Алаш ісі" немесе "Түрме тарихына" қатысты деректер Мәңгілік сақталсын

Сондай-ақ, ол студенттерге “Ақ жол” газетінің ескі тігіндісін (1923-жылғы ғой деймін) әкеліп, ондағы өзінің “Қилы,қилы заман болды, қарағай басын шортан шалды”- деген мақаласын оқытты. Ол бұл мақаласында қазіргі қоғамға деген өкпесі мен сенімсіздігін білдірген.

Жоғарыдағы аталып өткен әдеби шығармалардан басқа педтехникумның студенттерінің арасына өзінің “Сылаң қыз”, “Маңсапқорлар” т.б. кітаптарын оқуға таратып берді. Бұлар студенттерге қосымша құрал ретінде қолдануға ұсынылды, бірақта мазмұны жағынан алғанда жазылғандықтанда ондай кәдеге жарамайтын. Ол туралы “Еңбекші қазақ” газетінде сын мақала жарияланды, кеңес өкіметіне қарсы бағытта онда бұл кітаптар бағытталғандықтанда қазақ әдебиетіне ешқандай қажеті жоқ-делінген.

Педтехникумда әдебиет пәнінен сабақ беріп жүрген кезінде сол пәннің мұғалімі ретінде студенттердің назарын әр түрлі қажетсіз нәрселерге аударып, түкке де пайдасы жоқ Мағжан Жұмабаев пен Абайдың өлеңдері мен поэзиясынан мысал келтіріп, үзінді оқитын, жалпы алғанда оның оқыған дәрісінен студенттер ешқандай да пайда алды деп айта алмаймын”.-дейді сабазың!

1. 
   Бұдан кейін Қалабай мырзаға не деп кінә тағуға болады? Оны тыңшылыққа алған тергеушілер де сол дәрежедегі адамдар болғаны ғой. Осындай “можантопай-мәңгүрттер” болмаса анау-мынау түйсігі бар жанның жансыз болуға келісуі де кәдік. Әрине, істі боп ісі түсіп, басына күн туса-мәселе басқа. Зерек, зейінді деген қайраткерлердің біразы мұндайда бұлбұлша сайрағаны таңсық емес
   

ІІІ том. 108-бет.

«1928 жылы көктемде педтпхникумның бір топ студенттері оқу бітіргелі жатқанда белгісіз біреу Шымкент қаласының көшелеріне алашордашылардың үндеуін желімдеп жапсырып кетті. Менің пайымдауымша және оның ықпалындағы студенттердің және Губерниялық соттың қызметкері Досовтың (СО ОО ГПУ тұтқынға алған) қолымен істелген іс.

Бұл Үндау шыққанға дейін Аймауытов Ербазаров Әлімбек (қазір шет елде жүрген қазақ ұлтшылы Мұстафа Шоқаевтің бауыры) және Хамитов Әли-айдар (Оның да Шоқаевпен туысқандық байланысы бар) сияқты студенттермен ерекше дос болып жүрді. Бұл студенттерді Аймауытов жиі-жиі үйіне қонаққа шақыратын. /107/.

Әрине, әрбір ұстаздың өзінің сүйікті шәкірті болады. Оны өзгеден көрі іш тартуға қақысы бар. Тіпті, Жүсіпбек Аймауытов Әлімбек пен Әлиайдарды елі үшін еңіреп, басына күн туғанда жат жерді паналаған Мұстафа Шоқайдың ет жақын інілері есебінде жақын тартқан шығар. Ондай бауырмалдық көрсету әркімнің қолынан келе бермейді. Осы бір жай Қалабайдың көңіліне ерекше қызғаныш тудырған іспетті. Өйткені ол: өз кітабынан соларға үзінді оқып береді. Үйіне тек молдалар мен байдың баласын ғана қонаққа шақырады. Ленинге арналған қаралы жиында оны мазаққа айналдырған студенттерді оқудан шығарған соң оларды Жүсіпбек Аймауытов қайтадан оқуға алдырды-дегенді қайталап жиі айтады. Сапта тұрып күліп жіберген шәкіртті пионер қатарына алмай қойғанын біз өзіміз көзімізбен көрген болсақ, онда ол заманда қандай қылығымен «азалы жиында» кінәлі болғанын елестету қиын емес.

«Егерде ішінара кейбір студенттер оған : неге сіз бізбен саяси тақырып жөнінде әңгімелеспейсіз-деп сұрақ қоя қалса, ол үнемі: біз саясатқа араласпаймыз, ол жөніндегі біздің құқығымыз шектеулі –жауап беретін» –дейді. /209-бет/.

Енді шәкірттерінің айналасынан шығып, «ұлтшылдардың» ауқымын кеңейте түседі. Қалабайдың өзінің ұстазы жөніндегі жинаған мағлұматтарының тиянақтылығына қарап, сол оқып жүрген кезінің өзінде «үндеместің тыңшысы болмады ма екен?»-деген күдік ұялайды. Кім білсін, әкесін-баласына, шешесін-қызына аңдытқан заман ғой ол. Артық кеткеніміз асылық, дегенменде ой топшылауға қақымыз бар. Әйтпесе, Жүсекеңнің алдынан дәріс алған шәкірт көп, ендеше сонау Қызылорда қаласында тұратын «мұғалімнен» Шымкентте тұрғанда ұсталған және сонда сабақ беріп жүрген Жүсіпбек Аймауытов туралы айғақ алады. Әңгімемізді ары қарай сабақтайық.

«Аймауытов әсіресе қазақтың ұлттық театрының артистерімен тығыз байланыста болды және олардың арасында беделі зор еді, оның ішінде мемлекеттік ұлттық театрдың директоры Шанинмен, Жандарбеков Құрманбекпен (Аймауытов кезінде сабақ берген Ташкенттегі Қазақ институтының бұрынғы студенті), Байзақов Исамен және Әміремен (екеуі де ұлттық ақындар) ерекше жақын еді. Бұл артистер Шымкент қаласына жақын достары ретінде келген бетте-ақ Аймаутовтыңүйінің төрін бермейтін»- /110-бет/.

Зады, Қалабай Бекдуллаев шындығында да Жүсіпбек Аймауытовтың ұлы талантын мойындамаған адам болуы ғажап емес. Ол театрдың драматургсіз өлі ұғым екенінен хабарсыз дегенге сену де, мына сөзіне қарап, сенбеу де қиын. Иса мен Әміре, Жұмат Жүсіпбектің бозбала кезінен бері келе жатқан достары. Оның үстіне өзі да асқан әнші, сері адам. Ұстазы жасаған скрипка мен домбыраны, ол тіккен етіктерді, ол шерткен күйді «шәкірті» естімеді дейсіз бе? Бастауыш баспалдақта оқыған Бауыржан Момыш-ұлы марқұм мұны бізге сонау кездің өзінде тамасана айтқан болатын.

ІІІ том. 110-бет.

«Сонымен қатар Аймауытов Қызылорда қаласында тұратын белгілі ұлтшылдар Байтұрсыновпен, Дулатовпен және басқа да өлкелік оқу орындарының оқытушыларымен тығыз байланыс жасап, сол қалаға барып тұратын. 1926-1927 жылдардыңарасында Шымкентте тұрған кезінде ол 4 рет Қызылордаға барып келді»-дейді.

Расында да қалай кірпік қақпай аңдып, қапысын жібермей және жаңылыспай жіпке тізіп отырған. Демек, Қалабай мырза шынымен Жүсіпбек Аймаутовтың соңынан тыңшылық жасаған ғой. Әйтпесе, екі жылдың ішінде оның қайда барып тұрғанын санаудың және оны жадында ұстаудың қажеті қанша? Осы ретте Жүсіпбектің өзгелерден бұрын атылып кетуіне себепші болған Қалабайдың көрсетіндісін келтіреміз:

«1928 жылы Шымкент қаласының көшелеріне ілінген Үндеу туралы педтехникумның студенттеріне ешкімге айтпау туралы ескертілген болатын, сонда да олардың арасында бір-жар ауыз әңгіме айтылып қалып жүрді, ол үндеудің авторы кім екенін маған белгісіз, алайда ондағы Аймаутовтың жақын араласатын адамдары- жазу үлсібіне қарап мұны жазған Сырдария Губерниялық сотының қызметкері Досов пен студент Ерназаров Әлімбек деген тоқтам жасады» - дейді.

Мұндай Үндеуді Жүсіпбек Аймауытовтың жазуы мүмкін бе? Әрине, жалпылама топшыласақ – жазса – сол жазсын. Одан күшті сөз зергері тек Шымкентте ғана емес, исі қазақ арасында сирек болатын. Алайда дәл сол кезде, Голощекин қара бишігін сусылдаты «ұлтшылдардың» басына үйіріп тұрған кезде Жүсіпбектің ондай аранадатуға бара қоюы екіталай. Мүмкін, албырт студенттердің өзі шығар? Мүмкін. Алайда, Ғабит Мүсірепов марқұм көтеріліске шақырған Үндеуді өз көзімен оқып шығып, бұл- Жүсіпбектің жазу мәнері емес, басқа бір ірі жазушының қолы дегенді айтқанына куә қазір де табылады. Тағы да бір үлкен лауазым иесі де оны көріпті. Өкінішке орай ол үндеудің сөзі мына істе сақталмапты.
ІҮ том. 111-бет.
Қылмысты іс, архив №124, 4 том.

21 жылы /ІҮ- басталған- 1929. 23/11.

Тоқманбаев Бақайдың, Әбдікеев Битимбайдың және басқалардың Қылмыс Ережесінің 59-3,166-2, және 182 баптары мен тармақтарына сәйкес айыпқа тартылған тергеу ісі.

Бұл іс - Әділевтің ұсталуына жол ашқан. Іс ерте қозғалып бір рет жабылып, 1929 жылы ақпан айында қайтадан тергеу жүргізілген. Мұндағы айып тағылған адамдардың негізгісі – ауыл адамдары. Араб қарпімен жазылған түсініктер көп. Қазақтардың дауының басы-барымта емес пе. Бұл іс те сол барымтадан, барымтаның қарымтасынан басталады. Қазақтың маңдайына басқан азаматтарымен тағдырлас болған және солармен бірге алдысы атылып, соңғысы қамаққа алынып, қатар түрмеде отырған жандардың ісі жанамалай болса да біздің тақырыбымызға тікелей қатысы бар. Сондықтан да бұл іске қысқаша аялдап, түсінік бере кету керек. Әйтпесе, көптеген жайлар түсініксіз қалады. Сонымен, «түрме тарихының» екінші бір тармағына назар салайық.

Тергеудегі бірінші іс мына арыз бойынша қозғалған. Талас болысының №9 ауылының қазағы Аралбай Досымбековтың 34 қарасын Тарақты болысының қазақтары, әйгілі барымташылары Шәкір – пұшық Сыдықов, Тілеубек Жұмабаев және Ермекбай мен Моқай табыннан айдап әкеткен. Олардың соңынан қуған Пірімқұл Мәмбетов, Досымбеков Шарлыбай, Ереалиев Рысбай, Тәукенов Сүлеймен барымташыларды Шу өзенінің бойында қуып жеткен. Барымташылардың астындағы атын тартып алып, өздерін жаяу қалдырған. Бодықов Сыздық пен Айболатов Арын 6 түйені, 6 жылқыны, 3 айғырды, 2 атты, 13 биені таныған. Арыз иелері-Жолбеков Арынбай мен Досымбеков Әйтібек. Оларыз 1927 жылы тамыздың 3 күні жазылған.

Былай қарағанда өзге-өзге, дәл осы барымтаның «Алаш ордаға»

Малы барымтаға ұшыраған Досымбеков Әуле-Ата қаласындағы атқару комитетінің билер бөліміне (административный отдел дегенді осылай атаған- Т.Ж.) үсті-үстіне арызданумен болды.Әулие-Ата атқару комитетінің үстінен арыз көбейіпкеткені жөнінде алаңдаушылық білдірген қылмыс тексеру бөлімінің бастығы Логов: 1927-жылы 5 қыркүйек күні губерниялық комитетке: «Жоғарыдағы көрсетілген болыстардың арасындағы барымта тек қылмыстық әрекетпен шектелмейді, сонымен қатар саяси мәнге ие болып отыр және аталған болыстың азаматтарына белгілі бір дәрежеде күш көрсетіп, мәжбүр етпеге- олар тергеуге жол бермсейді, өйткені олардың көпшілігінде қару бар. Сондықтанда атқару комитетінің билер бөлімі Әулие-Ата қаласының атқару комитетіне осы мәселеге байланысты 40-50 адамнан құралған арнайы қарулы жасақ ұйымдастыруға көмектесу туралы ұсыныс жасауыңызды өтінемін, солардың көмегі арқылы губерниялық тергеу бөлімі бұл істі тексеріп, тергеу жүргізу туралы аудандық тегеу бөліміне берген тапсырмасын жергілікті жерде анықтауға мүмкіндік тура еді»- деп мәлімдеме жасады.

Қылмыс тиірменінің тергеу тасы осылай қозғалды.
ІҮ том. 113-бет.
Бұдан кейін кеңес үкіметінің кеңес қызметкерлерінің аңызға айналған «қағаз іскерлігі» басталады. Әулие-Атадан Сырдари- губерниясының тергеу бөліміне, одан атқару комитеттеріне, аудандық милиция бөліміне арлы-берлі жүйткіген қатынастардың жекпе-жегі біраз уақытқа созылған. Сөйтіп жүргенде, жергілікті жерден «арыз беруші» деген бүркеншік атпен жазылған домалақ арыз түседі. Өзге-өзге, « домалақ арызға» ерекше мән беретін кеңес қызметкерлері бұған шүліге кірісіп, тергеу ісіне жеделдете кіріседі. «Арыз берушінің» нақты аты көрсетілмегендіктенде біз оны келтіріп жатпаймыз. Алайда барлық пәле содан кейін барып ушыққан. Қанша айтқанмен, қазақтың қолынан өзге келмесе де, бірінің үстінен арыз жазуға келгенде қиыстырып-ақ жібереді емеспе. «Кеңестің жанашыры» да әрбір адамның жеке басына және оның әрекетіне саяси астар беріп, құлпыртып жіберген. Оның ұзын ырғасы мынадай:

Көзі қарақты дәулет иесі Мәдібек Кеншімов барымтамен айналысады екен. Ол жең ұшынан жалғасып малды басқа жаққа өткізетін көрінеді. Мәселенки, 1929 жылы мамыр айында Қарқаралының «кулагі» (терминді қалай дәл тапқан-Т.Ж.) Жүсіп не Жақып Шегенов 30 жігітпен Әулие-Ата уезіне келіп, Ақмолаға мал айдап әкетіпті. Бекмолда Жаңабаев дегенде Сарысу мен Ақмоланың арасын судай сапырыпты. Қысқасын айтқанда, кеңес өкіметіне қарсы «кесірлік» (саботаж) жасап жатыр екен. Өздері қарулы. Ол мұндай қылмыстық әрекеттерге төзе алмай тергеу орындарына домалақ арыз жазуды «комсомолдық парызым» деп ұғыпты.

Ал енді мұны тексермей көр. Күні ертең «дәл осы домалақ арыз тергеу орындарының үстінен жазылып, жоғарыға жіберілуі анық. Ең қауіпті нәрсе осы «домалақ арыз». Сондықтанда сақшы орындары жедел аттанған. Олардың барлық сұрақ-жауабын келтірудің мәнісі жоқ және «таза қазақы арыз» болғандықтанда ру мен рудың арасындағы шырмауықты ажыратудың өзі мүмкін емес. Дегенменде, тергеуші-
ІҮ том. 114-бет.
лер мұны тегіннен тегін суыртпақтап отырған жоқ. Әйтпесе, «Алаш орданың» ісінің ішіне тіркелеме. Ел азаматтарын «қырға шығып, қарулы көтеріліс жасауға әрекеттенді» - деп айыптау үшін де бір кілтипан табуы керек ғой. Өзгелерді былай қойғанда, осы тәсілдің арқасында Жүсіпбек Аймауытов пен Халел Ғаббасовтың басы оққа байланды. «Қарға тамырлы қазақтың» қылмыстары да «тамырланып», бір бірімен шиеленісіп жататын көрінеді ғой. Осы тергеу ісі соның нақты айғағы.

Шырмауықша шырмалған тергеудің 79-бетінде ғана Байсеит Әділевтің аты аталады. Міне, осыдан кейін дегеніне жетіп тынған тергеушілер әлгі рулық, болыстық тартыстар мен барымталарды ұйымдастырып жүрген «Әділевтердің бандасы» деп тұжырым жасайды да айыпкерлерге қойылатын сұртақардың барлығын с оған қарай бейімдеп, қылмысты оқиғаларды қоюлата береді. Сөйтсе, 31 жастағы Сапақов Сүйіндіктің мәліметінше Байсеит 1928 жылы одан жылу сұрап келіпті. Түрмеден жаңа шығып келгенін айтқан соң жаны ашып оған мал берген екен. Демек, сол үшін де ол айыпты болған көрінеді. Одан кейін Бітімбай мен Бақай дегендер елді барымталап кетіпті. Дүбаралық шекарада тұрғандықтан да Ақмола мен Әулие-ата уезінің қайсысына қарайтындықтарын білмеген, өзара шеше алмаған болыстар айтыса-тартыса жүріп, ақыры арты кекке ұласып, барымтаға айналыпты. Мұны ұйымдастырып отырғандар байлар мен бандылар екен. Оны Сарысу ауданының №6 ауылының азаматтары Жәкет Рысқұлов пен Сейсембек Авкеров (Әукеров пе, Апкелов пе-түсініксіз. Т.Ж.) былай түйіндейді:

«Жоғарыда көрсетілген ауданның (Сарысу-Т.Ж.) №6-7 ауылдарындағы бандылардың көсемі Бақай Тоқманбаев, ал оны жағаттап жүргенде- Тоқманбаев Өмірзақ, Тұрысбеков Әбдірахман, Құрманов Мәдібек, Мұқанов Кәкен. Бандының екінші тобының көсемі Омаров Жәкеш,үшінші топтың көсемі Мұстафаев Жаманқара мен Бітімбай. Олардың соңына ерген жігіттері мыналар: Нұртазаев Жүніс, Есмағамбетов
ІҮ том. 115-бет.
Тінібай, Ахметов Балабек, ал атқамінерлердің жетекшілері- Кеншімов Мәдібек, олардың арасындағы жеңгетайлар: Қайырбеков Рақымбек, Қушамқай Тұрыс, Қонкеев Батырбек, Бектұрсынов Бөжен, Алтымбеков Қасымбек, Жопаев Баукен, Ленгітов Сары Нұрмұқанов- соңғысы барлық істі ұйымдастырушы болып келеді.»- деп көрсетеді./104-бет./

Айғақ деген осы. Іле осы тізімде аты аталғандардың барлығы ұсталып, жауапқа тартылған. Солардың ішіндегі «атқамінерлері» мыналар:

Мәдібек Кеншімов, 46 жаста, 8 баласы бар. 70 қой, 12 ірі қараның иесі. Ақмола уезіне қарасты Тарақты болысынан. Істің жайына қарағанда тәргіден тығылған Ақмола уезінің байлары Шойке Исаев пен Қунақов Сәдуақас тарақты болысына келіп жасырынған. Олардың соңынан Бітімбай баласы Түнқатарды қуған жасақтар әлгі байлармен қоса қалға түсіреді. Кеншімбек: Түнқатардың әкесі ұлын құтқару үшін 10 қарулы жігітпен жортулыға шығып, Бекмолданың ауылында жатқан бір милицияны ұстап, қаруын тартып алып, оны маған әкеп берді. Мен құнан ауылына барып мылықты өкіметке тапсырдым. Байлар содан кейін Шуға қашты.Бақай соның ішінде кетті. Олар атысып жүріп қуғыннан құтылды. Бақай менің туысымның екі биесін алған еді, сол үшін Бақайдан бір жорға атты алып қалдым-дейді.

Бұдан кейінгі көптеген сұрақ-жауаптардан аңағратынымыз: «тышқан інге кіре алмай жүріп құйрығына қалжуыр байлапты»- дегендей тәргіге түскен қазақтардың өзара жаулығының өрістеуі. Ақмола мен Сырдария губерниясының шекарасы анықталуы тиіс еді.Сол кезде қазақтардың ежелгі дерті қайта қозып, тулық жер бөлісі басталып кетеді. Жартысы-Ақмолаға, Жартысы-Әулие-Атаға қараймыз десіп даурығысады. Өзара қырғиқабақ боп, кіжінісе келе барымтаға ауысады. Екі топты Ақмола мен Әулие-Атадағы «намысшыл қызметкерлер» оларды қоздырып қояды. Тарақты ментабын руының байлары өздерінің басы бәйгеге тігілгеніне қармай бірінің жерін бірі қорғап, бірін бірі көрсетеді. Иен жат-

ІҮ том. 116-бет.
қан Бетпақдалаға симаған, симаған емес-ау, сиыспаған олар күні ертең түрменің тар бөлмесінде «табысарын», бастарының күшпен қосақталып байланып, оққа байланарын қайдан білсін. Осы іске «жер дауын даулап жүрген» Дінше-Дінмұхамед Әділев те бір бүйірден келіп кіріседі де ақыр «Алаштың» азаматтарын да торға тығып тынады. Ғабит Мүсіреповтың: «қазақтың жауы-қазақ»- деген сөзі осындайды көріп, ызаға булыққаннан барып айтылған-ау дейсің. Барымтаның ішінде жүрген 25 жастағы Бақай Тоқманбаев тергеуде:

- Сарысу ауданының №7 ауылының қазағымын. 2 ат, 2 түйе, 15 қойым бар. Мен «Байсексеуілге» тығылған Шойке Исаев пен Айтмағамбет Сәдуақасовтан (Қунақо Сәдуақастың баласы болуы керек- Т.Ж.) мініс ат сұрауға бардым. Таңертеңінде қуғыншылармен арадағы атыс басталып кетті. Аманжол екеуіміз қашып кеттік. Соңымыздан қуды. Бір қыстаудың маңына келгенде ат болдырды. Атыстық. Тұрысбаев, Сапақов, Бексеитов, Жылқыбаев Ерубай бәріміз өз еркімізбенен өкіметке берілдік. Жолда бізді бәрібір атып тастайды дегенді естіп, мен қашып кеттім. Кейін: кедей өкіметі- кедейді қолдайды- деген соң, мұқанов Кәкен, Тұрысбаев Әбдірахман үшеуіміз өз аяғымызбен келіп өкіметке берілдік. Өйткені біз барымтаны байларға жасап ек. Көп олжаны қайтардым. Мысалы: Қарасартов Ахметтің 3 атын ұрлап едім, кейін оның өзі қуып келіп, қайырып алды,- дейді.

Бұлар сол 1928 жылдың аяғында ұсталған тәрізді. Дінше қармаққа алынысымен Сарысуға астыртын хабар жіберіліп, ол жақтағы «кеңес өкіметінің жауларын анықтауға және ұстауға» нұсқау берілген сияқты. Ал 1929 жылы 8 қаңтар күні олардың барлығы да тергеушінің алдында тұрды. Аты шыққан Бітімбай барымташы да өз еркімен бас иіп келіпті. Сарысу ауданының милиция бастығы Тұрғымбеков пен Нұрмұқамбеков бұларды «қылмыскер» деп тауып, жоғарыға хаттама жіберген. Олар мұны «Алаштың» ісіне қосқан.
ІҮ том. 117-бет.
Сонымен, 1929 жылы 2 ақпан күні Шымкент қаласында ОГПУ-дің Шығыс бөлімінің бастығы Никитенко мен төтенше өкіл Попов арнайы ұйғарым шығарып, Тоқамбаев Бақайды, Мұқанов Кәкенді, Тұрысбеков Әбдірахманды, Әбдікеев Бітімбайды, Әбдікеев Биттібайды, Мүйлиев Еркені қылмыскер ретінде айыптап, іс қозғайды. Әлгі істің соңына «қылмыскерлер» не қызыл сияға, не қанға бармақтарын малып, қағазға қолдарын қойған. Олар өздерінің арғы-бергі өмірлерін айтып, ру бақталастықтарының себебіне тоқталып, біраз уақыт орағытып жүріп алады да тергеушінің қақпайлауымен сөздерінің соңына қарай Байсейт пен Дінмұхамедке келіп тіреледі. Тергеушілердің түпкі мақсаты сонда ғана барып ашылады. Оқиғаны асықтырғанмен әрбір істің соңында адам тағдыры бар. Сондықтан да аталған адамдардың жауаптарының ішіндегі кейбір айғақтарды іріктеп қана ұсынамыз.

Кәкен Мұқанов: «Жоғарыдағы айтқандарымды нақтылай түсу үшін өзімнің берген жауабыма мынаны қосамын: Сарысу ауданының №6 ауылында сол сарысулықтардың шацқасының (бұл енді тергеушінің сөзі болса керек, қазақша- тобның шығар- Т.Ж.) атаманы Кеншімов Мәдібек дген тұрады. Оларға іш тартатын тағы бірнеше шайканыңбасшылары бар, олардың ішінде маған белгілілері: Әділев Мұқыш (Дінше, Дінмұхамед- Т.Ж.) Әділев, Байсеит Әділев және Бақай Тоқманбаев, бұлардың әр қайсысының өз шайкасы бар»- дейді. (ІҮ том. 174- бет).

Міне, Әділевке келіп қосылған «қарға тамырлы қылмыстың» жүлгесі осы арадан барып суыртпақталады. Істің тігіндісіндегі ретке қарағанда Кәкен Мұқановтың бұл айғағы кейін жазылып, өзіне оқытылмай, қолы қойылмастан қатталған сияқты. Бұдан әрі қарай тергеудің қалай жүргізілгені өзінен өзі түсінікті. Оқыған, ақ пен қызылдың майданын бірдей басынан кешірген, үлкен қызметкердің қатарына жататын Діншені «бұлбұлша сайратқан» тергеушідер сауаты жоқ, аңғал қыр қазақтарын ұршықша үйірген. Сөйтіп, Кәкен Мұқанов енді әрбір «шайканың» мүшелерін бас-басына түгендеп береді.
ІҮ том. 118-бет.
Ақмоладан қашқан байлар Бақайдың тобына қосылды- дейді де, ура Дінше Әділевтің «салған жолымен жүріп», Бетпақдаладағы оқиғаларды баяндап береді. Ол бір жаубында:

«1928- жылдың мамыр айында мен Тоқманбаев Бақайдың тобына қосылған кезімде «Майтөккен» деген жерде оған Кеншімов Мәдібек келіп жолықты, қасында Кентеев Жарқынбек бар, винтовкамен қаруланған. Менің көзімше олар өзара кеңесуге кірісті, әңгімеге Кеншімов, Кентаев, Тоқманбаев пен менен басқа Бақай Тоқманбаевтің інісі Өмірзақ қатысты. Сол кеңесте Кенішмов: «Қызылордада сонау патша тұсынан бері, менің болыс кезімнен жақсы қарым-қатынас жасап, дәмдес болған адамым Сәкен Сейфуллин тұрады, ол барлық өлкелік жауапты қызметкерлермен аралас-құралас жүреді. Ол хат арқылы маған сәлем жолдап: байлар мен болыстарға тәргі жүргізіліп, олардың мал-мүлкі тартып алынады, сондықтанда бір нәрсе бола қалса қашып құтылуға дайын отырыңдыр- деп ақыл беріпті. Сендерде де қарулы адамдар бар, сендер бытырап кетіп жүрмеңдер, бірге болыңдар. Егерде Ақмоладан қарулы жасақ шыға қалса ол туралы хабар алысымен сендерге қосыламын, содан кейін бірігіп соғысамыз- деді»- деп жауап беріпті.

Бәрі де шындық болар. Алайда, қазақтың осал жерін дәп басып тергеушілердің тақыстанған тәсілінің бірі айыпкерге сөз арасында: сен ананы білесің бе, мынаны білесің бе?- деп шырға тартады. Қай қазақ сөзінің артын бағап сөйлеген және елге аты шыққан адамды білмейтін қазақ бола ма. Тайсалмаста: «Ойбай, білемін!-» дейді. Сөйтіп суныртпақтап отырып, өтірік-шыны бар белгілі бір адам туралы кәдімгідей «қылмысты мәлімет» жинақтап алады. Мәселе оның растығында емес, ілікке себеп болуында жатыр. Ар жағын қалай шырматуды тергеушілер білген. Дәл осы жолы тұтқындаудың реті келмесе де кейін бір қайта соғуға негіз болады. Оған еш күмәніңіз болмасын. Араға он жыл салып барып дәл осы
ІҮ том. 119-бет.
«айғақ» сәкен Сейфуллиннің алдынан себепкер болғанүш айғақтың бірі- оған оның үстінен сол өз ауылынан жазылған «домалақ арыз» екенін зерттеушілер біледі. Қайдағы домалақ арыз, оны кім жазды? Демек, ақынды қарауылға алған кезде бұрынғы ОГПУ-дың заманындағы әріптестері жүргізген «Алаш орданың» ісін НКВД тергеушілері бір сүзіп шықпады дейсіз бе, әрине, қолына қағаз бен қаламын алып тұрып тізімдеп алған. Ал ол кезде Кеншімов Мәдібек атылып кеткен еді. Ендеше, «халық жауының» досы халық жауы болмағанда кім болады. Қашып кет дегенде қайда бар деп отыр, әрине, Қытайға, қытай арқылы Жапонияға кет- дегені. Міне, сондықтан да Сәкен Сейфуллин «жапон импереализімінің агенті» болып шыға келген. Ал енді сонау жиырмасыншы жылдардың басында Сәкенді тұтқындау ОГПУ-дің, нақтылап айтсақ, Голощекиннің ойында болды ма екен? Болды. өйткені, «сәдуақасовщиналамен», «меңдешвщиналармен», «ходжановщиналармен» қоса «сейфуллиновщиналардың» бар екені туралы өзінің баяндамаларында қатты сынға алды ғой. Демек, ОГПУ-дің қызметкерлері мұны тікелей нұсқауы деп түсінуі заңды. Біздің ойымызша Сәкенді бұл шырмауықтан құтқанған оның «Тар жол, тайғақ кешуінің» дер кезінде шығып үлгергені. Өкінішке орай бұл шығарма «Алаш орда» азаматтарын жариялы түрде қаралаудың бір құралы болды. Олар атылып кеткен соң, 32- жылғы ашаршылықтан кейін Сәкен азамат ретінде қатты өкініп, кейін Мағжаннан кешірім сұрап үлгеріпті. Әрі Төңкерісті үнемі «Асау тұлпарға», «Қызыл сұңқарға» теңеген ақын кеңес өкіметінің азып-тозып бара жатқанын жүдеген, арыған «Қызыл атқа» теңеп дастан жазуы арқылы көрсеткен. Бұл үлкен батылдық еді.

Шығаманың темр шынжыр ойынына оралған Кәкен Мұқанов енді тікелей Дінмұхамедке қарай ойысады. Ол бұдан әрі арқанын былай еседі:

«Мәдібек Кеншімов «Қара Ноғайды» ұстап әкелді де ауылға ағайынды Әділевтерді шақырып алып, оларға: «Сенің екеуің де компартияны жақтайтын, оның тілін білетін оқыған адамсыңдар және біздің де жауымыз емессіңдер. Біз тұтқынға алған «Қара Ноғайдан» көп олжа түсірдік, оның ішінде қару-жарағы пайдалы болып тұр. Оның хатшысы жараланған. Егерде Қара-Ноғайды босатып жіберетін болсақ,онда барған бетте барлығын өкіметке жеткізеді де содан кейін бізді қудалауға салады»- деді. Кеншімовтың бұл сөзін Бектұрсынов Божан мен Әділевтер қостап: Қара-Ноғай Ақмола мен Сырдария губерниясының ш екарасын анықтау үшін келді. Ал біз міндетті түрде Сырдария губерниясына қарауымыз керек. Қара-Ноғай ондай мүмкіндікті бізге жасамайды. Сонымен қатар мұның заттарының ішінде бізге өте қат нәрселер бар,- десті»- деп көрсетеді.

Демек, Қара-Ноғайды ұстаған Кеншімов Мәдібектің жігіттері ғой. Діншені олар кейін шақыртып алған. Бұл жөніндегі оның өзінің пікір де осыған сай келді. «Қара-Ноғайдың оқиғасын Діншенің өзі түгелдей түсіндіріп берген. Бұл оқиғаның түбінде де сол баяғы рулық қақтығыс жатыр. Әрі терең саяси астары да бар. Ол туралы Смағұл Сәдуақасов пен Ходжановтың арасындағы айтысты алсақ та көзіміз жетеді. Қазақ Республикасын құру туралы іске Смағұл Сәдуақасов қарсы болған. Ежов болса «республиканы жақтаған». Неге? Оның астарында үлкен отаршылдық пиғылдың зілі мен аярлығы жатыр. Мұны Әлімқан Ермеков өте дәл әрі нақты дерекпен келтірген.