агрономии и ИТ Кафедра меңгерушісі____________ Б.Баимбаев Зав.кафедрой қолы аты-жөнi Каталог: files -> book files -> Қазақстан тарихы 5 сынып. 2013-2014 оқу жылы files -> Расул гамзатов files -> Жамбыл атындағы республикалық жасөспірімдер кітапханасы Қазақстан ақын – жазушылары ХХ ғасырда files -> «№ мектеп-лицей» мемлекеттік мекемесі Күнтізбелік- тақырыптық жоспар files -> Ермұхан Бекмахановқа Сыздайды жаным, мұздайды қаным, жан аға! files -> Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі, жергілікті атқарушы органдар көрсететін білім және ғылым саласындағы мемлекеттік қызмет стандарттарын бекіту туралы book -> Макс Лукадо сенің Қолыңнан келеді book -> Игілігіміз үшін болатын азаптар Құдай неге қиындыққа жол береді? жүктеу/скачать 3,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|