АҚыт қажының «ЖИҺаншаһ» дастанындағы шаһзада бейнесі

Халық ақындарының шығармашылығындағы фольклорлық дәстүр мәселесін сөз еткенде, ел аузында сақталып келген аңыз, әпсана, хикаяттардағы кейіпкерлердің де айрықша орын алатындығын жасыруға болмайды. Қызыр, Атымтай Жомарт, Ескендір, Қорқыт тәрізді тағы да басқа бейнелер аңыз арқылы көпшілікке жақсы таныс болғандықтан толғаулар мен дастандарда қолданыс тапқанда туындыны тұтасымен халыққа етене жақын етіп жібереді. Халық ақындарының мифтік кейіпкерлер мен аңыздағы бейнелерді өз шығармаларына арқау етуінің бір қыры осында жатыр. Мифтік кейіпкерлерден жиі кезігетіні періште, пері, жын, мыстан кемпір. Бұлардың жиі қолданылуының да өзіндік себебі бар. Өйткені, олар мифтен, эпикалық туындыларға, одан халық ақындары шығармаларына сатылай отырып өткен. Ғалым Ш.Ыбыраев былай дейді: «Мифтік ұғымдардан қазақтың көне эпостарында көптеген белгілер сақталған. Жалпы, көне эпостарда ерекше жинақталып, тұтас көрінетін жауыздық бейне – мыстан кемпір. Ол бірде айлакер, барлық жағдайды күні бұрын болжап отыратын, сөйтіп, батырдың жолына алдын-ала тор құратын жауыз кемпірдің кейпінде суреттелсе, бірде жеті басты жалмауыз, нағыз дүлей күштің иесі ретінде суреттеледі. Тегінде айдаһар мен жалмауыз кемпір бейнесі ежелгі замандарда мифтік негізі бар ұғымдармен байланысты болуы әбден ықтимал. Міне, мұндай бейнелер ақындар шығармаларында да өздерінің негізгі қызметтерін өзгертпейді.

Көрнекті халық ақыны Ақытқажының бізге «Жиһаншаһ», «Ғали мен Дариға», «Мәликенің жүз жұмбағы», «Кесік қол келіншек» деген төрт дастаны белгілі болып отыр. Бір назар аударарлық жай осы дастандардың оқиға желісі шығыстан келген аңыздардың негізінде шығарылған. Осының өзі Ақыттың шығыс әдебиетімен жете таныс болғандығын аңғартады. Ақынның «Жиһаншаһ» дастаны, әлем әдебиетінің алтын туындыларының бірі «Мың бір түн» аңыздарындағы «Жиһаншаның өмірі туралы әңгіме» тарауының негізінде шығарылған. Оқиға желісінде өзгеріс жоқ. Ал, көркемдігі мен образдау жүйесінде ұлттық фольклорға тән бейнелі сөздер мен суреттеулер мол қолданылған. Мәселен, аңызда патшаның баласының жоқ екендігі: «Қазынасында қисап жоқ еді. Бірақ, сондай ұлы патшада бала болмады. Оны орта жасқа келгенде қайғы басты» деп қарапайым тұрғыда баяндау үлгісінде берілсе, дастанда:

Тамузға бала дерті болды түйін,

Баласыз қайғы деген қандай қиын.

Көрмедім бір баланы сүйе алмадым,

Не керек сансыз түймен мал мен бұйым,-

деп басталып, бірнеше шумақтың бойына патшаның ішкі жай-күйін шебер бейнелеген. Әдемі суреттерді баланың өмірге келуін баяндаған тұстарынан да көреміз. «Мың бір түн» бұл иірім басты кейіпкердің өз атынан айтылады да, бір ғана сөйлеммен беріледі. Ал дастанда басты кейіпкер үшінші жақта қолданылған. Баяндаушы – автор.

Оған берген тәңірі артық бақты,

Мінгізген тәңір қалап алтын тақты.

Ханшаның медет кәмәлі тамам болып,

Жетті де ай мен күндей бір ұл тапты.

Әдемілікті, сұлулықты бейнелеу барысында аспан әлемін қолдану, яғни, айға, күнге, жұлдызға теңеу қазақ фольклорында көне дәуірде қалыптасып, дәстүрге айналған құбылыс. Дастандағы басты бейне – Жиһаншаһтың өмірге келуі осылайша сипатталады.

Басты кейіпкердің туындылардағы аты біртектес болғанымен, дыбыстық жүйесінде аз да болса, айырма бар. «Мың бір түндегі» Жиһаншаһ, ел аузындағы аңыздарда Жиһанша, ал Ақытқажының дастанында Жиһаншаһ. Бұл, әрине елеулі құбылыс емес, дегенмен, басты бейненің халықтық тұлғаға жататынын аңғартқан шығармасына арқау болуы, дәстүрге айналған қолданыс десек артық айтқандық емес. Өйткені Әзірет Әлі, Дариға, Мәлике аты аңызға айналған халықтық бейнелер болып табылады. Дастанда патшаларға тән білім алған Жиһаншаһ он бес жасында таққа отырады.

Жиһаншаның Тамуз патша халін білді,

Неше хан, би мен төре танып жүрді.

Жиһан шаһ он бес жасқа жеткеннен соң,

Әкесі баласына тағын берді.

Ал, аңызда басты бейненің таққа отырғандығы айтылмайды, соңына дейін патшаның баласы ретінде суреттеледі. Яғни, Жиһаншаһты таққа отырғызушы – Ақыт қажы. Біздің ойымызша мұндай өзгерісті автор басты кейіпкерді тұлғаландыра түсу үшін жасаған тәрізді. Себебі Жиһаншаһтың әкесі Тамуз патша аңызда да, дастанда да негізгі кейіпкер ретінде суреттеледі. Барлық оқиға желісі Жиһаншаһтың төңірегінде өрбиді. Сондықтан ақын басты бейнені жан-жақты кемеліне келтіріп, толықтырып, дараландырып алуды алдына мақсат етіп қойған тәрізді. Мұнымен қоса, ол ел басқарып бір жыл патша болады, яғни әкімшілік жүйеден тәжірибе жинақтап, жетіле түседі.

Жиһаншаһ патша болып мінді таққа,

Сый қылды әр не, неше жамағатқа.

Патша болып бір жыл таққа отырды,

Жасағаны бақ берер адамзатқа.

Оқиға желісі осы тұстан бастап ерекше қырқынмен дамиды да, басты кейіпкер неше түрлі қиыншылықтар мен ауыртпалықты басынан өткеріп, өмірдің, сан алуан талқысына түседі. Әрине, адамды ширататын – өмір өткелдері, оны автор жақсы біледі. Олай болса, Жиһаншаһтың кемемен дауылға тап болуы, аралға шығып қалуы, маймылдарға патша болуы, Сүлеймен патшаның хатын оқып ойға түсуі т.т. осылардың барлығы қажеттіліктен туындаған, бір-бірімен сабақтасып жатқан иірімдер. Ақын басты бейнені сомдау барысында, аңыздағы тұлғасына тән сипаттауларды сақтай отырып, бірте-бірте шыңдайды, шынықтырады. Іс көрмеген, тәжірибесіз Жиһаншаһтың алғашқы алдануы табыс жасаймын деп, ажал тауының басында қалуы.

Ойлады шаһзада барайын деп,

Мың алтынды қойныма салайын деп.

Қандай қиын болса да жалғыз сағат,

Қызмет қып, сол алтынын алайын деп.

Дастанның соңында осы жұмысқа басты кейіпкер өз еркімен қайта келеді. Бірақ, бұл келістің мазмұны да мақсаты да өзгеше. Мазмұны – алдаушылардың өзін алдап кегін қайтарса, мақсаты-ғашығын іздеу. Яғни, Жиһаншаһ алды-артын аңдамайтын аңқау бала емес, өмірдің біршама өткелінен өткен жігіт.

Сөйлейді өз қылғанын әуел бастан,

Отырады лақтырмай гауһар тастан.

Қожа Хорзын жалынды жерде тұрып,

Жөнелді шаһзада қарамастан.

Сүйгенін іздеп, ұзақ сапарға аттану, жолдағы кездескен керемет қиыншылықтарды бұзып-жарып өту, сөйтіп ғашығына жолығыу халық ауыз әдебиетінде, атап айтқанда, ертегілерде, батырлар жырында, ғашықтық дастандарда жиі кезігетін желі. Осындай дәстүрлі тәсіл «Жиһаншаһ» дастанында да өз орайын тапқан.

Басты бейнеге тән сипаттардың бірі – туған жерін, елін ерекше құрметтеу, бір сәтке есінен шығармай жүрегінде ұстауы. Бұл көрініс «Мың бір түндегі» аңызда айрықша айқындалып көрсетіле қоймайды. Маймылдар тұтқынынан қашып шығып, еліне келе жатқанда, қаласының жиырма алты айлық жол екендігін естігенде: «Сол еврейдің сөзін естіп, ұзақ уақыт өз елімнен кісі келмейтініне қайғырдым» деп жалпылама тұрғыда шахзаданың сөзі арқылы сездіреді. Ал, дастанда керісінше Жиһаншаһтың сағынышына ерекше көңіл бөлінген. Елін, жерін, үй-ішін, жора-жолдастарын сағынғандығы бірнеше шумақтың бойына жүйелі түрде берілген.

Сонан соң үй сағынып зар қылады,

Шаһзада құлыменен баршалары, -

немесе,

Бейнетін көрсеткен соң дүние тарлық.

«Кемеміз орнында ма, көріп кел», -деп,

Біріне құлдарының қылды жарлық.

Басты бейненің еліне деген сағынышын екпін түсіре жырлау, дастанның көптеген тұсында бірдей көрініс тапқан. Оны иесіз шаһарда тап болғанда, маймылдарға тұтқынға түскенде, ажал тауының басында қалғанда, құстар еліне барғанда байқаймыз.

Патшаның қол-тырнағы талқан болған,

Киімдері дал-дұл боп таста қалған.

Бас, алғы бәрі де тасқа тиіп,

Шаһзада есі кетіп байқұс болған.

Бұл – дастандағы сурет. Басына осыншама ауыртпалық түссе де көздеген мақсатына жету үшін төзеді, шыдамдылық танытады. Әрине, қандай сюжетті шығарма болмасын, автордың қалауы басты бейнені мейілінше жағымды етіп көрсету. Сонда ғана ол тыңдаушылардың ықыласын өзіне аударады. Сондай ұнамды көріністердің бір қыры – кейіпкердің төзімді болуы. Олай болса:

Бейнет көріп жүдепсің түсің қашып,

Отырсың құдай айдап амандасып.

Тұрасың бала болып аз күн маған,

Барасың ел-жұртыңа болса нәсіп,-

деген құс патшасының сөзін көңіліне демеу тұтып, еліне жетер мүмкіндікті шыдамдылықпен күтуге кіріседі.

Эпикалық шығармалардың басым көпшілігінде туындының мазмұнын байытатын, оқиға желісінің дамуына ерекше үлес қосатын – махаббат. Сүйіспеншілік, ғашықтық өмір өмір заңдылығы, сондықтан көркем туындыны махаббатпен көркемдеу, шығарманың тартымдылығын, маңызын арттырады. Ертегілерді алып қарайтын болсақ, «Аяз бидегі» ханның қызы, «Ер Төстіктегі» Кенжекей, батырлар жырына назар аударсақ «Қобыландыдағы» Құртқа, «Алпамыстағы» Гүлбаршын шығармадағы махаббаттың маңызды мәселеге айналауына себепкер болған бейнелер. Сондай-ақ, ел ішіне кеңінен тараған «Ләйлі-Мәжнүн», «Мұңлық-Зарлық», «Таһир-Зухра» тәрізді ғашықтық дастандардың өзі жеке бір әлемді құрап тұрғандай. Ал, «Жиһаншаһ» дастанындағы шахзаданың сүйген жары – пері патшасының қызы Шамшия. Шығарма оқиғасының өрбуіне айрықша жол ашып тұрған да осы екі жастың арасындағы сүйіспеншілік. Жиһаншаһ өз махаббатына қол жеткізу барысында жолда кездескен адам сенгісіз кереметтердің барлығын бұзып-жарып өтеді. Әрине, мұндай әрекеттің астарында махаббатты, қадырлеу, қастерлеу жатыр десек артық айтқандық емес. Аңызда әкесінің өзге қызға үйлен деген ұсынысына:

Айта көрме, әкежен,

Ем болмайды ол маған.

Шамшияны көрмесем,

Жарық емес атқан таң,-

деп жауап берсе, дастанда қыздың жанына жатқан Жиһаншаһтың ол қызға көз салып қарамағандығы айтылады.

Жүрегін шахзаданың қайғы алды,

Түндегі сұлу қызға қарамады.

Таңертең мұңлы жүрген ойға батып,

Шамсаның қайғысына зарланады.

Бұл көрініс шаһзаданың өз махаббатына деген ықыласын, адалдығын, тазалығын, сенімділігін көрсетеді. Осы жәйтті айқындай түсетін тұстар туындыда көптеп кездеседі. Солардың барлығы басты бейненің махаббатты құрмет тұтатын тұлға ретінде суреттелетінін көрсетеді.

Жиһаншаһтың бойындағы келесі бір жағымды мінез – мақсатқа жетуге талаптанушылық. Егер кейіпкер талапсыз, талғамы жоқ жан ретінде бейнеленсе жағымсыз адамға айналары анық. Сондықтан, автордың міндеті басты тұлғаны жинақтай отырып, сабақтастыра суреттеуді ұсынады. Ғалым З.Қабдолов былай дейді: «Ұнамды кейіпкер – тарихи категория. Ахилес пен Прометей заманында Рудин мен Рахметовтің болуы мүмкін емес. Сондай-ақ, Рудин мен Рахметов өмір сүрген дәуірде Ахилес пен Прометей сияқты образдар жасау өнер болмас еді. Демек, осылардың әрқайсысы бірін-бірі қайталамай, тек өз дәуірінің шындығымен сипатын сәулелендіргендіктен ғана типтік тұлға, ұнамды қаһарман жәрежесіне көтерілді». Алдына арнайы мақсат қойып, оған қол жеткізуге ұмтылу кейіпкердің тұлғасын толықтыра түсетін ұнамды сипаттардың бірі болмақ, Жиһаншаһтың талапкерлігі ұйқыда жатқан әскерлерді қалдырып, сүйген жарын іздеуге аттануынан да аңғарылады.

Жөнелді Жиһаншаһ та жеке қашып,

Сарғайған запырандай түсі қашып.

Тәуекел деп бет қойды жапан түзге,

Жиһанда іздегені Шәмсі ғашық.

Шаһзада үшін алдында тұрған мақсат – махаббатын іздеу. Ол өз мақсатына жету жолында өзге жағдайларды көрмейтін, көрсе де пікірін өзгертпейтін жан ретінде суреттеледі. Мұндай мінездегі сипат, оны өзге кейіпкерлерден оқшауландырып, даралап та тұр.

Дастанда шаһзада өз елінің патриоты болып суреттеледі. Ғашығына қолы жеткеннен кейін көп аялдамай еліне қайтады. Ондағы ойы өзі кеткенде шабуыл жасаған жау әскерлеріне қарсы күресу, халқын, жерін дұшпаннан қорғау.

Ел-жұрты патшаның еске түсті,

Қайғысы және дағы болды күшті.

Жауда қалған ол әкем не болды деп,

Ойлайды қағыменен әрбір істі.

Осы тұста шаһзаданың туған жерге деген махаббаты, сағынышы көрініс береді. Дастанның басынан соңына дейін тыңдаушының көңілінен шығып, жағымды іс-әрикетімен ұнамды бейнеге айналған патша баласының, түйінделер тұста елін ұмытып, жан жерде қалып қойса, тартымды кейіпкердің тауы шағылып, сюжеттің мазмұны әлсірер еді. Сондықтан, соңғы сөзде еліне келген шаһзада жауын ойсырата жеңіп, сүйгенімен бақытты өмір кешеді.

Кәпірлердің мұсылман бәрі болды,

Қуанып шаһзаданың көңілі толды.

Қайтарып ол Қағалох шаһарына,

Жұртына Жиһаншаһ патша болды.