Ахмет –қазақ санасының шамшырағы

Рөлдерде: Байтұрсын, Ақтас, Бәйбіше, Ауыл келіні, Бала Ахмет, Жас Ахмет, Егде Ахмет, Шәкірттері, Бадрисафа, Офирцерлер

Ахмет Байтұрсыновтың шыққан тегі де осал жандар емес, арғы бабасы Үмбетей жырау. Шошақтың 4 ұлы болған. Соның бірі Байтұрсын елге беделді, әділ азамат болған. Бірде ауылға лаң салған кәрі оязды сабап, басын қан жоса етеді. Көп ұзамай офицерлер Байтұрсынды тұтқындауға келіпті,тұтқындалуының себебі «кәрі ояз» атанған начальник Яковлевті сабап,басын жарған болып табылады.

Бірнеше ауыл келіндері мен Байтұрсынның бәйбішесі әнші қыздан ән тыңдап,кесте тігіп отырады, жайма-шуақ ауылдың көрінісі көрсетіледі. Алыстан бір топ суыт жүрісті аттыларды көрген ауыл келіні бәйбіше отырған отауға жүгіреді.

(Соны естіген жұрт дүрліге бастайды )

Көпшілік жиналып қалады:

-Не шаруамен жүр екен.

-Осылар-ақ ел үрейін алып бітті ғой!

-Өткендегі кәрі ояздың былығы болмаса жарар еді.

- Дүрлікпеңдер, тыныштық сақтайық!

(Ауыл иттері шабалана үріп, қамшы тиген иттер қаңсылап, тұяқ дүбірі мен шылбыр дауыстары құлақ түбінен естіліп, жасауылдар шұғыл келеді.)

Байтұрсынды шақырыңдар!

-Итжеккенге кете ме?

- Тұтқындаңдар!

-Құп болады.

-Қап, мына кәрі ояздың қорлығы өтті-ау!

-Әке, кетпе, қалдырма бізді. Жібер әкемді.... Жібееер!

Сөйтіп халық Байтұрсынның жоқтығына да көндігеді. Күндер зулап өтеді. Ахмет те ер жетіп есейеді. Ол әке үмітін ақтаймын деп, көз шырымын алмай өлең жазуды әдет қылған. Мұғалім болып, газет, мақала шығарып, қазақ халқының көзін ашады. Шығарған өлеңдерінің көбісі өзінің басынан өткергені. Сол шақта әр түрлі кітаптар дүние көзін аша бастайды. Қазақ тілін мектепте пән ретінде оқытуды қолға алып «Тіл құрал» кітабын жарыққа шығарды.

Қазақтың еңкейген кәрі, еңбектеген жасына түгелімен ой түсіріп, өлім ұйқысынан оятып, жансыз денесіне қан жүгіртіп, күзгі таңның салқын желіндей ширықтырған, етек-жеңін жиғызған «Қазақ» газеті болатын. Ол газеттің жаны кім еді? Ішіндегі қажымайтын қайрат, кемімейтін екпін кімнің екпіні еді? Ол екпін, ұйықтаған қазақты айқайлап оятуға заман ерік бермеген соң, маса болып қалай ызыңдап оятамын деп, ұзақ бейнетті мойнына міндет қылып алған Ақаңның екпіні болатын...

2-перде. Әке үмітін ақтау жолында...

(ескерту: Ахмет образын ашу мақсатында өлеңдердің хронологиялық реті сақталмаған)

Маса

Түсіне қарап,

Күшіне қарап,

Ісінен түңілме.
Ызыңдап ұшқан мынау біздің маса,

Сап-сары, аяқтары ұзын маса.

Өзіне біткен түрі өзгерілмес

Дегенмен, қара яки қызыл маса.

Үстінде ұйықтағанның айнала ұшып,

Қаққы жеп қанаттары бұзылғанша.

Ұйқысын аз да болса бөлмес пе екен,

Қоймастан құлағына ызыңдаса?

Қалтылдақ қайық мініп еспесі жоқ,

Теңізде жүрміз қалқып, кешпесі жоқ.

Жел соқса, құйын қуса, жылжи беру,

Болғандай табан тіреу еш нәрсе жоқ.
Бұл күйге бүгін емес көптен кірдік,

Алды-артын аңдамаған бетпен кірдік.

Шығармай бір жеңнен қол, бір жерден сөз,

Алалық алты бақан дертпен кірдік.

(Қазақ қалпы)

Автор:

Ахметтің қанша өлеңі, шығармасы шыққанымен, бұл шындықты большевиктер теріске шығарып,оның есімін мәңгілікке тарихтан өшіруге тырысады. Ахметті тұтқындайды. Ахмет небір қиын қыстау кезеңін басынан кешеді. Қайбір жылдары босатылып, өзінің жұмысын жалғастырады. Дегенмен оны жайына жібермей, тағы да тұтқындайды. Ахмет егде тартады.Түрменің ауыр азабына төзе отырып, большевиктердің қылмысын әшкерелеуден жалықпайды.

Суық камерада мұңға батқан Ахметтің хат жазу сәті

Өзінің ақыл-ойын да, күрескер қайсар рухын да елінің ертеңіне бағыштаған Ахаң-Ахмет Байтұрсынов бес рет қамалған екен. «Халық жауларының» қайсысының да отбасы, әйел бал-шағасы қорлықты көресідей көрді. Соның ішінде Ахметтің отбасы мен туыстары шеккен зәбірдің жөні бөлек. Ахаңның асыл жары Бадрисафаны да заманның қара дауылы аямады, қаңбақтай ұшырды. Ахмет тоңған суыққа ол да тоңды, Ахмет көрген азапты бірге тартты. Ахаң Қарқаралыда түрмеге түскенде Александра деген орыс қызы оған тамақ тасып, рухани демеу болып, көмек қолын созады. Кейін арыс аға Семей түрмесіне қамалғанда да артынан іздеп барып көмектеседі. Бұл ақынның адал жары- Бадрисафа еді.

-Кімге келдіңдер!

-Ім... Байтұрсыновқа ма, Байтұрсынов де...заттарыңның тізімін жаздыңдар ма?

-Иә, рұқсаты бар, аға...

-Кәні, ұзарт бері қарай, мына арызды кім жазды?

-Мен....

-Ім., иісін-ай, нанды кім жапты?

- Біз сізге ұнайтынын білмеппіз, айып бізден... (нанды күзетшілерге беріп кіреді)

Ахмет пен Бадрисафаның кездесуі

-Байтурсынов! Сыртқа шық! Қолыңды артқа ұста! Оңға бұрыл!Жүр! Тоқта!

-Он минут уақыт! (жасауыл даусы)

Ахмет : Қой жыламаңдар, үй іші, ел аман ба? Апамдар қалай?

Бадрисафа: Арысым, бетіңізге не болған? Тіс... тістеріңіз қайда? Денеңізде сау тамтық жоқ қой! (Сыңсып жылап жібереді)

Ахмет : Ех, басым, басым! Ет езілсе де ми езілмегеніне тәубе! Тісім қағылса да, тілім кесілмегеніне тәубе! Қабырғам сынса да, қабағым тесілмегеніне тәубе! Көз – тіл жеткізе алмас ұғымды айтатын шешен, батыр, жүрек пен сананың қожасы екен. Ақын Абай ғашығын көз қарашығын босқа баламаған...Көз өмір құдіреті! Көздің барлығына, ақпай қалғанына қанағат етемін. Отыз екі тісімнің айырылғаныма жұбанамын.

Бадрисафа: Сіз аман болыныз, сіздің деніңіздің саулығы – халқымыздың саулығы. Сіз білім бұлағын мұхитқа айналдырып, перзенттік борышыңызды өтеймін деп жаныңызды пида етудесіз. Шіркін, өткен күндер есіме түседі отбасында арқа-жарқа болып отырушы едіңіздер. Шәкірттеріңіз Міржақып, Жүсіпбек, Мағжан өзіңіздің «Қос жирен» әнін шырқаушы едік. Сағыныштан сарғайып, көңілім құлазыған сәттерде сіздің салған әндеріңізді ыңылдап айтып отырамын, сізсіз салған әннің қию да қашып, зарлы болып естіледі өз құлағыма, өзіңсіз өткізген күндерім тозақ, атырған таңдарым шуақсыз болып кетті...

Өзіңіз айтқандай талай жорға, талай тұлпар тағдырдың кермесіне кез болып отыр. Бір жеті болды Міржақыпты алып кеткелі, оны қай түрмеге жапқанын да таба алмадық. Тағы да бір шамшырақ сөне ме деп қорқамын.

-Уақыт бітті!

Я, құдайым! Аққа жақ!

Өзіңе аян – мен нақақ.

Аққа деген жолымның

Абыройын ашпай, жап

Аят пенен хадисте

Адал ниет, ақ іске

Жаңылмасам, жоқ еді

Жаза тартсын деген бап.

Мені ұстатып, айдатып,

Зығырданды қайнатып,

Масайрасып мәз болып,

Қуанғанды өзің тап!

Аз күндікке алданып,

Аз нәрсеге жалданып,

Адасқанын алаштың

Түзу жолға түсір хақ!

Ату жазасы алдындағы соңғы сөзі:

… Тән көмілер, көмілмес еткен ісім,

Ойлайтындар мен емес бір күнгісін

Жұрт ұқпаса, ұқпасын, жабықпаймын

Жүректерге қайғы болып үн қатқан,

Қасіретті еңсе басқан зіл батпан.

Жазықсыздан жапа шеккен жандарды,

Ұмытпайды үлкендер мен ұрпақтар.

Жара салар адамзаттың жанына,