Алаш ісі" немесе "Түрме тарихына" қатысты деректер Мәңгілік сақталсын

Қырдан Семей қаласына қайтып келісімен тұтқынға алындым да іле Орынбордағы ПП ОГПУ – дің Қазақстан бойынша өкілдігіне жіберілдім, ұзамай абықтыдан босатылдым. Орынборда қазақ мемлекеттік баспасына жұмысқа тұрып, бөлім меңгерушісі болып істедім, 2 жыл қазақ халық ағарту институтында оқушы болып сабақ бердім. ГПУ мен Мұғалімдер курсына дәріс оқыдым. Төрт жылдан бері “Еңбекші қазақ” газетіне оның қызметкері болып істеп келдім, 1922 жылдан бастап мен қазақ тіліне
І том, 15-бет.
20-дан астам кітап пен кітапшалар аудардым ..................................................................................................................................

Осы уақытқа дейінгі істеген қызметімнің ешқайсысында кеңеске қарсы бірде – бір әрекет жасалған емес. Тек соның ішінде өзім ашық түрде қарсы болған бір мәселе – қазақ әрпін латын қарпіне көшіру жайы болды. Мен өзімнің бұл пікірімді кеңеске қарсы бағытталған деп есептеймін. Мәселе әлі толқы шешіліп болмағандықтан да мен өзімнің пікірімді білдірдім, себебі, латын қарпіне көшуге әлі ерте, оған қаржы қажет,одан да сол қаражатты одан көрі ділдәр қажеттіліктерге жұмсау керек деген ойымның дұрыстығына өте сенімді болдым. /107 бет/.

Сұрақ алған - Шығыс бөлімінің бастығы – Петров.

І том. 16-бет

Стенограмма.

1929 жылы 3 қаңтар күнгі Міржақып Дулатовтан алынған жауаптың хаттамасы.

Төмендегі құжаттардың мазмұнын білемін бе, жоқ па деген маған берілген сұрақтарға беретін жауабым мынау:

Министрлер Кеңесінің Төрағасы /Колчакқа/ “Алашорданың” Торғай бөлімінің мәліметінен:

“Орынбор Әскери Округының ұсынысымен және қолдауымен Торғай облыстық бөлімі Бүкілодақтың 2 – атты полкті жасақтауға 1818 жылдың қараша айынан бастап кірісті, ал Бүкілқазақтық І – атты полк 18 жылдың жаз айында жасақталған еді. Қостанай уезінде. І – полк дербес Урал корпусының қарауында болды және барлық жарақты қазынанадан алды, 2 - –олк "Алашорданың" Торғай облыстық бөліміне қарады. Торғай мен Ырғыз уезі Сібір Уақытша Үкіметіне, Дербес Урал корпусының қолбасшысына, чехословактарға көмек сұрап хат жазып еді, алайда ешкімнен көмек ала алмады. Сәуір айында “Алашорда” бөлімі Торғай қаласын алды, әскери комиссарын тұтқындады, ол кейінен атылды. Сөйтіп, Торғай уезіндегі Кеңес өкіметі құлатылды, қалалық және жергілікті басқару жүйесі қалпына келтірілді және бұл арада Уақытша өкіметтің өкілдігі жарияланды. Адмирал Колчак бастатқан. 22 көкек күні құрамында 337 адамы бар Таранның отряды түгелдей қарусыздандырылды, оның ішінде Таранның өзі бастатқан 30 сардары да ұсталып, бәрі де атылды. Таранның қарусыздандырылған отрядының барлығында Атбасарға жіберіледі. Одан қалғандары Атбасарға бара жатқан жолда құртып жіберілді. Таранның отрядын қарусыздандырылғаны және олардың көзі жойылғаны жөніндегі оқиға туралы мәлімет беру үшін біздің әкіліміз Кенжеғали Ғабдуллин Дербес Орынбор Армиясының штабымен хабарласу үшін штабына хабарлау үшін мен оны сонда жібердім, ол Армия штабына барды...” /19 жылғы 11 мамыр /май/ күні Алашорданың Торғай бөлімінің Министрлер /Сібір/ Төрағасына жіберген мәліметі. Омбыда сақталған, 19 жылдың 24 маусым күні қол қойылған.
І том. 17-бет
Міржақыпқа ұсынылған екінші деректі айғақ:

“Алашорда” Уақытша қазақ үкіметі.

Торғай облыстық Әскери кеңесі.

19 жыл. Шілде.

Торғай қаласы.

Шобан болысының болысынайына

Торғай қаласы маңында

Жильяевтің бандыларымен болған ұрыстан кейін шегінген “Алашорда” жасағы шегінген кезде ұрыс майданында қалған көптеген аттарды, ертоқымдарды, винтовкаларды, оқ-дәрілерді, қылыштарды, және киімдерді қыр елі жиып алыпты. Барлық киімдерді, аттарды жекелеген жарақтарды жиып, қалаға алып келіп, “Алашорда” жасағына тапсыруыңыз керек. Мұны орындамағандардың жауапқа тартылып, әскери кезеңге сәйкес қатаң жазаланатынын елге түсіндіріңіз. “Алашорданың” Торғай облыстық әскери кеңесінің осы жарлығын хабарлай торырып, барлық болыс тұрғындарына өз тарапыңыздан ықпал етіп, аталған қару мен жарақтарды қалаға жеткізуді қамтамасыз етіңіз. Ат пен қару, басқа да заттарды алған адамдардың тізімін жасап “Алашорда” әскери кеңесінің үйіне әкеп беріңіз. /108 бет/

Әскери кеңестің мүшелері – Сейдалин, Қадырбаев.

Міне осы екі құжатқа Міржақып Дулатов былай деп жауап береді:

“Менің беретін жауабым мынау:

“Алашорданың” Шығыс бөлімінің жетекшісі Бөкейханов және басқалары 1919 жылдың жаз айларында Омбы қаласында тұрған еді. Біз оларға Кенжинді қандай тапсырмамен жібергенімізді қазір есіме түсірмей тұр. Мына құжатты маған көрсеткенде ғана оны амалсыздан алдарқату /тактикалық/ тұрғысында жазғанымызды емісе түсірдім. Себебі қалыптасқан жағдай мынадай болатын: біз ол кезде Колчактың өкіметімен де, Орынбордағы Әскери Үкіметпен де қарым – қатынасымызды үзіліді – кеслді доғарып, Торғайға келіп
І том. 18-бет.
орналасып, кеңес өкіметі жағына шыққан едік те Байтұрсыновты Москваға келісімге жіберген болатынбыз. Алайда менің жоғарыдағы тергеуге берген жауабымдағы жағдайларға байланысты кеңес өкіметі жағына толықтай қосылып кете алмадық, сөйтіп, шарасыз күйге түстіік. Барар жеріміз қалмады, оның үстіне Торғайға және Торғай арқылы Шалқарға казак отрядтары үздіксіз ағылып жатты. Мұндағы жазылған сөздер біздің шын ниетімізді білдірмейтін, Колчак өкіметі жағынан қысым мен қуғын жасалмас үшін жай ғана көз бояу үшін ғана жазылған еді. Ондағы біздің басты мақсатымыз- қалайда қазақ халқын қырғыннан сақтап, оны қорғап қалу болатын. Біз өзіміздің күшіміздің аз екенін, ешкімнен де соғысып шекеміздің қызбайтынын жақсы білдік. Тек сол мақсатты жүзеге асыру үшін ғана осы құжат жазылған болуы мүмкін.

Өткен өмір жолымды жасырып қалудың мен үшін маған ешқандайда мәнісі жоқ. Кеңес өкіметіне қарсы қолыма қару алып күрескенімді, Уақытша өкіметті қолдағанымды жасырмайтын. Мұның барлығы 19 жылғы оқиға болғандықтанда көптеген жайлар менің жадымда қалмапты. Әрине, Иманов пен Таранның өліміне байланысты әдептік тұрғыдан алғандағы жауапкершіліктен мен де құтыла алмайтынымды білемін. Біздің жасағымыз екіге бөлінді.

Оның бір бөлігін басқарып мен Торғай қаласынан сыртқа шығып кеттім, ал біз қайтып келгенде де олар тірілердің қатарында жоқ еді. Біздің жасақтың бір бөлімі Торғайда қалған болатын, оның сардары Қасымов еді. Ал бізге бұл істі басқарған Мақатов деп мәлімдеді.

Дәл осы мағынадағы құжаттың Сібірдегі Министрлер Кеңесінің Председателіне жіберілуін мен жоққа шығара алмаймын, бірақта ол кезде Торғай мен Омбының арасында ешқандай да почта қатынасы жоқ болатын, сондықтанда ол құжатты сол кезде Өкіметтің атынан мәлімдеме жасауға арнайы Омбыға жіберілген Кенжин ғана жеткізуі мүмкін. Колчактық өкіметтің көңілін тыныштандыру үшін бояуды қалыңырақ жағып, ату жазасына кестік деп көрсеткен болуымыз керек”.../109-бет/.

“Болғамбаев Хайретдинді мен оның Орынбордағы Хұсайыновтар медресесінде оқып жүрген кезінен білемін. 1921 жылы Орынбордан Ташкентке келіп, Ходжановқа жолығып жұмысқа орналасу пақ болғаны есімде. Болғанбаев Ташкентке Әділов Мұқышевпен бірге келді – ау деймін, кейінгісі әуелі коммунистік партияның қатарына мүшелікке өтіп, содан кейін еріктілердің қатарында қызыл әскерге кіріп, Қиыр Шығыстағы қызыл партизандар отрядының құрамында болған, 1920 жылы Орынборда Ішкі істер халық комиссариатында істеді. Бұл жеге ол Ташкенттен келген болатын, онда не істеді, ол жағын білмеймін. Бірімжанов та ол кезде Ташкентте болатын. Әділ Ташкентте нақты ештеңемен айналыспады –ау деймін, әйтеуір институттағы студенттерді жиып алып, сөз сөйлеп жүретін. Ол уақытта жастардың біразы оқыған мектептеріне көңілі толмай жүретін. Содан кейін ол бір жаққа кетті, қайда кеткенінінен хабарсызбын.

Айттым ғой жаңа, осыдан екі үш жылы бұрын Әділов бір жаққа кетті, қайда кеткенін білмеймін деп. Әділов туралы осыдан басқа ештеңе айта алмаймын. Мен Ташкентке Орынбор арқылы бардым, сонда “Алашорданың” көрнектi қайраткерлерінің біразы – Бөкейханов Әлихан, Байтұрсынов, Әуезов Мұхтар, Сәрсенов Биахметтер сонда тұрады екен. ташкент пен Орынбордың арасында почта байланысы болғанымен, курьерлік арнайы жүйе әлі жоқ еді. боЛғамбаев маған іскерлік тұрғыдағы емес, кәдімгі аман-саулықты сұрасқан Бөкейхановтың жазған хатын табыс етті, оның мазмұны тек қана жеке бастың амандығын қамтитын, Болғамбаевтың әкеп берген хаты сол ғана.
І том. 20-бет.
Әділевпен кездесіп жүрдім, бірақта біздің арамызда іскерлік мақсаттағы пікіралысулар болған емес. Әділевпен мен көбінесе Ташкенттегі Қазақ университетінің ішінде, оның өзінде кездейсоқ кездесіп қалып жүрдім. Кейде редакцияға соғып кететін. Онымен Кауфманның ескерткіші алдында ұшырасқаным бар, бірақ не туралы сөйлескеніміз есімде жоқ. Әділевпен ТурЦИК-тің жатақханасында кездестім бе, жоқ па, қаперімде қалмапты, мүмкін ғой алайда. Мен Әділевпен “Шолпан” журналын ашу туралы жиналған мәжілісте жүздестім, өзгедей ресми жиналыстар мен жиындарда оны көргенім жоқ...

Ташкент қаласында Әділевті ертіп Рысқұловқа жолыққан емеспін. Сондай-ақ, оның тұтқында жатқан ағасы Байсеит туралы менімен ақылдасқанын есіме түсіре алмай тұрмын. Ешқандай Нұрланды білмеймін, дүрбі мен құбыланама дегенді де естіген емеспін.

Валидов Башқұрт Үкіметінің басшысы болатын. Оның кейінгі кезде кеңес үкіметіне қарсы шыққанынан хабардармын, бұрын ол партия мүшесі болатын, кейін одан бас тартты. Қазір шет елде жүр деп естідім”... /112 бет/

“Валидовпен мен бірінші рет төңкерістен бұрын Орынбор қаласында кездестім, онда не үшін келгенін білмеймін. Ол сол кезде Байтұрсынов шығарып тұрған “Қазақ” газетінің редакциясына келді. Ол бізбен бір-бір жарым сағаттай әңгімелесті. Бұл – 1915 не 1916 жылдардың бірі еді. Әңгіме – түркі әдебиеті мен тарихы, түркі терминдерін ортақтастыру туралы қозғалды.

Екінші рет 1918 жылы күз айында Орынборда екінші рет кездестім. Башқұрт Үкіметі ол кезде Орынбордағы Керуен-Сарайда орналасқан еді. Бұл кезде ол Башқұр Үкіметін басқаратын, әрі Кеңес өкіметіне қарсы еді, мен онымен байланыс жасап тұрдым. Оның Керуен-Сарайдағы пәтерінде мен екі рет болдым және ең өзекті мәселелер жөнінде әңгімелестім. Ол кезде мен “Қазақ” газетінде істейтінмін, сондықтан да пәлендей беделім болмады. Валидов сол кездің өзінде кеңес өкіметін жек көретін. Оның басты мақсаты – қазақтар мен баш-
І том. 21-бет.
құрттардың күшін біріктіріп, кеңес өкіметіне қарсы жұмыс істеу еді. Міне, осы мәселенің төңірегінде әңгіме өрбіттік. Мен оның пікірін қостадым. “Алашорда” мен Валидовтың арасында тығыз байланыс бар еді. Башқұрт Үкіметі мен “Алашорданың” арасындағы байланысты Бірімжанов жалғастырып тұрды, бұл оқиға 1919 жылы, жылдың аяғында ма, жоқ 1920 жылдың басында өтті ме, оны ұмытып қалыппын. Бірімжановты Валидовке жіберген кезде мен жолсапарда жүр едім. Бірімжанов Валидовқа хабарласу үшін және әрі қарай байланысты үзбеу үшін жіберілді. Оны жібергендер облыстық бөлімнің жетекшілері – Испулов, Қадырбаев және Байтұрсынов еді. Бұл сапардың ешқандай нәтижесі болмады. Валидов өзінің қандай күшке ие екндігін айтыпты. “Алашорда” Үкіметі мен Башқұрт Үкіметінің арасында тығыз байланыс болды. Ал Башқұртстаннан бізге бір татар келіп тұратын, оның атын да, түрін де білмеймін. Содан қайтып Валидовты еш жерде, ешқашан көрген емеспін. /113 бет/

Тек ол туралы: тығылып жүр екен, ТурЦИК-ке кешірім жасау туралы хат жолдапты, Бұқара жақта тығылып жүр екен – деген іспетті алыпқашты сөздерді естідім, бірақ оған барыпжолыққан кім, ол жағынан мақұрыммын. Бірімжановпен Ташкентте кездестім, ол ол кезде “Ақ жол” газетінде істейтін, ол Валидовпен таныс болатын, бірақта менің ойымша ол Ташкенттен аттап шықпаған сияқты, бұл жайдың жай-жапсары маған бимағлұм. “Ақ жол” газетінің жабылу себебі, астана Қызылордаға көшті, ал оның орнына “Еңбекші қазақ” газетін қалдыру туралы шешім қабылданды. “Ақ жол” газетінде мен істеп жүргенде ешқандай идеологиялық ауытқушылық болған жоқ сияқты”. /113 бет/.

Жауап: Ол – Торғай бөлімі деп аталды. Семейде – Шығыс бөлімі, Оралда – Батыс бөлімі болды. сондықтан да, біздің бөліміміз – “Алашорданың” Торғай бөлімі деп аталды.

Сұрақ: “Алашорданың” Торғай бөлімінде атап-атап айтқанда кімдер болды?

Жауап: Мен, Испулов, Қадырбаев және Байтұрсынов.

Сұрақ: Сіздердің өз араларыңыздағы міндеттерді қалай бөлістіңіздер?

Жауап: Біз жұмысты жұмыла істедік, ешкім де нақты бір саланы бөліп істеген жоқ, өйткені біз көшпелі өмір сүрдік.

Сұрақ: Дегенмен де сіздерде қандай болмасын белгілі бір бөлім болды емес пе?

Жауап: Генерал Дашкин басқарған әскери бөлім болды. Екінші бөлім - Әскери Кеңес деп аталды.

Сұрақ: Азаматтық істерді кім басқарды?

Жауап: Әскери Кеңес.

Сұрақ: Торғайда сіздерге бағынышты қандай әскери бөлімдер болды?

Жауап: Генерал Дашкин кеткеннен кейін біздің жасақты Қасымов басқарды, ол оққа ұшты. Бізге тек өзіміздің жасағымыз ғана бағынды.

Сұрақ: Ол қалай деп аталды және оған кім қолбасшылық етті?

Жауап: Ол – “Алашорданың” жасағы деп аталды және оған Қасымов басшылық етті. Өзге әскери бөлім болған жоқ. Казактардан (орыстардан) құралған Могилевтің полкі болды.

Жауап: Жоқ. “Алашорданың” жасақтарынан басқа қазақтардан құралған әскери бөлім болған жоқ.

Сұрақ: Сіздің берген жауабыңызға қарағанда Колчакқа бағынығыңыз келмей Торғай даласына кетуді ұйғарыпсыз. Демек, Сіз Колчак Үкіметімен ешқанадай да байланыс жасамаған болып шығасыз ғой?

Жауап: Ол түгіл біз Шығыс және Батыс бөлімдермен де байланыс жасағамыз жоқ. Ал Колчак Үкіметімен не менің өзім, не өзгелердің ешқайсы байланыс жасаған жоқ. Алғашында, “Алашорда” Құрылтай Мәжілісі Комитеті мен Колчактың Үкіметімен бірлесіп жұмыс істеген кезде “Алашорданың” олармен байланысы болды. Бірақ та, мен Торғайға кеткен соң байланыс та, хабар алмасу да болған жоқ, яғни, кәдімгі әскери отрядтармен тікелей қарым-қатынас жасалған жоқ.

Сұрақ: Демек Торғай қаласындағы “Алашорда” үкіметі Колчак үкіметімен ауызша да, жазбаша да байланыс жасаған жоқсыздар ғой?

Жауап: Жоқ, кейіннен біз кеңес өкіметіне (совдепке) қосылған соң оларға өзіміздің өкілімізді жібердік.

Сұрақ: “Алашорданың” Торғайдағы бөлімі сот-тергеу ісімен айналысты ма?

Жауап: Жоқ.

Сұрақ: Сіздің өзіңіз немесе “Алашорда” Үкіметінің жекелеген мүшелері сол кезде Торғайда тұрған қызыл әскерлердің отрядының жекелеген адамдарын атуға қандай да бір ықпал еттіңіздер ме?

Жауап: Жоқ, кеңес өкіметінің жекелеген өкілдерін атуға ешқайсымыз қатысқамыз жоқ. Могилевтің полкі біздің рұқсатымызсыз-ақ өздері атып жатты.

Сұрақ: Сонда да сіз оған қарсы болған жоқсыз ғой?

Жауап: Оған біздің дәрменіміз жетпеді, өйткені, Могилевтің полкі келісімен барлық билікті өз қолдарына алды.

Сұрақ: Атардың алдында сіздермен ақылдасты ма?

Жауап: Жоқ.

Жауап: 1919 жылдың наурызының аяғында, не көкектің басында келдім де, шамамен шілдеде не тамызда ол арадан кеттім.

Сұрақ: Сіздің жауабыңызға қарағанда Сіздің кеңес өкіметі тұсындағы үздіксіз істеген еңбек жолыңыз 1920 жылдың 20 қыркүйегінен, яғни, Омбы қаласына барып губерниялық атқару комитетіне кірген сәттен басталады екен. Содан бері Сіз кеңес өкіметінің мүддесі үшін қызмет етіп келесіз. Осы 1920-1929 жылдардың арасында Сіз қандайда бір болмасын кеңеске қарсы әрекет етуге ниеттенген жоқсыз ба?

Жауап: Кеңес өкіметі тұсындағы атқарған қызметімнің бәрінде де оған қарсы бағытталған әрекеттерге қатысқамын жоқ, ешқандай жасырын жұмыс жүргізгемін жоқ.

Осыдан кейін қолмен жазылған мынадай сөһз бар:

Өзімнің берген жауабыма қосарым мынау: Торғай бөлімінің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеуі барысында “Алашорданың” Шығыс бөлімінен бір адам келді, бұл 1918 жылдың аяғы не 1919 жылдың қыс мезгілі болатын (Келген адам Сәрсенов Далиль еді), содан кейін біз Торғайда тұрған кезде 1919 жылдың жазында Кенжин біздің атымыздан соларға барды.

Қолы қойылған.

Сұраған ПП ОГПУ-дің ҚССР бойынша орынбасары – Саенко.

1929 жыл. 3 қаңтар.

“1918 жылы “Алашорданың” жасағына жігіттер жинау үшін біздің ауылымызға Кенжин мен Қаратілеуов келді, олардың қасында ақтөбелік Абдуллин бар екен. Мен ол кезде 18 жаста едім, еш жерде оқымайтынмын, орысша білмейтінмін, тек қана “Қазақ” газетін ғана оқитынмын, сол жолы олар мені “Алашорда” жаққа шығуға үгіттеді. “Алашорданың” жасағына енген соң мен алты ай бойы жай ғана жасақ (милиционер) міндетін атқардым. Колчак үкіметі Алаш автономиясын мойындамайтынын мәлімдегеннен кейін біздің ақтөбелік жігіттер ауылдарына қайтып кетті. Біз Торғайдан мамыр айында кеттік, алашордалықтар сонда қалды. Қыс бойы Орынбордағы қазақ ревкомында істедім де, көктем шыққан соң ауылға қайттым, онда ауылшаруашылық жұмысымен айналыстым. Күзге қарай Ташкентке аттандым. Испулов, Дулатов, Бірімжанов менен кейін келді, ал Досмұхамедов Жаһанша мен Халиль, Жәленов Кәрім, Иса Қашқынбаевтар маған дейін осында келіп алыпты, мен оларды танымаушы едім. Дулатовты, Испуловты, Бірімжановты бұрыннан “Алашорданың” тұсынан білетінмін. Ташкентке Қазақ институтына түсу үшін барып едім, алайда қабылдау уақыты өтіп кетіпті де мені сол институттың жанындағы үлгі тәжірибе мектебіне мұғалім етіп алды. мен сол кездің өзінде жастардың арасында әлдебір салқындықтың барын аңғардым. Ол кезде Әділев пен Болғамбаев жоқ еді.

Күндердің бір күнінде Дулатов маған: сен бүгін редакцияға келіп кет, онда торғайдан, Ақтөбеден, тағы басқа да жерден Ташкентке келген бауырларымыз жиналды, ақылдасатын мәселе бар деді. Мен оның бұл шақыруына қатты таңданып қалдым, зады мен “Алашордада” қызмет еткен деп ойлап қалса керек.

Шақырған жеріне барғанда ол арадан Испулов пен Досмұхамедов Халилді көрдім. Алайда бұл кеш босқа өтті, себебі ешкім де жиналмады. 2-3 күннен кейін тағы да кездесу мезгілі белгіленді. Бұл

І том. 26-бет.

Арада 3 күн өткеннен кейін тағы да бас қостық, Әділіо пен Болғанбаевтің Орынбордан кедгенін, олардың біреуі осында қалатынын, ал Болғанбаевтің шығыс жақтағы бір елдің шекарасынан өтуі керектігі жөнінде айтылды. Мен көп нәрсені түсінгемін жоқ. Болғанбаевті Жетісуға жібермеді. Ол кезде Валидов Бұқарада еді, сондықтан да олар Бұқарадағы Валидовқа бір өкіл жіберу туралы шешім қабылдады. Болғамбаев пен Әділев барсын десті. Ол кезде менің дәрістерім де бітіп еді, сондықтан да Бұқараны көргім келіп, олармен бірге мен де барып келсем қайтеді – дедім, олар келісімін берді, неге екенін білмеймін олар жолға шығуға үлгере алмай қалды, мен қай жерде кездесетінімізді айттым да, жолға шықтым. Мен Қоқанға түн ішінде келдім де әскери нәзір Арифовтың үйіне бардым. Келесі күні сол араға Әділев пен Болғамбаев та келді. Сөйтсем, Арифов Валидовты біледі екен.

Сол жерде 2-3 күн тұрған соң өзбек арбамен Валидовке бет алдық. Мен, Әділев және Болғамбаев үшеуіміз аттандық. Валидов
І том. 27-бет.
қаладан тысқары 15 шақырымдай жерде тұрады екен, қалған екеумізді танымайтын еді. Біз оның үйіне келдік, ол үйінде екен. Үстіне өзбектің ақ халатын жамылып, қысқа дамбалын киіп, кішкене башмақты аяғына киіп, басына шалма орап алыпты, сынық көзілдірігі бар екен. біз ең алдымен шай іштік. Валидов әуелі тек Болғамбаевпен ғана сөйлесетінін, біздің топтанып келгенімізді құптамайтынын білдірді. Содан кейін екеуі бақшаға барып оңаша сөйлесті. Қайтар жолда біз оған Валидовтың не айтқанын естіп-білдік,... сөйтсек біз қазір ең сенімді ұйым-басмашылармен байланыс жасауымыз керек екен, сондай-ақ, Ташкенттегі ұйым оған зерек қабілетті бір адамды өздерінің өкілі етіп жіберсін және бұған көмектесіп отыратын болсын депті.

Валидовтан шыққан соң біз Арифовқа қайтып бардық, ол үйде үшеуміз 15 күндей бірге тұрдық. Содан кейін Болғамбаев пен Арифов тағы да бір рет барып қайтты. Іле мен Ташкентке қайттым да, Әділев сонда қалып қойды. Бұл мамыр айының не маусым айының басы, әйтеуір, көктем айы болатын. Ташкентке келген соң мен демалыс алдым. Мен қайтып келгеннен сәл ғана бұрын Дулатов үйелменін іздеп Семейге кетіпті. Ол жеке вагонмен кетіпті. Менен ешкім ештеңе сұраған жоқ. Өйткені, Досмұхамедовтер өте дөрекі адамдар, ал Дулатов аса сақ-қу кісі еді. Олар қазір де менімен сөйлеспейді. Ауылда мен ауыл шаруашылығымен шұғылдандым. Бұл кезде ашаршылық болып жатыр еді. (118 бет).

1. 
   Валидовке жібергені рас болса неге тоспады?
   
2. 
   Әділевтің жауабында Испулов жоқ сияқты еді. Анықтау.
   
3. 
   Испуловтың өмірбаяны дәптерде жазылған.
   

Мұңайтпасовтың менен бұрын келуіне байланысты мұндағылар Валидовтың Германияда тұратынын біліп алыпты. Менен: Валидов қалай тұрып жатыр екен? – деп сұрады. Жаман тұрмайды, бірақ менен ешнәрсе беріп жіберген жоқ”- дедім... Кейбір жайларды ұмытып кетуім мүмкін, бірақ та ол туралы келесі жуабымда толық жазып беруге уәде беремін” – деп, Дамулла Битлеуов қол қойып берді.

“1929 жылғы 3 қаңтар күнгі жауабыма толықтыру ретінде мыналарды хабарлаймын:

1915 жылы жәдитше бала оқыту үшін біздің ауылға өз болысымыздың ішінде тұратын Абдуллин Кенжеғали мұғалімдікке келді...Абдуллин бізге келісімен мен ескі медресені тастадым да, Абдуллиннің мектебіне ауыстым... Ол Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатовты бәрінен жоғары қоятын. Одан дәріс ала жүріп мен соның ықпалында кеттім де ұлтшылдық дертіне шалдықтым” – (121-бет). Өзінің ұстазы – Абдуллинді және Бірімжановты ұстап береді. (?)
“Бұдан кейінгі менің “Алашорданың” Торғайдағы бөлімшесі туралы не білетінім жөніндегі сұраққа байланысты менің білетінім мынау: бұл бөлім Торғайға кетіп бара жатып ор қаласының айналасындағы ауылдардан жігіттерді жинап Торғайға бет алды, ол жерге көктемге қарай келіп жетті. Ол кезде Торғай қызылдардың қолында болатын, әуеліде “Алашордашылардың” қызылдарға қосылды, алайда біраз күн өткен соң “Алашорда” жасағы қызылдарды қарусыздандырды да әскери комиссар Амангелдіні тұтқынға алды. бұдан кейін Торғайдағы өкімет билігі “Алашорданың” Әскери Кеңесінің қолына көшті. Қызыл командирлердің ішінде үш түрік бар еді, оларды “Алашорда” Әскери Кеңесі қызылдарды қарусыздандырмас бұрын өз жақтарына шығарып алып еді. Бұл туралы жігіттермен әңгімелесіп тұрған сәттерінің бірінде Дулатов айтып беріп еді, жаңағы түріктерді мақтады. Оның сөзіне қарағанда, бұл командирлерді (түріктерді) “Алашорда” жағына шығуға көндірген адам – Дулатовтың өзі екенін аңғаруға болатын.” – (122-бет).

1. 
   Қайдағы қаңғып жүрген түрік? Жала.
   
2. 
   Суыртпақтатып пантюркизмге әкеле жатыр ғой.
   

1-том. 29-бет

І.Бір берген ждауабьын қайта – қайта өңдеп, нақтылай түсіп, кінәні Дулатовқа қарай итеріп, қоюлата берген. Сатқан. МЫсалы: