Актуальные проблемы международных отношений

Соотношение динамики безработицы и динамики ВНП получило название закона Оукена: прирост реального объема ВНП примерно на 2% дает сокращение нормы безработицы примерно на 1% и, наоборот, сокращение реального объема ВНП примерно на 2% повышает норму безработицы примерно на 1%. Таким образом, безработица считается естественным состоянием рынка труда. Однако возможны ее колебания вверх или вниз от естественной нормы. Выделяют следующие виды безработицы: Безработица вынужденная и добровольная, маргинальная,  неустойчивая, сезонная, структурная [3].

В настоящее время страны Ближнего Востока и Северной Африки страдают от самого высокого уровня безработицы среди молодежи в мире, который оценивается в 25%. В частности, в Тунисе этот показатель достигает 29%, в Египте – 26%, в Марокко – 25%, в Саудовской Аравии - 23%, в Алжире – 22%. При этом среди лиц, завершивших получение среднего образования, и выпускников университетов безработица еще выше (например, в Египте – более 65% и 25%, соответственно). Экономический ущерб от молодежной безработицы в арабском мире достигает 40-50 миллиардов долларов в год [4].

По данным министерства трудовых ресурсов Египта, в настоящее время в стране зарегистрировано 3,3 миллиона безработных. По сравнению с прошлым годом этот показатель возрос почти на 300 тысяч человек. В процентном соотношении среди работоспособного населения в июле 2011 г. безработных в Египте было 11,8%, а в июле 2012 г. - 12,6%. В наиболее бедственном положении оказалась молодежь Египта в возрасте от 15 до 29 лет. Для этой категории населения общий уровень безработицы составляет 77%, а для молодежи со средним и средним специальным и высшим образованием данный показатель достиг рекордной отметки – 85% [5].

В результате имевших в Египте событий последних 3 лет 1,5 тысячи предприятий прекратили работу, а правительство не имеет конструктивной программы по организации деятельности крупных заводов и фабрик, которые могли бы дать тысячи рабочих мест гражданам. Также необходимо отметить, что по официальной статистике, за период с 1990 по 2010 г.г. уровень безработицы в Египте колебался от 8% до 12% и в 2010 г. был на относительно низком уровне. Динамику безработицы можно проследить по следующему графику (см. Рис 1):

Как следует из данного графика, безработица в Египте за последние 20 лет была на достаточно высоком уровне, (в пределах 8-12%), после начала экономических реформ с середины 2005 г., безработица начинает снижаться, но в условиях финансово-экономического кризиса она выросла до 10%, в 2010 г. вновь идет на спад.

Уровень безработицы в Египте достигал достаточно высоких показателей, но на общемировом уровне находился на средних отметках. Как видно из таблицы, уровень безработицы в Египте ниже, чем в США, и в среднем меньше, чем в европейских странах, в частности во Франции, Польше и Ирландии, и в два раза ниже, чем в Испании и в Латвии.

Высокий уровень безработицы, на наш взгляд также связан с «молодежным бугром». Как отмечает Дж. Голдстоун, «быстрый рост (удельного веса) молодежи может подорвать существующие политические коалиции, порождая нестабильность» [6]. Большие когорты молодого возраста зачастую привлекают новые идеи, бросающие вызов старым формам власти. И так как большинство молодых людей имеют меньше обязательств в отношении семьи и карьеры, они легко собираются для участия в социальных и политических конфликтах. На протяжении всей истории молодежь играла основную роль в политическом насилии, и наличие «молодежного бугра» (высокой пропорции молодежи в возрасте 15-24 лет по отношению к общему взрослому населению) исторически связано с временами политических кризисов. Большинство крупных революций XX в. происходили там, где наблюдались особо значительные «молодежные бугры».

В связи с этим представляется необходимым рассмотреть динамику численности египтян в возрасте 20-24 лет (см. Рис. 3) [6]:

Таким образом, за последние 15 лет численность населения выросла вдвое, данный рост не связан с миграцией, а является естественным и это те молодые люди, которые выходят на рынок труда.

Уровень безработицы к началу Египетской революции 2011 г. был не высоким в сравнении с мировыми показателями и составлял примерно 9%, затем возрос до критических отметок, в настоящее время данные показатели, безусловно, растут.

В свете изложенной выше проблемы видится необходимым разработка путей выхода из сложившейся ситуации, а именно нахождение решения по снижению безработицы в арабском мире.

По мнению экспертов, фрикционную безработицу видится возможным понизить путем улучшения информационного обеспечения рынка труда (работа биржи труда), устранении факторов, снижающих мобильность рабочей силы (создание развитого рынка жилья, увеличение масштабов жилищного строительства, отмена административных преград для переезда в другие населенные пункты).

Структурную безработицу представляется реальным снизить посредством программ профессионального переобучения и переквалификации, а также создавая условия для роста спроса на товары (рост занятых в производстве произойдет, если будет стимулирование роста экспорта; поддержка и поощрение инвестиций в реконструкцию предприятий с целью повышения конкурентоспособности продукции; поощрение иностранных инвестиций в экономику и создавая условия для сокращения предложения труда.)

Реализуя программы поддержки молодых работников (экономическое стимулирование – предоставление льгот для компаний, где работает молодежь, а также для компаний, работающих с молодежью, центров для обучения), видится возможным преодолеть циклическую безработицу.

Использованная литература

1. 
   Райзберг Б. А., Лозовский Л. Ш., Стародубцева Е. Б. Современный экономический словарь. 5-е изд., перераб. и доп. - М.,2007).
   
2. 
   http://www.znanie.info
   
3. 
   http://psyfactor.org/personal2.htm
   
4. 
   Повышение занятости – ключевая проблема арабских стран Людмила Руденко http://www.ru.journal-neo.com/node/117208
   
5. 
   http://www.egypthome.org/life/news
   
6. 
   Египетская революция 2011 г.: структурно-демографический анализ А.В.Коротаев, Ю.В.Зинькина http://cliodynamics.ru/index.php
   

Шығыстағы ежелгі көшпелі халықтардың тарихына қатысты деректер негізінен қытай тарихында 304 - 439жж. аралығындағы жүз отыз бес жыл уақыт аралығы «Солтүстік бес тайпаның он алты мемлекеті» кезеңі деп аталды. Өйткені сол жылдары Қытайдың солтүстік бөлігіне көшпелі бес тайпа мекендеген еді. Олар: сюнну, цзе, сяньби, ди және цян тайпалары болатын. Олар қытай жерлерін бірінен соң бірі басып алып, онда өздерінің жекелеген мемлекеттерін құра бастады. Олар құрған мемлекеттердің саны – он алтыға жетті. Бір қарағанда жоғарыда аталған тайпаларды жекелеп қарастыру зерттеушіні аса қызықтыра қоймайды, өйткені олардың басты құрылымы тоқтаусыз соғыстар, мыңдаған адам өлімі, сарай жанжалдары және өлім жазасына кесуден тұрды. Дегенмен тарихта осыған ұқсас кезеңдер басқа да халықтарда кездесті. Мысалы, В.О Ключевский Ресейде XIII-XIVғғ. «Ерекше ғасыр» деп атады. Ол «қоғам ұсақ бөліктерге бөлініп, әркім өзінің жер қуысына барып тығылды, адамдар бір-бірімен тар ортада қарым- қатынас жасады» деп сипаттайды. Мұндай ғасырлардың тарихта болуы зерттеуге өзек болатындай ешбір дүние табылмағанымен, оның салдары бізге маңызды болып табылады.

Қытайда 291-306 жж.аралығы Цзинь династиясында тоқтаусыз жанжалдар орын алды. 290 жылы император У ди қайтыс болғаннан кейін оның орнына, ақылы тайыз Хуэй-ди император келді. Хуэй-ди императордың жұмысына Ян әулетіне жататын Ян Цзюнь көмектеседі. Ян әулеті У-ди императордың әйелінің тегі болып табылады. Алайда бұл Цзя әулетіннен шыққан Хуэй-ди императордың әйелінің наразылығын тудырды. Ол Чу-ван титуылы астында қызмет атқаратын Вэюға Ян Цзюньді өлтіруге бұйрық береді. Кейін Жуанань-Ван титулы қызметіне император әулетіне жататын Сыма Лян билік жұмыстарын өз қолына алады. Нәтижесінде үш ірі Ян, Цзя және Сыма әулеттерінің арасында билікке деген күрес арта түседі. Әрі қарай императордың әйеліның бұйрығымен Вэй Сыма Лянды өлтіреді, алайда оның өзін де ажал күтіп тұрды. Император ханым Вэйге кінә тағып, оны Хуэй-дидің баласымен бірге өлтіреді.

Содан соң, императордың әйелін жазалау мақсатында Сыма әулетінен сегіз князь шығып сөз айтады, алайда олардың өздері біршама уақыттан бері өзара билікке күресіп келген. Бұл оқиға тарихта «Сегіз князьдің көтерген байламы» деген атпен белгілі болып табылады. Осы ірі оқиғалардан кейін Цзинь династиясы өзінің құдіреттілігінен айрылады. Ал, Цзинь династиясының әлсіріеп, құлдырауы көрші көшпелілердің қытайға үздіксіз шабуылына себеп болды. Оған қоса, князьдардың өздері солтүстіктен әртүрлі қарулы күштерді өзара жанжалдарын реттеуге көмекке шақырып отырды. Бұл оларға елдің ішкі аудандарына кіруге жол ашты. Сюнну өкілі Лю Юаньхай 304жылы өзін тәуелсіз ван етіп жариялады және осы күн «Бес солтүстік тайпаның он алты мемлекетінің» басталу кезеңі болып саналады. Ал аяқталу кезеңі 439 жылы Сяньби тайпасынан құрылған солтүстік Вәй династиясы бүкіл солтүстік қытайды өз қол астына біріктірген күнмен байланыстырады.

Династиялардың өмір сүруі туралы Шан Юэнің айтуынша жүз отыз бес жыл аралық кезеңде солтүстік қытайда бірнеше мемлекеттер құрылды. Олардың ішінен ең көп өмір сүргені 66 жыл, ол Дай династиясы, ал қысқа уақыт Жань Вэй династиясы екі жылды құрады. Қалған династиялар үш-төрт жылдан өмір сүрді. Династиялардың қысқа өмір сүруі, олардың қытаймен өзара үздіксіз соғыстары себеп болды. Бұл соғыстарда бір династия ыдырап, басқалары оның орнын басты. Орнаған диинастия өзінің күшін жиып алуға үлгірмей, келесі табыстылары орнына келіп жатты. Ал сол жердің жергілікті тұрғындары ханцылар келушілердің билігіне араласқан жоқ және қолдау көрсетуге де ниетті болмады. Онымен қоса, династиялардың ішіндегі өзара жанжалдары, үздіксіз соғыстары олардың ыдырауына әкеп соқты. Ол көбіне сюннулар құрған династияларда көп кездесті. Оған дәлел аударылып, бізге жеткен ескерткіштерде келтірілген.

М.В. Крюков бұл кезеңді өте бір «сәтсіз» болды деп есептейді. Тарихи әдебиетте «бұл кезең жеткіліксіз зерттелген және жалпы әлемдік синологияда жапондықтардың зерттеу жұмысын санамағанда» қытайдың III-VI ғғ. Қытай қоғамының спецификасы туралы арнайы зерттеу жоқтың қасы. Енді бұл кезеңнің сәтсіз болуына не себеп болғанына тоқталсақ: Л.Н. Гумилевтің ойынша, үздіксіз соғыстардың орын алуы қытайды оңтүстік пен солтүстікке бөлген жаңа этностар. Олар «Қытайдың солтүстік бөлігі хун-сяньби-қытайлықтардан, ал оңтүсітік бөлігі хань-маньдық метистерден тұрды. Аталған жаңа этностар өздерінің жаңа идеаларымен, талғам және талаптарымен бөлінді. Оларға ланшафт шаруашылықты түрін бұрынғысына ұқсастығымен көрсетіп отырса да, этникалық ортасы Суй мен Таң императорларын түркілерге деген қарым-қатынасын, хунндардың ханцыларға деген ара қатынасын ұқсас жүргізілуіне мәжбүр болды. Солтүстік қытайдың этникалық жағдайы туралы айта кететін болсақ: Бізде қытайдың этносын сипаттайтын III-VI ғғ дейінде, одан кейінде дерек жоқ. «Солтүстік қытайдағы бес тайпаның он алты мемлекеті» кезеңінде этнос қалыптасты деп айту қиын. Жалпы алғанда, әр тайпаның тарихы бұл кезеңнің бір бөлігі болып табылады. Онда сюнну, сяньби, цзе, ди цяны,гаоцзюли, фуюй және ең негізгісі ханьцлар тайпалары қатысты. Аталған тайпалар мен халықтардың этникалық ерекшеліктерін зерттемей тұрып, солтүстік қытайдың жаңа этносы туралы сөз қозғау ерте болып саналады. Мұндай жағдайда тек ғана М.В.Крюковтың пайда болған халықтар арасында ассимилияция болғаны туралы ойымен келісуге болады. Ханьцылар қоғамның мәдени дамуының жоғарғы сатысында тұрды және оның көшпелілерге әсері әртүрлі салаларда көрініс тауып жатты.

Көшпелілер мыңдаған қытайлықтардың ортасына еніп, өздерінің көшпелі тұрмысынан біртіндеп бас тарта бастады және мықты қақпалары бар қалалар тұрғыза бастады. Императорлар үшін үлкен сарайлар салынды. Онда Хань этикеті, киімдері және хань әуендері қолданды. Билеушілер білімді қолдап, император ұлдарын және туыс інілеріне арнап мектеп салдыра бастады. Императорлар белсенді қытай классикалық кітаптарын оқып үйрене бастайды және мемлекеттік жұмыстарды талқылап жатқанда қытай тарихынан мысалдар келтіретін болды. Өздері проза мен өлеңдер жаза бастады. Көшпелілер толығымен мемлекетті басқарудың конфуцийлық теориясына сүйенді. Ауыл-шаруашылығын қолға алу іс-шаралары жүргізілді. Алайда «Солтүстік бес тайпаның он алты мемлекеті» кезеңінің маңызы тек ғана қытайлықтардың көшпелі халыққа ассимилияциясы мәселесімен шектелмейді. Әрі қарай көшпелілердің отырықшы халықпен тығыз қарым-қатынасында орын алған бірқатар мәселелер: олар отырықшы халықпен көшпелілердің қарым-қатынасының маңызы, жеңгендердің отырықшы халықты басқару жүйесінің тәсілі, көшпелі тұрмыс салтынан, отырықшыға ауысу ж.т.б. Қоғамда орын алған маңызды мәселелердің шешімі, қытай жазушыларының шығармаларында кездеседі[1,8-13б].

Қытай авторлары бірнеше жүздеген жыл қытайдың басты қарсыласы саналатын сюннулардың тарихын зер салып келеді. Бұл орайда тарихтың атасы саналатын Сыма Цянь, Бань Гу және Фань Е сюннулар мен қытайлардың өзара қарым -қатынасын суреттеп көрсеттетін еңбектер қалдырды. Ал, Фан Сюаньлин өзінің еңбегін сюнну халқының тарихының соңғы кезеңіне арнайды. Фан Сюаньлин өзінің әңгімесін Сыма Цянь, Бань Гу және Фань Е сипаттамасына оқиғалар желісін тығыз байланыстырады. Сондықтан жоғарыда атап өткен төрт ірі тарихшылардың еңбектері көшпелі халықтардың тарихи сахнадағы жүріп өткен жолын толығымен сипаттайды. Фан Сюаньлин сюнну құрған династиялар туралы осы кезеңдегі тарихын олардың алдыңғы тарихынан ұзақтылығымен тығыз байланыстырады. Ол « Олардың күш құдіреттілігі мен әлсіздігі, шарықтау шегі мен құлдырау кезеңін, салт – дәстүрі мен олардың мекен сүрген жаңа жерлері туралы» жазады. Ал көптеген бастапқы кезеңі туралы мәліметтер Сыма Цянның, Бану Гу және Фан Е еңбектеріннен алынған. Фан Сюаньлин одан алдыңғы еңбектерге сүйене отырып, сюнну тарихына аса өзгеріс енгізе қоймайды. Ол да Сыма Цян сияқты сюннулардың пайда болуын Қытай тарихы бастау алатын Хуан-ди император кезеңімен байланыстырады. Сонымен қатар, осы ұлы тарихшы сюннуларды Ся династиясы кезінде сюньюй, Инь династиясы кезінде –Гуйфан, Чжоу династиясы кезінде – сяньюнь, ал Хань династиясы кезінде сюнну деп атаған. Оның дәлелі «сюнну төгілген ұзын өрілген шашты, теріден киім киетін, иісі бар қой етімен тамақтанатын және қышқыл сүт ішеді» немесе « олар түсініксіз тілде сөйлейді, олардың мүлде басқа салт-дәстүрі мен қағидалары бар және олар басқа адам түріне жатады» деп суреттеген. Көшпелілер мен қытайлықтар арасындағы этникалық айырмашылықтар туралы айтқанда Бан Гу-дың сипаттамасыда толығымен қайталанады [2,24-26б].

Фан Сюаньлин этникалық өзгешеліктерді қарастыра отырып, өзінің алдыңғы авторларына қарағанда сюннудың тек ғана сырт келбеті адам секілді, ал шын мәнінде олай еместігіне тоқталып кетеді. « Олардың жундар мен дилерінде адам келбеті болғанымен, жаны жабайы жануар сияқты, пайдаға кенелетін кезінде билеушілері мен ата-аналарынан теріс айналып кете барады, байлыққа кенелгенде адамға тән қасиеттерді ұмытады» . Осылайша сюннулар қытайларға қарағанда адами құндылықтар жағынан әлдеқайда төмен деп саналады. Сюннулардың ашкөздігі қытай жеріне үздіксіз шабул жасауына себеп болды деп санайды және олар қолайлы сәт түсе салысымен бар күшімен халықты зорлық –зомбылыққа дайын екендігін үнемі білдіріп отырды. Нәтижесінде шекарлық жерлерде жағдай тұрақсызыдғымен сипатталды. Адамдардың отбасы болмады, өйткені көшпелілердің қытайға шабуылы, қытайлар да жауапсыз қалмауы нәтижесінде шекарада үздіксіз соғысқа алып келетін және бұл шайқаста тараптар ауыспалы жеңіске жетіп отырды.

Бан Гу сипаттамасы бойынша: «сюннулардың жерлері өңдеуге жарамсыз, ал халқын құлдыққа алуға болмады. Сондықтанда жабайыларды шекардан тыс жерлерде ұстауға тырысты, өздеріне мүмкіндігінше жақындатқатпады, оларға ақпарат таратпауға ұмтылды. Егерде олар көздеріне түсіп жатса жазалады . Оларға деген қауіпсіздік шараларын ұстанды. Оларды жазықсыз әртүрлі себептермен жазалауға тырысыты, мұндай әрекеттерді көбіне жабайыларды басқаруда ақылды императорлар қолданды. Фан Сюаньлин сюннудың бастапқы тарихына қатысты мәліметтерді еске салғаннан бөлек, өзінен алдыңғы авторлардың еңбекетеріне ерекшеленетін дерек келтірмейді. Оның еңбегінің ғылыми құндылығы басқа болып саналады. Ол Цзинь династиясы кезіндегі сюнну жағдайын суреттей отырып, осы көшпелі халықтың ғасырлар бойы тарихының соңғы бетін толықтырып жазады. Осының арқасында біздің алдымызда сюнну тарихының саяси сахнада жүріп өткен жолы толық сипатталады. Ол Цзинь династиясына қатысты келтірілген мәліметтерді одан алдыңғы авторлардың деректерімен салыстыра отырып, көшпелілердің әлеуметтік ортасындағы болып жатқан өзгерістерді талқылауға мүмкіндік береді. Бірқатар теориялық мәселелердің пайда болуына әкеп соғады. Мысалы: Бір мемлекетте көшпелі және отырықшы халықтың өмір сүруі, отырқшы халықтарды бағындырған көшпелілердің басқару жүйесі, ассимиляция үрдісі, қытай тарихында көшпелілердің этникалық рөлі.

Фан Сюаньлиннің мәліметі бойынша Цзинь династиясы кезіндегі сюнну жағдайы күрт өзгерді. Олар бұрын өз алдыңа солтүстікте өмір сүрген. Қытай сюннулардан қоғану мақсатында шекара сызығын салдырады және ол жерде әскер ұсатйтын болды. Сондықтанда сюннулар қытайлармен тек шекарада орын алатын қақтығыс кезінде және арнайы қытай билігінің бақылауында жүргізілетін сауда-саттық кезінде байланысқа түсетін болған. Енді сол көшпелілер, бүгінде Қытайдың ішкі аудандарына орналасып, ханцылар мен бірге өмір сүре бастады. Бұл жағдай әрине, далалық көшпелілер мен шаруашылықпен айналысатын отырықшылар арасында бірқатар мәселелердің пайда болуымен көрініс тапты. Цзян Тунның қытай жерінде көшпелілердің болуын ішкі органдардың аурумен салыстырғаны бекер емес [1,14-17б].

Сюннулардың Қытай жеріне енуі Хань Императоры Сюань-ди (74-49жж.) билік еткен кезден басталды. Б.з.д. 51 жылы шаньюй Хухане Қытай императорына келіп өзінің қызмет ететінін жариялады. Оған жауап ретінде Хань династиясы сюнну өкіліне Бинчжоу облысының солтүстік бөлігін бөліп береді. Содан кейін бес мыңнан астам сюнну отбасы ханцылардын арасында қытай жерінде тұра бастады. Жергілікті әкімшілік оларды басқаруды өз қолына алды. Олар әкімшілік есепке алынғанымен, салық төлеуден босатылды. Аса ірі қытай жеріне сюннулардың енуі кейнгі Хань династиясының бас кезінде орын алды. Сюннулар арасында 48 жылы ыдырау болып, оңтүстік және солтүстік болып бөлінеді. Оңтүстік шаньюй лауазымына Хуханье шаньюйдің немересі Би тағайындалады. Жеткілікті күшке ие болмасада , Би өзін қытай территориясын солтүстік сюннулардың шабулынан қорғауға ниетін білдіреді. Бидің 50 жылы солтүстік сюннулармен күресі сәтсіз аяқталып, ол император бұйрығымен Мэйдзи уездіне көшіріледі. Қытай жеріндегі сюннулар саны тез өсті. Негізінен олардың саны солтүстік сюннулармен шайқастың нәтижесінде қолға түскен тұтқындардың және босқындардың арқасында көбейді. Оңтүстік сюннулар саны 90жж. 34 мыңға жетті. Ал жалпы отбасылардың саны – 237300 адамға, оның ішінде әскерге жарамдысы-50170 санын құрады. Келтірілген сандар қызығушылық тудырады. Біріншіден, орташа есеппен алғанда әрбір отбасы шамамен жеті адамды құраса, екіншіден әскерге жарадылардың саны халықтың 20% құрағандығы. Осы көрскеткіштер алдағы есептеулерде қолданылады [3,55-57б].

Цянь-ань билігі кезіндегі (196-200) Цао Цао болашақ Вэй императоры У-ди сюннуларды бес бөлікке бөледі. Әр бөлікте білгілі әскерді басқарушы ретінде тағайындайды. Ал, Шаньси провинциясында Гоапин уездінде тұратын солтүстік сюннулардың саны 10 мыңнан аса киіз үй болды. Осылайша, Вэй династиясының соңына қарай қытай терреториясында тұратын сюннулар саны 29 мың киіз үйден асты. Әр киіз үйде жеті адам тұрады деп санасақ, жалпы саны 200 мың сюннуды құрады.

Ханьдық ғалым Цзя И (б.з.д. 200-168жж) Синь-шу жазуында: « Менің есебім бойынша сюннулардың шамамен 60 мың жуа тартатын бағбаншысы болған, бір топ бес адамды құрайтын болса, халықтың саны 300 мың адамды құраған» айтылған. Бұл мәліметтер сюннулардың жалпы әскерінің саны туралы, оларды халықтың санымен пайызына шаққандағы көрсеткішін пайдаланып кейінгі есептеулерде қолдануға болады. Ең алдымен сюннулардың әскері 60 мың болды деген біраз күдік тудырады. Ал Сыма Цянның келтірілген мәліметтеріне сүйенсек, Цзя Идің 60 мың әскер болды деген есебі қате болуы әбден мүмкін. Сонымен қатар, Цзя Идің бір әскер бес адамға татиды деген ойымен келісуге болады. Бір әскер бес адамға татиды деген мысалдар көшпелі және жартылай көшпелілерде қолданылғанын қытай деректерінде жазылған. Әртүрлі мәліметтерді салыстырып қарағанда жалпы сюнну саны шамамен 1,5 млн болды. Осы санмен Л.Н. Гумилевта келіседі.Ол қытайлардың сюнну әскерлері 300 мыңды құрайды деген дерегіне сүйенеді және әскерге жарамдылары халықтың 20% деп санайды. Алайда ол бұл көрсеткішті көп деп есептейді. Себебі сол кездегі Манғолия территориясында 1,5 млн. адам тұрды дегенді білдіреді.

Сюннулардың қытай жерінде келуі малдардың шаруашылыққа жарамды жерлерде жайылып жүруі, әрине отырықшы егіншілікпен айналысатын халық үшін мүдделер қарама-қайшылығын тудырды. Сюннулар үшін көк шөпті жазық дала керек болса, ал дәл сондай жер қытайлар үшін дақыл өсіруге қажетті болды. Сюннулар да өз кезегінде жағдайларының жайлы еместігіне көңілі толмады.

Лю Юаньхай 304 жылы Хань династиясы құрылуы туралы жариялағанда, оның құрамында сюннулардан басқада отырықшы және көшпелі этникалық топтар болды. Лю Цунның 314 жылғы құрған әкімшілік аппараты көшпелі және отырықшы халықтардың санына қатысты қысқаша мәлімет алуға мүмкіндік береді. Шаньюйдың оң және сол көмекшілері қызметі тағайындалды. Олардың әр қайсысы алты жабайы тайпа тұратын жүз мың киіз үйді басқарды. Әрбір он мың киіз үйді басқаратын басқарушы әскер басшы қызметі бекітілді. Бұл жерде көшпелілер туралы екендігі күмән тудырмайды. Бұл туралы біріншіден, қытай деректерінде екі мағына беретін «киіз үй» сөзі дәлел. Бұл адам өмір сүретін орын, « күмбез тәрізді жаппа», « киіз жаппа», «киіз күрке » дегенді білдіреді. «Киіз үй» сөзінің басқа да мағынасы «жанұя» деген мағынада да қолданылады. Екіншіден, көшпелі өмір салтын ұстанатын алты жабайы тайпа дегеніміз –хусцы, сюнну,цзе,ди, цян, сяньби және ухуани.

Жалпы көшпелілерді саны 200 мың киіз үйді немесе 1400 адамды құрады. Бұл көшпелі халықтың саны Шан Юэге сілтеме жасаған Л.Н.Гумилев келтірген 900 мың саннан әлде қайда басым болып табылады. Олардың арасындағы айырмашылық жанұя құрамының көлемінде болуы мүмкін. Егерде біз, Хоу-хань-шу негізіне сүйенетін болсақ, ол бір жанұяда жеті адам деп есептесе, Л.Н.Гумилевті есебі бойынша бес адам деп санауы мүмкін. Жалпы саны бойынша сюннулар жоғарыда айтылғандай 340 мыңды құраса, қалған этникалық топтарға мыңдаған адамдар саны тиісті болды. Олардың арасында жұндар мен дилер өте көп болды. Олай деуге себеп болатын Лю Цунге қарсы көтерілісте 100 мың киіз үй немесе 700 мың адам қатысты деген мәлімет. Олардың ішінде ең басым бөлігі қытайлар болды.

М.В.Крюковтың есебі бойынша, хань кезіндегі отбасылардың көлемі орташа есеппен алғанда бес адамды құрады. Онда Қытайлардың жалпы саны 430 мың үйді құрағанда, 2150 адам болуы тиіс. Осылайша, Лю Юаньхай құрған мемлекетте сюннулар 340 мың, цзе, сяньби,ди, цян және ухуандар 1400 мың және 2150 мың қытайлықтар болды. Жалпы саны 3890 мың адамды құрады. Мұндай әртүрлі этникалық топтардан құралған мемлекетте бірлік болуы мүмкін емес болды. Ішкі қарама-қайшылықтардың салдыры әскери күш қолдануға әкеп соқты. Сюннумен байланысты әртүрлі этникалық топқа жататын тайпалардың ерекшелігі шаруашылығында, ал тілі, салт дәстурі және психология жағына басқа тайпалар көбіне билікке жету мақсатындатақтан тайдыруға ұмтылды [4,21-23б].

Осы орайда Шан Юэнің он алты көшпелі тайпалардан атауын көрсеткен кестесінің сипаттамасы алсақ, оның тек екі тайпасы ғана қытайлық шығыс цзинь династиясы тарапынан талқандалды. Ал қалған тайпаларды көшпелілер бірінен соң бірі басып алып отырды. Сондықтан сюннулар басқа көшпелі тайпалардан қолдау таппайтынын білгендіктен, өздерінен жеті есе көп қытайларға сенім артты. Мұндай сандың алшақтық жағынан алғанда, әрине, сюннулар үшін қауіп тудырды. Көшпелі тайпалар мен отырықшы халықтардың араласуы ассимиляцияға әкеп соғатындығы жақсы белілі. Бұл жағдайда көлемі жағынан әлдеқайда айырмашылықтың болуы жеңігендердің пайдасына тиісті болуы мүмкін емес болатын. Өзінің саны жағынан аз болғандықтан сюннулар этникалық ортада ассимиляция ұшырап сіңуі керек болды және солай болды да. Сюнну да III-VIғғ. солтүстік қытайда өзінің мемлекетін құрған сяньби, цзе, ди және цян тайпалары сияқты қытай этносының ассимиляциясына ұшырады. Ассимиляция үрдісін сюнну билеушілері саяси мақсатта қолданды. Лю Юаньхай таққа отырарда өзінің әрекетінің соңы цзинь династиясынымен соғысқа әкеп соғуын жақсы түсінді. Алдағы күресте ол өз алдына екі мақсат қойды: жақсылыққа жорығанда қуатты мемлекет құру, немесе Вэй династиясының құрылуна жол бермеу болды.

Лю Юаньхай өз әскерлерінің қүштілігіне сенгенімен, саны жағынан көп қытайлардан және билік құруға ұмтылған басқа көшпелі тайпалардан қауіптенді. Ол қытай халқының қолдау табу мақсатында өзін Хань династиясының негізін салған Лю Банның ұрпағымен деп жариялады. Лю Банның ұрпағымын деп сендірген Лю Юаньхай таққа отыру кезінде басылып шыққан жарлықта өзін Аспанның ұлымен деп жариялап, Ол Аспаннан ғасырлар бойы келе жатқан Хань династиясын қайта-қалпына келтіру туралы бұйрық алғаны туралы жазады.

Лю Юаньхайдың Лю Банның ұрпағымын деп санауына негіз болатын дәлел қытай шежірелерінде кездесті. Лю Банның билік еткен алғашқы жылдарында сюннулар тарапынан үздіксіз шабуылдар мазалады. Сондықтан ол кеңес алу мақсатында сәуегей Лю Цзинуден ақыл сұрайды. Лю Цзин оған келесідей ұсыныс жасайды: « Егер сіз, ұлы мәртебелі, Маодунге әйелдікке үлкен қызыңызды берсеңіз және оған сыйлықтар жіберіп тұрсаңыз, ол хань императорының қызы жабайыларға мол байлық әкелетінін түсінеді, нәтижесінде байлыққа алданып үйленеді. Ал кейін ұлды болғанда, ол тақ мұрагері болып жарияланады. Әрине, Маодун көзі тірісінде сөздің күйеу болаңыз болып саналады, ал ол өмірден өткен соң шаньюй болып сіздің кызыңыздың ұлы келеді. Ал немереңіздің сізбен ешқашан терезесі тең бола алмайды. Нәтижесінде уақыттың өтуімен соғыссыз сюннулар сіздің құлыңызға айналады. Лю Бан қарапайым отбасынан қыз алып, оны өз қызы ретінде шаньюйге әйелдікке береді және оған жыл сайын белігілі бір көлемде сыйлықтар жіберуге міндеттенеді. Қытайлықтардың қолдауын табу мақсатында Лю Юаньхай жоғарыда айтылған тарихи оқиғағаны еске түсіреді.

Осындай негізде іс-қимыл жасаған қытайда алғашқы Ся династиясының негізін саған Юя ұрпағымен деп жариялаған Хэлянь Бабо. Оған негіз болатындай дәлел тағыдай қытай деректерінде кездесті.

Өздерінің билігі заңдылығын дәлелдеу мақсатында және сол арқылы олардың қолдауына ие болу үшін шежірелерге сүйенді. Алайда кезінде олардың шаньюйлері күштілігінің арқасында қытайға өзінің шарттарын қойған кездер туралы ұмытып кетті. Мысалы: б.з.д. 90ж үш қытай армиясы сюннуларға қарсы жорыққа шығады. Олардың сюннулармен шайқасы тоғыз күнге созылады. Кейін қытайлар әзер дегенде артқа шегінеді. Б.з.д 89 жылы жеңістен кейін бір жылдан соң Хулугу шаньюй У-ди императорға хат жолдайды. Онда: «Оңтүстікте ұлы Хань мемлекеті орын тепкен, ал солтүстікте ұлы хусцылар, олар Аспанның сүйікті ұлдары, сондықтанда өзімді ұсақ қағидалармен шектеп жатпаймын. Бүгінде мен Хань мен бірге сауда-саттық үшін үлкен орын ашқым келеді, Хань үйінен әйелдікке қыз алсам, сонымен қатар жыл сайын 10 мың күріш, 5 мың ху просасы, 10мың түрлі-түсті жібек маталар жіберілгенін қалаймын. Сонда ғана шекараларда ұрлық қақтығыс болмайды деп сендіремін» деп жазылған. Басқаша айтқанда жеңімпаз Хулугу сюннуларды Аспанның сүйікті ұлымын деп жариялап, оларға өздерінің шарттарын қойған. Мұнда ешқандай да туыстық байланыс туралы сөз болуыда мүмкін емес.

Сюннулар үшін отырықшы халықты басқарудың жаңа түрі қажет болды және осы түрді жеңіл жолмен тез арада ойлап тапты. Олар отырықшы халықты көшпелілерден бөліп, оларды әрқайсысын басқаруға арнайы шенеулікті тағайындады. Отырықшы халықтың саны шамамен 400 мың үйден асты. Олардың қылмыстық істерін қарайтын оң және сол жасауыл тағайындалды. Оларға 43 шенеулік бағынды. Ал, көшпелі халықтың саны 200 мың киіз үй, оларды шаньюйдің оң және сол көмекшілері арқылы басқарылды. Олардың 10 мың киіз үйін бақылайтын әскер басы лауазымы енгізілді. Көшпелілердің басқару ісіне отырықшылар араластырылмады. Олар негізінен билік органдарында қызмет атқарды.

Қытай шенеуліктерінің қызметтері әрине, сюнну ассимиляциясын тездетті. Алайда бұл үрдісте басты рөлді қытай мәдениетінің жоғары деңгейі ойнады. К. Маркстың атап өткніндей: « тарихтың шындық заңына сәйкес, басып алушы –жабайы халықтар, өздері жоғары мәдениеттің құрсауында қалды». Императорлар билік еткен жылдарда қытайлармен үздіксіз байланысының нәтижесінде қытай мәдениетіне сіңе бастағанымен қоса, оларға тән мінез-құлықтары да көріне бастады. Маңызды өзгерістер көбіне тұрмыстық салаларда көрініс таба бастады. Әсіресе киім кию мен тамақтануда.[1,19-21б].

Қорыта келе, яғни қазіргі тәуелсіз Қазақстанның тарихы жаңадан жазылып жатқан тұста, тарихи шындықты арқау еткен шынайы тарих жазу әр азаматтың міндеті болып табылады. Шыншыл тарих ғана өзінің тәрбиешілдік, елдестірушілік қызметін атқара алады. Ал мұндай тарих жан-жақты терең зерттеліп, ғылыми зерденің тезінен өткен, ақиқаттығы талас тудырмайтын деректер негізінде жазылмақ. Жоғары жазылған мақала жұмысы немесе «Солтүстік қытайдағы бес тайпаның он алты мемлекеті»кезеңі туралы әрі қарай тереңірек үңілсек ата –бабамыз болып саналатын көшпелілер тарихын зерттеуде нақты жазылған деректер пайдаланылды. Аталған тақырып шеңберінде әліде зерттеп-зерделеуді қажет ететін ауқымды дүние болып табылады. Сондықтан, бұл мақала әрі қарай ғылыми-зерттеу жұмысы ретінде өзінің жалғасын таппақ.

1. Таскин В.С. Материалы по истории кочевых нородов в Китае. Выпуск1.Сюнну.- М: Наука,- 1989. 285б.

2. Салғараұлы Қ. Сиуңну. « Хан кітабы». Алматы: Санат,-1998.- 288,б.

3. Гумилев Л.Н. Хунну в китае. Москва: -1974.

4. Крюков М.В. , Малявин В.В., Софронов М.В. Китайский этнос на пороге средних веков. М; 1979.б.
Аннотация: В этой статье рассказывается период шестнадцати государств пяти северных китайских племен III-VI вв. Вторжение сюнну на китайскую землю, проблемы между кочевыми и оседлыми племенами, данные об общей численности сюнну были взяты и рассмотрены с китайских источников.

Ключевые слова: сюнну, династия, император, шаньюй, қитай, север, кочевые, оседлые.
Abstract: This article tells about the period of sixteen states of five Northern Chinese tribes in the III-VI centuries; intrusion of Hsiung-nu upon the Chinese earth, problems between nomadic and settled tribes. Information about the total population of Hsiung-nu was taken from the Chinese sources.

Keywords: Hsiung-nu, dynasty, emperor, Shangqiu, Chinese, north, nomadic, settled.

Н.Жартын Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Халықаралық қатынастар факультетінің Түркітану кафедрасының магистранты Астана. Қазақстан

КӨНЕ РУНИКАЛЫҚ ЖАЗУЛАРДАҒЫ АВТОР ЖӘНЕ

АВТОРЛЫҚ МӘСЕЛЕСІ
Түйін: Аталған мақалада көне руникалық жазулар, соның ішінде Орхон ескерткіштері, Ұйғыр қағанаты ескерткіштерінің авторлары және авторлық мәселесі туралы айтылады.

Кілт сөздер: Этелмиш, Хэнтэ, тугю, экспанция, Ханган, Терхин, Тэсин.
Дүниедегі әр бір халықтың рухани мәдениеті, тарихи ескерткіштері бар. Сол ескеткіштердегі ең құнды деректер – жазба мәдениеті болып табылады. Ескерткіштерден сол замандағы қоғамды, әлеуметті, тарихты, мәдениетті, халықтың салт-дәстүрін айқындай аламыз. Сонымен қатар олардан бізге тарихи ұмытылып қалған, бізге жетпеген ұлы тұлғалар мен аңыздарды, мәдени мұраларды таба аламыз.

Монғолиядағы, Оңтүстік Сібірдегі және Шығыс Түркістандағы ескерткіштер көне заманғы ең маңызды ескерткіштер болып саналады.

ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында белгілі шығыстанушылар В.В.Бартольд және И.Марквард түркі ескерткіштеріндегі тарихи деректерді тұңғыш рет зерттеп, ондағы сақталған тарихи мұраларды баршаға жария етті. Зерттеу барысында ғалымдар бұл ескерткіштердің түркі заманының тарихы және олардың құрған мемлекеті туралы маңызды дерек көз екендігін дәлелдеді [1:34]. Тарихи деректерге бай эпиграфиялық мәтіндердің үш түрі белгілі болды. Бұлар ең алдымен Солтүстік Монғолиядағы (орхон ескерткіштерінен), содан әрі ХХ ғасырда көп зерттеле қоймаған ұйғыр дәуірінің ескерткіштері және белгілі бір жүйеге келген көне қырғыздардың енисей ескерткіштері еді. Өткен ғасырдың 60-70 жылдары басталған зерттеулер көне ескерткіштер жанрындағы дискуссияны руникалық ескерткіштерден тарихи дерек көздер ретінде жақсы қарастыра алмады. Сонымен қатар ескі түрік ескерткіштерінің жаңа ашылымдары Совет-Монғол жазығы зерттеулеріндегі экспидицияның (1969-1990ж.ж.) еңбектері күтпеген жаңалықтары алып келді. Ол көне түркі халықтарының жазба түріндегі тарихи ескерткіштердің ерекшеліктері.

Түркі қағанаты 551 жылы Монғолия территориясында пайда болды. Ол 80 жыл бойы билік еткен бірінші еуразиялық империя болды. Таң империясының ірі экспанциясына байланысты 630 жылы бұл қағанат құлады. Бірақ елу жылдан кейін қайта жаңғырып, тағы да елу жыл бойы өз үстемдігін жүргізді. Бүгінгі күнге жеткен ескерткіштердің бәрі сол ҮІІІ ғ. 20-30ж.ж. екінші кезеңдегі қағанаттың мұралары болып табылады. Түркі археологиясының білгірі Л.Р.Қызыласовтың 1965 жылғы еңбегін ескере кетсек: «Көлденең жазулы қалпына келтірулер Бірінші Түрік қағанатының алтайлық тугю-түркілердің және басқа тайпалардың ешқайсысында кездеспейді» [2:23]. Және сол кезде басқа альтернативті дәлелдер болмаған. Ал үш жылдан кейін соғды жазуымен жазылған стела табылды. Ол төртінші түрік қағанын Таспардың дәуіріне жататын Бұғыт ескерткіші болды [3:55]. Ол өзінің тұлғасы бойынша жүз елу жылдан кейінгі ескерткішке жатады. Бұғыт ескерткіші 582 жылы тұрғызылған.

Енді бірінші Қағанаттың ескерткіштерді тұрғыза білгендігі, күнтізбені білгендігі, өзінің тарихи салт-дәстүрін білгендігі дәлелденіп отыр. Сонымен қатар соғды тілінің бұл ескерткіште қолданғандығы Орта Азиядағы түркілердің жазу-сызудағы өте сауатты және мәдениетті екендігінің тағы да бір дәлелі.

Келесі тарихи-мәдени мәселе түркі руникалық жазуының ареалдарының таралуымен тығыз байланысты. Зерттелген барлық дерлік ескерткіштер Солтүстік Монғолиядан табылып отырған және де қағандық кешенді ескерткіштердің құрамды бөлшегі болып отырған. Осыған қарап Түрік қағанатының жазба мәдениеті аристократиялық топтың жетістігі, ал оның таралу территориясы өте шектеулі болған деуге болады.

70-80 жылдардағы Монғолия жазық жұмыстары барысында Хангай тау елдеріне, Хэнтэ, Монғол және Алтайда мәселенің шешімін табу үшін зерттеу жұмыстары жүрілді. Бұл жұмыстардың нәтижесінде руникалық жазудың түркі тайпаларының мекендеген жерлерінде кеңінен қолданылып, жайылғандығы анықталды. Ал ескерткіштердегі кішкентай әріптердің қолданылуы сол кезеңдегі адамдардың профессионалдық деңгейінің төмендігі мен оны күнделікті өмірде қолданатын адамдардың белгілі бір санына байланысты. Ерте ортағасырлық Еуропамен салыстырғанда Түркі қағанатын ең сауатты, ең мәдениетті ел деп тани аламыз.

Енді Ұйғыр қағанатының ескерткіштеріне тоқталсақ. ХХ ғасырдың 60 жылдарына дейін Қарабалғасұндық жазба және Могон-Шие-Ус жазулары ғана белгілі болды. Зерттеу жұмыстарының нәтижесінде әр деңгейдегі тағы үш ірі ескерткіштерді тапты [4:40].

Екі ескеркіш Ханган таулы еліндегі өзендердің жағасында 753 және 762 ж.ж. жататын Терхиндік және Тэсиндік тарихи ескерткіштердің бөлімдері табылды. Бұл мәтіндерге көз салсақ, мазмұны жағынан ұқсас сегізінші ғасырдағы ұйғыр қағандарының Монғолия мен Туваға шабуылы және олардың өздерін көне жауларының мұрагерлері мен жалғастырушылары екендігін, ұйғыр-оғыз тайпаларының Еуразия даласының бұған дейінгі билеушілері екенін дәлелдеді. Және екі ұйғыр мемлекетінің билеушілері (осы жазулар арналған) Этелмиш Білге мен Бегю ұрпақтарына өз әрекеттерін тас декларацияларда қалдырған. Ұйғыр жазба ескерткіштері Эльдердің бірнеше дәуірлердегі құрылуы мен таралуының тарыхының екі жүз жылдық тарихын қалдырған. Бұл ескерткіштердегі бастапқы сөздерде елді құрушы, негізін қалаушы қағандардың өмірі жайлы әр түрлі мифтар мен аңыздар жазылған. Баяндалу уақыты ҮІ ғ. түріктер мен оғыздардың ортақ қағаны Бумынның әрекеттерімен жалғасып, ал оқиға кеңістігі барлық Еуразия даласын алады.

Түркілердің алғашқы жазулары тастық эпитафиялық мәтіндер болды. Олардың авторларының ең басты мәселесі ол – заманының билеушілерінің саяси әлеуметтік жүргізген істері мен жорықтарын, олардың өмірінің парақтарын жазу, философиялық ойларын дәріптеу, олардың тыңдармандарын өзінің шындығымен баурап алу болды.

Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі мәлімдемелер өмірден өткен қаһарманның атынан немесе анонимді түрде берілетін болған. Осы аталған екі түрде де қаһарман оның тууы мен жазылуына ешқандай өзінің авторлық әрекетін көрсетпейді.

Бірақ үш әрекеттің көбісі фольклорлық дәстүрдің ортақ авторларға тән емес екендігін көрсетеді. Мәселен, Тоныкөктің ескерткіші, екі Кошо-Цайдамдық ескертіштер және Кули-чордың құрметіне арналған ескерткіштер осыған дәлел.

Ұзындығы 160-170 см-ді құрайтын, 62 жолдан тұратын Тоныкөк жазуы

Бас қаһарменның өз атынан жазылған. Бірақ 58-жолында бұл жазбалар тікелей Тоныкөктің бұйрығы бойынша жазылғандығы мәлімденеді: «Мен ақылды Тоныкөк Білге қағанның елі үшін осы жазбаны жазуға бұйрық бердім» - дейді. Жазылу стилі қарапайым емес, нағыз мақал-мәтелдер мен асыл сөздердің жиынтығы.

Баяндаудың басым көпшілігі ескертіштерде Білге қағанның атынан айтылады. Бірақ Күлтегіннің үш реткі жазылымында басқа бір жазылымның авторының бар екендігін аңғара аламыз: «Мен Йоллығ-тегін осы тастқа жазуларды 20 күн отырып жаздым. Бұның бәрін мен Йоллығ-тегін жаздым» (Күл-тегіннің құрметіне) делінген. «Білге қағанға арналған бұл жазуды мен Йоллығ-тегін жаздым. Мен түріктің Білге қағанының ұрпағымын. Мен Йоллығ-тегін бір ай, төрт күннің ішінде тасқа жазуды жазып, оны әшекейледім» (Білге қағанның құрметіне) дейді.

Қағандық туманың мүшесі болып табылатын Йоллығ-тегін өзінің мәлімдеуінше өз заманындағы көптеген жазбалардың авторы болып табылады. Ол барлық түркі әлеміндегі түркі тілінде жазатын тұңғыш әйгілі жазушы болған. Ол өз қолымен тасқа жазбаларды жазған. Сонымен қатар оның еңбектеріне көмілген қорғандардың қабырғасына жазылып бірақ сақталмай қалған мәтіндер де жатады. Ескерткіш әдеби шығарма және көне түркі жазбасының үлгісі ретінде Йоллығ-тегіннің қолымен жазылғанына еш күман жоқ.

Келесі тілге тиек етер Кошо-Цайдамдық жазбалар көне түрік руникалық жазуының ең ірі ескерткіштері болып табылады. Осы екі мәтінді меңгеру барысында жасалған бақылау барлық руникалық жазуларды салыстырып қарайтын басты құжатқа айналды.

Тағы да өзіндік мәні бар тас жазулардың бірі болып Күлі-шордың құрметіне жазылған мәтін болып табылады: «Мен Бінтір, жазғаным сонша көп, тіптен өзім біліп, есіме сақтағандардың бәрін және өзім білмегеннің бәрін жаздым. Күлі-шордың жазуын да мен жаздым»-дейді. Бұл жерде автор өзінің білмеген, ұмытқан мәліметтері мен жазбаларын, болып жатқан оқиғаларды алып отырған бір ақпарат көзінің бар екені даусыз. Мұндай констация көне түркі жазбаларында тұңғыш рет кездесіп отыр. Бұл тарихи дерек көздерді сақтап отыратын дәстүрдің бар екендігін және сол дәстүрді сақтап отыратын адамдардың бар екендігінің куәсі.

Бұл үш жағдайлардың әрқайсысында авторлық мойындау мен сезіну байқалады. Бұл мойындау мәтіндерді жазу барысындағы белгілерге еш әсерін тигізбесе де жазба мәтінге тығыз байланысты болды. Тоныкөк өзінің экспрессивке қаныққан және полемикалық оралымға толы, өзіндік қайталанбас мазмұнымен атқарушысына мәтінінің бағытын баяндайды. Сонысымен ол мәтінді тудырушы ең негізгі автор болып табылады.

Өзінің жазғыш-атқарушысына Йоллығ-тегін мәтінін саралап, ой сүзгісінен өткізіп беретін болған. Сонымен қатар ол өз қолымен стеланың жоғарғы жағына сурет-символдарын салатын болған. Ол өзін мәтіннің авторы ретінде жазып көрсетеді және де мәтінді жазуға кеткен күндер санын да көрсетеді. Жұмысының басты мақсаты: Білге қағанның «жүректен шыққан сөздері» деп көрсетті.

Білге қағанның саяси философиясы Йоллығ-тегіннің әдеби сөздерімен дамыды. Бұл Йоллығ-тегіннің мұраны жазу барысындағы өзінің сіңірген еңбектерін баяндау барысындағы сөздерінің дәлелі ретінде оның осы жырлардың авторлық үлескері екендігін дәлелдейді.

Ол өзінің авторлығын еш кедергісіз жариялайды.

Осындай еңбектер арқылы жоғарыда аталған авторлар тек өздерін ғана танытып қоймай, елінің мәдениеті мен салтын, қоғамдағы тыныс-тіршілікті, әлеуметтік хал-ахуалды, билеушілердің ұстанған саясатымен, жалпы өмірінен баға жетпес құнды деректерді қалдырған.

Бұл жазулар көне түрік ескерткіштерінің жазуларының баға жетпес мұрасы болып табылады.

1. Подробнее об изучении древнетюркских рунических памятников и их историографической оценке в специальной литературе см.: С.Г.Кляшторный Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. М. «Наука», 1964. С. 5-17; С.Г.Кляшторный, В.А.Лившиц. Открытие и изучение древнетюркских и согдийских эпиграфических памятников Центральной Азии // Археология и этнография Монголии. Новосибирск, «Наука», 1978:37-70.

2. Л.Р.Кызласов. О датировке памятников енисейской писменности // Советская археология, 1965, №3. С.43.

3. С.Г.Кляшторный, В.А.Лившиц Новая согдииская надпись из Монголии // Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока, Л. 1969. С. 51-55; С.Г.Кляшторный, В.А.Лившиц. Согдийская надпись из Бугута // Страны и народы Востока. Т.Х, М., 1971. С. 121-146.

4. С.Г.Кляшторный, В.А.Лившиц Сэврэйский камень // Советсая тюркология, 1971, №3. С.106-112; С.Г.Кляшторный Надпись уйгурского Бегю-кагана в Северно-западной Монголии // Центральная Азия. Новые памятники письменности и искусства. М., «Наука», 1987. С.19-37.

Резюме: В данной статье рассматривается древнерунические надписи орхонских памятников и памятники Уйгурского каганата, а также авторы и проблемы авторства.

Ключевые слова: Этелмиш, Хэнтэ, тугю, экспанция, Ханган, Терхин, Тэсин.
Abstract: This article tells about the authors and authorship issues of ancient runic inscriptions of Orkhon monuments and the monuments of the Uigur Khaganate.

Key words: Etelmish, Khente, tugyu, expansion, Khangan, Terkhin, Tesin.

Б.С. Жиембай Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, Халықаралық қатынастар факультетінің Түркітану кафедрасының магистранты Астана. Қазақстан

БАБАЛАРДАН ҚАЛҒАН ЖӘДІГЕР
Түйін: Аталған мақалада армян-қыпшақ ескерткіші «Төре бітігінің» жазылу тарихы мен қазақ халқына қатыстылығы қарастырылған.

Кілт сөздер: тарих, тарихи еңбектер, қыпшақ тілі, заң, армян-қыпшақ, «Төре бітігі».
Тарихтан «Есім ханның ескі жолы», «Қасым ханның қасқа жолы», Тәуке ханның «Жеті жарғысы» деп аталатын қазақ халқының жер дауынан бастап, жесір дауына, ұрлықтан бастап, қасақана кісі өлтіру қылмысына дейінгі ауыр істерге төрелік берер кесімді заңдар жинағының болғандығын білеміз. Десек те, қазақ елі бірнеше ғасырға созылған бодандықтан басын босатып, ертеңгі ұрпақ үшін ата-бабасының бұған дейінгі тарихының тұңғиығын зерттеп-зерделеуге бет бұрған тұсында тың дүниелерге тап болды. Ол тарихи жәдігерлер қазақ елінің ежелден-ақ ел басқару, заң шығару және сот ісін әділ жүргізу секілді мемлекеттің тірегі болып саналатын негізгі билік істерін қоғамдық талаптарға сай жүргізгендігін паш етеді. Солардың бірі – тағылымы терең құқықтық заңнама «Төре бітігі – армян-қыпшақ сот ісін жүргізу кодексі».

Қыпшақтану саласына орасан зор үлес қосқан, армян-қыпшақ ескерткіштерінің үлкен маманы, түрктанушы Александр Николаевич Гаркавец әлем мұрағаттарына тараған еңбектердің бірі «Төре бітігінің» (1519-1594) 2003 жылы орыс тіліндегі аудармасы мен транскрипциясын жасады. Ал еңбекті қазақ тіліне ұғынықты, заң терминдері мен ұғымдарына дәл сәйкестендіріп, жатық аударып шыққан заң ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА академигі Ғайрат Сапарғалиев болатын.

Тарих қойнауына үңілсек, бүгінге жеткен жазба мұраларға қарағанда, ХІ-ХІІ ғасырдан бастап Дешті Қыпшақ мемлекетінің Еуразия құрлығын мекендеген елдер арасында мәртебесі биік болған. Дешті Қыпшақ мемлекеті өз заманында талай елдерге үстемдігін жүргізіп, ұлыс аралық мемлекеттік тіл – қыпшақ тілі болуына негіз қалаған. Бұл мемлекеттің кезінде өзінің қол астына Шығыс Еуропаның көптеген елдерін қаратқаны тарихи шындық. Бүгіндері мемлекетін Хунгария деп атайтын Венгрия-Мажарстан елінің құрамындағы негізгі халық мадиярлар өздерін қазақтың «тоқсан екі баулы қыпшақ руынан тарайтын ұрпақпыз» деп, мақтанышпен айтуында көп сыр жатса керек. Дегенмен, Шығыс Еуропаға үстемдік жүргізген қыпшақтардың ел басқарудағы билік істері өзге елдің ұлттық ерекшелігіне, сот, құқық ісіне, басқа да дәстүр-салтына нұқсан келтірмегені байқалады. Қазақтармен қатар, басқа да түркі халықтарының негізін құраған, орта ғасырларда Орта Азия мен Шығыс Еуропаны мекендеген аса ірі ұлыстардың бірі қыпшақтардың атауы ежелгі түркінің «Шине Ус» ескерткішінде алғаш кездеседі. Махмұд Қашқари еңбектеріне қарағанда, XI ғасырдағы қыпшақтардың құрамына кимек, субар, қаңлы, қарабөрікті, тоқсоба, жете, бөрлі сынды бірқатар рулар мен тайпалар енген. Қыпшақтар Түрк қағандығы ыдырағаннан кейін алғашында Қимақ қағандығының құрамында болса, XI ғасырда одан бөлініп шыққан. Осыдан кейін құрылып, етек-жеңін қымтаған. Қыпшақ хандығы тез арада күшейіп, Орта Азия мен Шығыс Еуропаға қанатын жая бастайды. Ал XIII-XIV ғасырларда қыпшақ сөзі жалпы «түрк» ұғымын алмастырады. XV ғасыр ортасынан қыпшақтардың негізгі бөлігі Қазақ хандығының құрамына кіреді. Н.А.Аристов қазақ халқының құралу кезінде оның құрамында көлденең, ұзын, танабұға, қарабалық сынды қыпшақ рулары болған деп көрсетсе, В.В.Радлов ол кезде қыпшақ тайпасы құрамында торайғыр, түйшіке, қытайқыпшақ, бұлтың, қарабалық, көлденең, танабұға, ұзын, көкмұрын рулары болған деп көрсетеді. Ал жалпы Қазақ шежірелерінде «тоқсан екі баулы қыпшақ» деп аталады.

Орта ғасыр қыпшақтары тіліндегі ескерткіштер тарихи-әлеуметтік және сол кездегі саяси жағдайларға байланысты әр дәуірде, әр жерде, әр түрлі әліпбимен хатқа түскен. XI ғасыр мен XVII ғасыр аралығында Қырым, Подолия, Польша, Венгрия, Египетте араб, латын, армян, славян, руна жазуларымен хатқа түскен қыпшақ (половец, хардеш, құман) және печенег тілдеріндегі ескерткіштердің қазіргі түркі тілдері арасында алатын орны жайлы айта келіп, Э.Р.Тенишев бұл ескерткіштердің қазақ, қарақалпақ, ноғай тілдеріне өте жақын екендігін, қыпшақ ескерткіштері қазақ тілі тарихының ерте дәуірін зерттеуде аса маңызды қайнар көзі болатынын атап көрсетеді [1,67].

XI ғасырдан бері Қара теңіздің солтүстік өңіріне қоныс аударып, Дешті Қыпшақ деп аталатын елді мекеннің қыпшақтарымен бірге өмір сүре бастаған армяндар Қырымнан бастап, Украина, Румыния және Польша өңірін мекен етіп, қыпшақ тілінде жазылған мұралар қалдырды. Дін мен құқық мәтіндеріне негізделген бұл лингвистикалық мұралар XX ғасырдың ортасынан бастап батыстық ғалымдар тарапынан зерттеле басталды. Армян-қыпшақ деп аталатын мәтіндер қуатты қыпшақ халқының арасында уақыт өте келе қыпшақтанған армяндар тарапынан туындаған деген түсінік қалыптасты. Бірақ ғалым Александр Гаркавец Алтын Орда үстемдігінен бұрын қыпшақтардың төрт түрлі топқа бөлінетіндігін айтқан. Бұлардың бірінші тобы өздерін урум ретінде санап, христиан дінін қабылдаса, екінші тобы армяндардың Григорян бұтағын қабыл еткен. Үшінші топ өздерін қарайымбыз деп еврейлікті, ал соңғы топ кейінірек исламды қабыл еткенін жазады. Осылайша олардың ана тілдері болған армян-қыпшақ тілінің құмандарға, Қырым татарларына, қарайымдарға және Қырым урумдарына жақын болғанын көрсетеді [2,8]. Армян мен қыпшақтардың жақындастығының бір себебі олардың арасындағы сауда байланысының күштілігінен де болуы мүмкін. Себебі армяндардың Қырым түбегінде қоныстануынан кейін ізінше саудамен айналыса бастағандары тарихи құжаттардан белгілі [3,4].

1970 жылдардан қазірге дейін зерттеле бастаған армян жазулы қыпшақ тілінің мәтіндері аясында зерттеуші ретінде танылған ғалымдар Едуард Трыярский, Эдмунд Шютц және Жан Дени сияқты есімдер осы салада жасаған еңбектерінде «армян-қыпшақ» терминін қолданған. Сондай-ақ армян-қыпшақ ескерткіштерін зерттеуде Г.Алишан, М.Левицкий сияқты шетел ғалымдарымен қатар, Кеңес дәуірінен бастап Т.И.Грунин, А.Н.Гаркавец, И.Абдуллин, Я.Р.Дашкевич, С.Ж.Құдасов секілді ғалымдар сүбелі еңбек сіңіруде.

Бүгінде қолымызға жеткен Польшада сақталған құнды мұра «Төре бітігі» көлемі жағынан аса ауқымды әрі құрылымы терең. Еңбекті армян тілінде құрастырып, жазып шыққан Мхитар Гош. Бұл кітап кіріспе, зайырлы заңдар жинағы және көбіне іс жүргізу сипатты қосымша баптар секілді үш бөлімнен тұрады. Жалпы 125 баптан, ал іс жүргізу кодексі 99 баптан тұрады, қыпшақ өмірінің құқықтық ерекшеліктеріне байланысты 25 жаңа бап енгізілген.

Аталмыш еңбектің жазылу тарихына үңілер болсақ, А.Н.Гаркавецтің түсіндіруінше, бұл заңды армяндар Польша королі Сигизмундқа бекіттіру үшін латын тілінде жазып тапсырады. Бірақ ол кезде латын тілін халық түсіне бермегендіктен, заңды 1523 жылы поляк және қыпшақ тілдеріне аударып табыс еткен. Яғни қыпшақ тілі сол дәуірде қатынас тілі болғандықтан, «Төре бітігі» бүкіл халыққа түсінікті тілге аударылған. Бұл қыпшақ тілінің бірнеше ғасырлар бойы сауда-саттықпен қатар халықтардың өзара мәдени алмасуына зор ықпал еткен Ұлы Жібек жолының қатынас тілі болғандығын тағы бір мәрте дәлелдейді. «Төре бітігінің» бір-екі бабын мысалға келтірелік. Заңның 43,48-баптарында жеміс ағашын кескен адамға мынадай жаза тағайындаған: «Сол ағашты кескен адам тура сондай жеміс ағашын егіп, ол жеміс бергенше ағаштың иесіне шығынын өтеп тұрады». Табиғатты қорғау мәселесі ерте заманда-ақ осылайша заңмен бекітілген. Ол заманда жылқы малына ерекше мән берілгендіктен, заңда «Жылқыны сатқанда 3 куәгер болсын және де атты сатып алғаннан кейін бір жұма аралығында оның сырқат екені белгілі болса, ат сатқан адамға кері қайтарылады» делінген. «Қазақстанда «Жер туралы» заңды қабылдаған кезде «Төре бітігінің» кейбір баптары басшылыққа алынды. «Төре бітігі» бүгінгі күні қазақ тілінің сөздік қорында жоқ құқықтық терминдерді сақтағандығымен құнды. Жоғалған құқықтық терминдерді «Төре бітігі» арқылы қалпына келтіруге болар еді», - дейді Александр Гаркавец [3, 677-679].

Қорыта айтқанда, бұл құнды жәдігер қазіргі таңда қазақ халқының мәдени мұрасын толықтырып, ғалымдардың тыңғылықты зерттеу нысанына айналуда. Сан ғасырлар бойы санадан өшпей, бүгінге жеткен бұл еңбек қазақ елінің тарихына тың ғылыми үлес қосып, заңдарымыздың ата-бабаларымыздың дәстүрлі құқық нормаларына сай өркендеуіне жол ашары анық.
Пайдаланылған әдебиеттер

1. 
   Э.Р.Тенишев Место кыпчакского (половецкого, куманского) и печенекского языков современных тюркских языков // Изд. АН КазССР. Сер. общ. наук. 1970. - №5. – 78-81 бб.
   
2. 
   А.Н.Гаркавец Кыпчакские языки: куманский и армяно-кыпчакский. Алма-Ата: Наука, 1987 – 470 бб.
   
3. 
   С.Құдасов Ортағасырлық армян жазулы қыпшақ ескерткіштерін зерттеу мәселесі //Түркология. – Шымкент, №2, - 150-155 бб.
   
4. 
   А.Н.Гаркавец Төре бітігі. Армяно-кыпчакский Судебник 1519-1594 гг./составители А.Гаркавец, Г.Сапаргалиев, М.Капраль, М.Цимбал/. – Алматы: Дешт-и-Кыпчак, Баур, 2003. – 750 б.
   

Various researches and classroom practices support the use of a balanced approach in teaching reading comprehension. Because reading comprehension depends on efficient word recognition and comprehension, instruction should develop reading skills and strategies, as well as build on learners’ knowledge through the use of authentic texts.

Moreover, research and practice in TESOL (Teaching English to Speakers of Other Languages) was greatly affected by Stephen Krashen’s hypotheses on language acquisition, and particularly the effect of “the Schema Theory” on investigations dealing with reading comprehension. Today, an increasing number of researches confirm the role of schemata in EFL/ESL reading comprehension. Most of research was made on reading comprehension of the first language. However, discernment was adapted to suit SL reading comprehension studies. The most significant of all, distinctive attention is given to interactive approaches to reading, which dispute that reading comprehension is a combination of identification and interpretation skills. Grabe (1991) lists the five most important areas of current research which are still eminent: “schema theory, language skills and automaticity (may be defined as “occurring when the reader is unaware of the process, not consciously controlling the process, and using little processing capacity”(ibid, p 379-380)), vocabulary development, comprehension strategy training, and reading–writing relations” (p.375)

The lack of methods and ways of teaching reading comprehension to EFL/ESL learners influence the language obtainment. Since teaching reading comprehension was always underestimated in teaching English as a second language, nonetheless it plays a great role in second language acquisition.

The theme of the research work is made up of a new way of looking at the problems in teaching reading and the aim is to analyze the existent problems in teaching reading comprehension and find the ways out of this problem by suggesting a series of exercises that can be useful in classroom activities. We can also offer some more solutions for the problems by proposing complex of practices and activities. Even more appropriate activities for teaching reading comprehension in EFL/ESL classrooms.

Thus, according to the set aims we are about to solve the following tasks:

• 
  to determine the aim and nature of teaching reading comprehension;
  
• 
  to open the essence of teaching reading comprehension;
  
• 
  to describe the reading skills and teaching techniques;
  
• 
  to describe different approaches to teaching reading;
  
• 
  to work out new technologies in teaching reading;
  

The main aim of my research is to teach reading comprehension of various kinds of texts such as letters, magazines, newspapers, electronic articles and etc. of different levels to ESL/EFL learners without using a dictionary, that interrupts reading and concentration, by increasing the speed of reading. To my mind the speed of reading is not the least important thing in learning. A book “The Speed Reading Book” by Tony Buzan is about improving the speed of reading and understanding the whole text, even learning new vocabulary without using any other sources that can give the meaning of the word. He suggested lots of exercises to improve reading speed and comprehension. So this book put an idea to my mind whether it is possible to use these exercises and activities in the EFL/ESL classrooms where the understanding lower. After all my researches and studies I came to the conclusion that it works. Using all the exercises may not work at all with the reason that reading in a foreign language is different, relatively teaching reading comprehension and training takes longer than you can do it with the first language. Comprehension is the ultimate goal of reading. However, there are a number of factors which may interfere with an individual's ability to comprehend text material.

1. Grabe, William. (1991). Current developments in second language reading research. TESOL Quarterly. 25 (3): 375-406.

2. Тони Бьюзен (2010). Учебник быстрого чтения; пер. англ. Е. Г. Гендель. – Минск: «Попурри». На английском был издан в 2006г.
Түйін: Бұл мақалада түсіне оқудың принциптері, когнитивтік тапсырмалар мен оқығанды түсінуді үйретуде әр түрлі жаттығулар мен әдіс-тәсілдерді қолдану жолдары айтылған. Жұмыс барысында қарастырылған ғылыми көзқарастарды сараптай келе ағылшын тілін шет тілі ретінде үйренушілерге арналған кешенді жаттығулар жинағы құрастырылып, ағылшын тілін меңгерушілердің түсіне оқу қабілетін дамытуда айтулы қызмет етеді.

Кілт сөздер: Ағылшын тілі - шет тілі/ Ағылшын тілі - екінші тіл, Ағлшын тілін өзге тілде сөйлейтіндерге үйрету, Түсіне оқу, Тілді меңгеру, Түсіне оқуды үйрету.
Аннотация: В этой статьи говорится о принципах понимания прочитанного, когнитивные задачи, связанные с чтением, а также различные мероприятия для использования в преподавании понимания прочитанного. Современные исследования считают, что отсутствие автоматизма в "нижнем уровне обработки» (т.е. автоматического лексического доступа снизу-вверх) приводит к снижению квалификации чтения. Следовательно, большинство текущих версий интерактивного подхода к чтению приняли сильный восходящий ориентация на переработку на более низком уровне языковой структуры на основе широких исследований движения глаз.

Ключевые слова: Английский как иностранный язык/ Английский как второй язык, Обучение английскому как не родному языку, Понимание прочитанного, Приобретение языка, Обучение пониманию прочитанного.

Sinem AKBULUT Süleyman Demirel Üniversitesi Filoloji Fakültesi Türkoloji Bölümü Yükses Lisans Öğrencisi Almaty. Kazakhstan

YABANCILARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE CÜMLENİN ÖGELERİNİN DİLBİLGİSİ ÇEVİRİ YÖNTEMİ VE SEÇMELİ YÖNTEMLE ÖĞRETİMİ
Anahtar Kelimeler: Cumlenin Ogeleri, Secmeli Yontem,Dilbilgisi Ceviri Yontemi,Dilbilgisi, Yabancilara Türkçe Öğretimi.
Yabancı dil öğretiminde dilbilgisinin yeri azımsanmayacak kadar büyüktür.Bugüne kadar birçok araştırmacı tarafından önemi doğrulanmıştır.Yabancı bir dili öğrenmek, mutlaka o dilin kurallarını öğrenmeden geçer.Bir insanın yabancı bir dilde konuşabilmesi için, o dilin kurallarını bilmesi,dilin işleyişinden haberdar olması lazımdır.

Yabancı bir dili öğrenebilmek, konuşabilmek için bütün dilbilgisi kurallarını harfiyen bilmek gerekmese de, belli başlı esaslarını öğrenmek gerekir.

Yabancılara dilbilgisi öğretmenin amacı , dili öğrenenlerin , dilin sistemini kavramalarına , dildeki gizemi çözmelerine yardım etmektir.Gümüze kadar birçok araştırmacı dilbilgisi öğretimi konusunda kafa yormuş ce bununla ilgili birçok teori ve kuram geliştirmiştir.

Bu bilgiler doğrultusunda dilbilgisi öğretimine Dilbilgisi Çeviri Yöntemi ve Seçmeli Yöntemin daha fazla katkı sağlayacağına bizzat yapmış olduğumuz pratiklerle kanaat getirmiş bulunmaktayız.

Bu yöntemler dilbilgisini açıklayıcı, anlaşılır ve akıcı bir biçimde sunmaktadır.

Dilbilgisi Çeviri Yöntemi yabancı dili öğrenenin kendi ana diliyle arasında bağlantı kurmasını sağlamakta ,eski bilgilerle yeni bilgileri birleştirebilmesine yardım etmektedir.

Dilbilgisi çeviri yöntemi, Latince, Yunanca ve diğer modern dillerin öğretiminde kullanılan metotlar bütünüdür. Dilin kendisi değil, kuralları önemlidir. Tablolar halinde fiillerin çekimi verilir, zamana uygun olarak cümle öğelerinin diziliş sıraları ve ana dilden amaç dile, amaç dilden ana dile çeviri yapmayı sağlayacak kelime listeleri öğretilir. Telaffuza hemen hemen hiç dikkat edilmez. Konuşma alışkanlığından çok, okuma ve yazma alışkanlığı üzerinde durulur. Öğrencilerden dilbilgisi kurallarına uygun yazı yazabilmeleri ve çeviri yapabilmeleri beklenir.Yöntemin ortaya çıktığı dönemlerde, bunun kullanılmasının altında yatan haklı gerekçenin şu olduğuna inanılırdı: Asıl öğretilmesi gereken dilin kendisi değil, mantıksal düşünce yeteneğidir. Bu yöntem klasiklerle aynı zihinsel disiplini sağlar.[1-5]

Tabi bu yöntemin derste kullanılabilmesi için ,öğreticinin öğrenenlerin ana dilini iyi biliyor olması gerekmektedir.Aksi takdirde bu yöntem derste kullanılamayacak,kullanılsa da karışıklıklara sebebiyet verecektir.

Bu yöntemin tek başına derste yeterli olduğunu düşünmek doğru değildir. Dersi tek yöntemle ele almak yanlıştır.Çünkü sınıfta farklı zeka çeşitlerine, ilgi alanlarına sahip öğrenciler mevcuttur.Bu nedenle tek başına Dilbilgisi Çeviri Yönteminin başarıya götüreceğine imkan vermiyoruz ve diğer bir yöntem olan Seçmeli Yöntemi de derslere dahil ediyoruz.

Bilinen yöntemlerin, amaca en uygun ve öğretimde en başarılı olan yönleri seçilerek birbirleriyle en verimli biçimde uyuşturulmasıyla elde edilen yönteme “seçmeli yöntem” denir [2-162].

Seçmeli Yöntem, açıklandığı üzere bütün yöntemlerin en etkin ve eğitici yönünü alma işidir.Bu yöntemi kullanmamızın sebebi daha fazla öğrenciye hitap etmek ve daha öğretici olmasını sağlamaktır.

“Seçmeli”, birçok sistem, öğreti veya kaynakların bir araya geldiği malzemelerin düzenlenmesidir. Seçmeli metot, çocuğun bireysel ihtiyaçlarını gidermek amacıyla kendisine özel olarak hazırlanmış, bütün eğitim modellerinin karışımından faydalanarak hazırlanan bir metottur. Okuma kitaplarından, kütüphane kitaplarından, çalışma kitaplarından, oyunlardan, projelerden, elektronik ortamlardaki kurslardan ve düğer öğrenim araç-gereçlerinden faydalanan seçmeli metodu, ev eğitimi sisteminin en önemli parçasıdır. Seçmeli metot, daha çok özel eğitim gerektiren öğrenciler için kullanılmaktadır. Öğrencinin bireysel ihtiyaç ve yeteneklerine uygun bir öğretim programının hazırlanması için kullanılır. Bu sebeple seçmeli metot .[3-68]

Bu yöntemlerin fayda ve gerekliliğini açıkladıktan sonra, dilbilgisi konularından cümlenin ögeleri konusunun bu yöntemlerle yabancılara öğretimi konusuna aydınlık getirelim.

Yabancılara dilbilgisi öğretiminde konular çok derinlere inmeden çok da sığ kalmadan öğrenciye verilmelidir.Bu mevzu bahis cümlenin ögeleri konusunda da böyledir.

Cümlenin ögelerinde iki temel öge olan özne ve yüklemden sonra ,yardımcı ögeler olarak adlandırılan nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci öğrencilere teorik olarak verilmelidir.Teori kısmı fazla ayrıntıya girmeden , genel hatlarıyla öğrenciye verilir ve tanımların ana dilde de açıklaması yapılır.Konunun ana dildeki haliyle aynı olan ve farklılık gösteren kısımları öğrenciye sunulmalıdır.

Bu yöntemle giriş yapıldıktan sonra konu örnek cümlelerle , oyunlarla ,metin ve diyaloglarla , alıştırmalarla iyice pekiştirilir.

Türlü uygulamaların , farklı zeka çeşitlerine sahip öğrencilere katkı sağlayacağı unutulmamalıdır.Dersin daha verimli geçmesi, bilgilerin daha kalıcı olması için tek düze bir dersten ziyade farklı yöntem ve tekniklerin kullanması yarar sağlayacaktır.
Kaynakça

1. ORELLANA, E. (tarihsiz) The Communicative Approach in English as a Foreign Language Teaching. http://www.monografias.com

2. DEMİRCAN, Ö. (2005). Yabancı Dil Öğretim Yöntemleri. İstanbul: DER Yayınları.

3.(Modern Foreign Languages), (2002). Origins of Approaches. http://www.aber.ac.uk

If teachers want their students to use the knowledge they get at lessons out of the classroom they should actively involve students into lessons. Active involvement of students in the lessons can be fostered in a variety of ways. The best way is to challenge students intellectually.

Stretching students’ thinking can be achieved in different ways, but in our opinion tasks, which require students to solve various problems, deeply involve them into learning and understanding the subject, develop their autonomy and teach how to use aquired knowledge in practice. Morover, tasks of this kind help to develop students’ problem solving skills and teach them how to use problem-solving strategies.

One of the tasks which require students thinking is the task which can be called “insoluable problems”. Much of philosophy centres on questions that seem to be insoluble. Teachers can use some of these to challenge students: Can we prove God does or does not exist? What is art? Can security and freedom coexist? Is my blue the same as your blue? Are the mind and body separate? Do we have free will? Why does evil exist? Are some judgements better than others? As an extension students may develop their own insoluble problems and challenge each other [2].

Ethics provides fertile ground for challenging thinking. The very notion of why we ought to act in a certain way is itself sharply contested. Ethical dilemmas provide a stimulating, testing experience for students in making moral judgements. Such dilemmas as: Should we test medicines on animals? or Should all the hunting be banned? Will make students to look at the problem from different poins of view and as an extention students can be asked to find possible solution for the problem

A teacher can make students think laterally and solve problems by giving a list of some random words, for example, box, cow, sunshine, beyond, fence and ask them to: show how any or all of the words connect to one another, explain how they may influence one another, suggest how they might link to the learning, create a story encompassing all the words, mind-map the connotations of each word and then analyse the links between them [3].

If students have been constructing an argument or engaged in debate the following task works well.When students have finished their work, teacher can ask them to change perspective and develop a line of reasoning that counters what they have already written or spoken. The task might be extended by telling students that the new perspective must aim to undermine all the key points of the first. As an extension students can synthesise the two arguments and produce a final thesis, stronger for its more rounded view.

Translating something into symbols that could be understood by an outside observer is a great problem-solving task for students, doing which they will use problem-solving strategies of creating ideas, analysing them and evaluating the results. The something could be a specific piece of content, the whole lesson or students’ learning.

Zen Buddhism emphasises meditation as a way to access truth. Many Zen teachings are gnomic, encouraging deep concentration and consideration in order to discover meaning. If a teacher provides students with Zen teachings or sayings and students can be asked to consider the purpose or meaning of the language used.The challenge involves not a religious conversion but a different way of thinking in order to achieve understanding.

Defend your consequence is a great game to use in all manner of subjects. Students are given a consequence (or cause) for which they must develop a defence. This can be done individually or as a group activity. For example: the most important consequence of not listening to your parents is: you save your ears from being worn out, you miss potentially life-changing information, you fail to get a complete picture of their world, they might not listen to you, if you don’t listen, how can we say that they have really said anything?

Observation is one of the tasks on the basisi of which students can develop their problem-solving skills. A student or a group of students can be chosen to sit and observe what is happening in the class (this might work particularly well with debate, discussion or group work). Their role is to assess what is happening and offer suggestions for change, ways to improve or examples of excellent work. The whole class then can be asked to produce a set of criteria they will use for their assessments. After this student should justify their decisions, including the criteria chosen.

Give students philosophical problems to grapple with, for example:What is the ‘good life’?; What can we know?; What is a person?; Is the mind a blank slate?; Does the past determine our actions?; Is everything caused by something else?; Did God design the world? Any introductory text will provide more suitable questions.

Translating involves careful thought, precision and synthesis. It requires students to convey the same meaning through a different form. Manipulating content in this way can appear easy at first, however to be effective, and to recreate the depth of meaning in the translated work is a challenging task. A teacher can begin by asking students to translate written work into a similarly meaningful image and then extend by using different levels of intricacy and different types of medium, for example, sculpture or poetry.

There are some more types of tasks which students can do at English lessons to develop their problem-solving and thus critical thinking skills. Using problem-solving strategies including identifying the problem, creating new ideas, selecting the best idea, testing the idea and evaluating the resuls also helps students in developng these skills.