Акимжанова Гаухар Сауалхановна Пәні: қазақ тілі Курс І топ сад-101, сжд- 101 Мерзімі сабақтың тақырыбы: Сөз құрамы

6. Сабақ мақсаты: Білімділік: студенттердің сөз құрамы бойынша алған білімдерін тиянақтау, қосымшаларды сөздерге дұрыс жалғай білуге үйрету, теориялық білімдерін іс жүзінде қолдана білуге баулу, тақырып бойынша ойларын еркін жеткізе алуға, ауызекі сөйлеуге жаттықтыру, сөйлеу мәдениетін жетілдіру, топпен жұмыс істеуге дағдыландыру.

1) Мұғалімнің сұрағы: Лексика нені зерттейді?

2) Жұппен жұмыс. Қатар отырған екі білім алушы бір-біріне сұрақ қойып, жауап береді.

1. Көнерген сөз дегеніміз не?

2. Архаизм дегеніміз не?

3. Тарихи сөз дегеніміз не?

4. Жаңа сөз дегеніміз не?

5. Диалект сөз дегеніміз не?

6. Термин сөз дегніміз не?

7. Кірме сөз дегеніміз не?

8. Кәсіби сөз дегеніміз не?

9. Табу сөз дегеніміз не?

10. Эвфемизм дегеніміз не?

11. Дисфемизм сөз дегеніміз не?

12. Сөзің тура және ауыспалы мағынасы туралы айтыңыз.
13. Омоним, синоним, антоним туралы не білесіз?

14. Тұрақты сөз тіркесі жайлы не білесіз?

Жалғау - сөз бен сөзді байланыстыратын қосымша. Жалғаудың төрт түрі бар. Олар: көптік жалғауы, тәуелдік жалғауы, септік жалғауы және жіктік жалғауы.

2.1. «Шаңырақ» сөзі нені білдіреді?

2.2. Шаңырақтың «қара шаңырақ» атануының себебі неде деп ойлайсыздар?

3) «Киіз үй туралы мәліметтер» бейнефильмін көру.

Олай болса балалар, біз бүгінгі сабағымызда осы бейнефильмнен көргендерімізді еске түсіре отырып, «Киіз үй тігу» ойынына қатысып, түрлі тапсырмалар орындаймыз. Топ жетекшілердің алдында бағалау парақтары жатыр.Топ мүшелерінің жауаптарын парақтарға белгілеп отырасыздар.

Сонымен киіз үй тігу үшін бізге ең алдымен не істеу қажет деп ойлайсыздар?

Керегені жаю: І топ. 1-тапсырма. Оқып шығып, мәтіндегі негізгі ойды анықтаңызар. Мәтіндегі қарамен жазылған сөздерді құрамына қарай талдаңыздар.

Қара шаңырақ

Қазақ үшін кенже бала шаңырақ иесі. Басында балалары өз алдына отау үй тіккенде, әрқайсысы қара шаңырақтан енші алады. Әкем марқұм ұзақ сапарға жолаушылап шыққанда, жүз шақырым жердегі қалада тұратын Кәрім дейтін немере інісінің үйінен міндетті түрде дәм тататын.

Бірде менің «неге?» деген сұрағыма әкем: «Қара шаңырақ осы үйде» деді. Кейін білсем, әкем ғана емес, жақын туыстардың барлығы да сол үйді аттап өткен емес. Өйткені Кәрім ағаның бесінші атасы Наурызбай бабамыздың кенжесі көрінеді. Кешегі Ұлы Отан соғысы жылдарында да, тіпті аталарымыз бен әкелеріміз осы үйден дәм ауыз тиіп, майданға аттанған екен.

Қара шаңырақтың амандығына не жетсін!

ІІ топ. 1-тапсырма. «Семантикалық карта» стратегиясы. Мәтінді мәнерлеп оқып, кестені толтырыңыздар.

Киіз үй

Киіз үй – тарихымыздағы ең алғашқы сәулеттік құрылыс. Көшіп қонуға ыңғайлы, жер сілкінісіне төтеп беретін ең қолайлы жәдігер. Кереге, шаңырақ, уық, сырқырлауық – киіз үйдің негізгі бөлшектері. Соның ішінде — Кереге киіз үйдің негізгі қаңқасы болып есептеледі. Ол — талдан, жіңішке қайыңнан жасалады. Кереге санына қарай киіз үй 4,6, 8, 12 қанат етіп тұрғызылады. Ал, Хан ордасының кереге саны 30-ға дейін жетеді. Ал шаңырақ болса – киіз үйдің еңсесін құрап, тұтастырып тұратын күмбез. Қазақы нанымда шаңырақты еш уақытта төңкеріп қоюға болмайды. Тіпті шаңырақ көтеріліп жатқанда ешкімнің сөйлеуіне болмайды екен. «Жетi уық шаншылғанша жетесiз ғана сөйлейдi» деген сөз осының дәлелі болмақ. Ал, уық кереге мен шыңырақты жалғап тұрады. Сықырлауық болса кереге шеңберін тұйықтап, киіз үйге кіріп – шығатын есік қызметін атқарады. Ағашы толығымен құрылып болған соң — киізі жабылады. Сөйтіп, дайын үйге қазақ баласы еңкейіп кіреді.

Қара шаңырақтың қасиеті

Ата-бабамызда «қасиетті қара шаңырақ» деген сөз бар. Мұндағы «шаңырақтың» киіз үйдің қақ төбесіндегі ең қасиетті, киелі бөлігі екені белгілі. Шаңырақ «үй, отбасы» деген мағынаны да білдіреді. Жаңадан отбасын құрып, өмірге қол ұстасып бірге аттанған жастарға «Шаңырағың биік болсын!» деп бата береді. Бұл — құрған отбасыңның тұғыры берік, мәртебесі жоғары болсын деген сөз. Қазақ халқы шаңырақты қасиетті санап, аса қатты қадірлеген. Ел басына күн туып, қара қазан сары баланың қамы үшін керегесін кессе де, шаңырағын шаппаған Ол атадан балаға мұра ретінде қалып отырған. Сондықтан шаңырақ арқылы ұрпақтан - ұрпаққа ата-бабалар рухы, күші жалғасады. Киіз үйдің басқа бөлшектері тозса, оларды жаңартып отырған, ал шаңырақты сақтайтын. Ошақ түтініне ол қараяды, сондықтан оны халық « Қара шаңырақ» дейді.

Уықтарды шаншу. І топ. 3-тапсырма. «Киіз үй тігу» мәтініндегі асты сызылған сөздерге мақал-мәтелдер немесе нақыл сөздер (бата-тілектер) жазыңыздар.

Үй, кереге, шаңырақ, орда, жетi, есік, сөйле .

1.Өз үйім – өлең төсегім.

2. Керегең кең болсын!

3. Шаңырағың биік болсын!

4. Отызында орда бұзбаған,

Қырығында қамал алмас.

5. Жеті жұрттың тілін біл,

Жеті түрлі білім біл.

6. Алғаның жақсы болса,

Есіктегі басыңды төрге сүйрер,

Алғаның жасан болса,

Төрдегі басыңды көрге сүйрер.

7. Әке тұрып ұл сөйлегеннен без,

Шеше тұрып, қыз сөйлеген без.
ІІ топ. 3-тапсырма. Қазақ халқының тыйым салу сөздері өте көп. Солар арқылы балаларына тәлім- тәрбие берген. Үйге қатысты сөздер де баршалық. Оларды жалғастырып айтыңдар.

1. Керегені – керме

2. Табалдырықта – тұрма

3. Есікті – теппе

4. Үйге қарай– жүгірме

5. Үйде – ысқырма

6. Есікті қатты - жаппа

Есікті орнату. І топ. 4-тапсырма. «Қара шаңырақ» мәтініндегі асты сызылған сөздердің қосымшаларын тауып, түрін (жұрнақ па, жалғау ма) ажыратыңыздар. Балалары, сұрағыма , бабамыздың, иесі, тұратын , деді.

ІІ топ. 4-тапсырма. «Киіз үй» мәтініндегі асты сызылған сөздерге тәуелдік жалғауын жалғаңыздар.

Үй, баспана, келбет, халық, сағат, шаңырақ.

Есік, ел. Үлгі: А.с. есік ашу, ел көру

Халық, бала, ұрпақ.

• 
  Сабақтан қандай әсер алдыңыз?
  
• 
  Сабақ барысында қандай қиындықтар туындады?
  
• 
  Қай тапсырма орындауда қызықты болды?
  
• 
  Біліміңізді қай тапсырманы орындағанда толық жеткізе алдыңыз?
  

Бағалау парағы