Алаш ісі" немесе "Түрме тарихына" қатысты деректер Мәңгілік сақталсын

«Қара-Ноғай Шу өзенінің сағасындағы Ұланбел деген жерде мұздың үстінде атылды. Жоғарыда аты аталған адамдардың барлығы сол арада болды, Қара-Ноғайды шешіндерді де Жайлаубай мен Жексенге ату туралы бұйрық берді, олар айтқанды істеді. Олардың денесі мұзы ойылған ойыққа тасталынды. Олады Қара-Ноғайдан алынған үш бапалы винтовкамен атты. Атылғандардың киімін Жайлаубай мен Жексен алды. 30-ға жуық винтовка қолға түсті (сонда мылтықты өздерімен бірге алып жүрген бе?- Т.Ж.), қалған заттарды сол арадағылар бөліске салды. Ал Бектұрсынов Божман әңгіме арасында маған: мен Кеешімовтың кеңесшісі әрі биі боламын, менсіз Кеншімов ешқандай шешім қабылдай алмайды- деді. Байсеит өзін-өзі атып өлтірген соң (демек ол өзіне қол жұмсау арқылы түрмеден құтылған болды-ғой- Т.Ж.), қалғандары ұсталған соң олар өзара келісіп алып, барлық кінәні соған артпақ болып келісті, өздерінің қылмыстарынан бас тартты»- деп көрсетті. /194 а-бет/ Істі тергеген – Попов.

Бұл жауаптан біз Байсеиттің атылып өлгенін білеміз және барлық кінәні соған арқалатуға уағдаласқан. Соңғы уәж шындық па, жоқ па? Тергеушілердің айлакерлік тәсіліне салып, өзгелерді құтқармау үшін Кәкен Мұқановқа осылай айт деп мәжбүр етуі де мүмкін. Сондай-ақ оның орысша хаттаманы оқи алмайтынында ескерген. Ендеше, бұған сенуге де, сенбеуге де болады. Оның анық-қанығын енді білу мүмкін емес. Дінше-дінмұхамед Әділев: Қара-Ноғайды атуға ағамыз Байсеит екеуміз қатыстық- дейді.
ІҮ том. 122-бет.
Бұл іске тек қана орыс немесе европалық ұлттардың ғана өкілі тергеу жүргізбеген, сондай-ақ қазақтар араласқан. Кейбір тұстарда олардың «тыңшылық тәсілі» заңды белге баса отырып жүргізілген. Солардың бірі- Сеитбатталов деген «салпаңқұлақ». Ол ОГПО-дің Шығыс бөлімінің бастығына көкек айының 13 күні былай деп «құнды мағлұмат» жеткізген:

«Шығыс бөлімінің бастығына

Өкілдің көмекшісі Сайтбатталовтан мағлұмат.

1929 жылы наурыздың 13 күні Әбдікеев Питтібайдан жауап алған соң оны абақтыға жаптым да өзім есіктің артында тұрып тың тыңдадым. Бақай Тоқманбаев есіктің алдында тұрып, ол кітісімен. Сен не деп жауап бердің- деді. Алайда Піттібай менің есіктің сыртында тұрғанымды шығармай сол арада бір сағат бойы тұрдым. Сонда ғана барып Бақайдың сұрағына жауап берді. Көрші камерадағы Бақайға қандай сұраққа нендей жауап бергенін айтты, алайда оның сөзін Бақай ести алмады. Сондықтанда ол іргелес камерадағы Даярбеков Шандарбекке: сен бәрін де естіп алып, сонан кейін маған айтарсың – деді. Бірақта Піттібай Бақайға қарата сөйлей берді. Ол: Мен бұл жолы оларға жалған жауап бердім. Кәкен бәрінде мойындапты, екеумізді бетпе-бет кезіктірді- деді. Сонда Даярбек: мен туралы ештеңе сұраған жоқ па?- деді. Піттібай:- жоқ,- деді. Сол кезде Бақай есікке кеп айқайлап Кәкенді шақырды да:- Жарайды, мойындаған екенсің, бірақ не дегеніңді айтшы, енді бұл істің беті теріс қарады деп есепте. Тым құрымаса сөзіміз бір жерден шықсын, қайсысын айтып, қайсысын жасырып қалдың?- деді. Оған Кәкен:- Білгенімнің бәрін айттым- деді. Сонда Бақай:- Өйткен жылғыларды қозғап қайтесің, осы соңғы жылдың оқиғасын айтсаң да жетеді- деді. Піттібай олардан: мен туралы ештеңе дей көрмеңдерші, мені араластырмаңдаршы- деп жалынды. Ал Бақай болса: біздің сөзіміздің бәрі бір жерден шығуы тиіс, тек соңғы жылдың оқиғасын ғана айтатын болайық»- деді дауыстап.

Бұл тыңшының бір сағат бойы тың тыңдап, соншама несі күйіп
ІҮ том. 123-бет.
кетті екен дерсіздер. Оған жауап беру оңай емес, ит те жуындысын ішіп жүрген үйдің мүддесін сатпайды ғой. Қаншама рет басынан қамшымен тартып жіберсе де ас ішерде үнемі босағада мөлиіп тұрмай ма. Сайтбатталов та сондай салпаққұлақтардың бірі. Оған таңданатын ештеңе де жоқ. Сонымен, кімнің жауабына сенеміз? Кәкен Мұқанов қа ма, Піттібай ға ма? Зады, бақай барымташы өзінің сөзінде тұрып: Сарысудан 4 жылқы барымталағаным рас. Ал қалған пәле-жалаңды білмеймін,- депті. Енді куәлікке Қара-Ноғайдың жасағында болған, 32 жастағы Ақмола уезіне қарасты Сарыарқа ауданының азаматы, жалдамалы жұмысшы Көлбаев Өтелбай тартылады.

Оның айтуынша: 1922 жылы қазан айында салық төлемеген байларды іздеп және екі губернияның шекарасын анықтау үшін арнайы қарулы жасақ жасақталыпты. Олар 5 адам екен. Оларға 1000 оқ, 3 үш баспалы винтовка, 2 тапанша беріліпті. Содан 7 тәулік бойы жүріп отырып Шуға жетіпті. Кеншімов Мәдібек оларға арнап қой сойып күтеді. «Ел көшіп кетті. Салық жию қиын»- дейді. Ол бұдан кейін Әділев Байсеитке «көмектес»- деп хат жазып береді. Сол арада бұлар Әулие-Атаға шекара жөнінде ақылдасуға кетеді. Онда 20 күндей жүреді. Бұларды басқа жаққа жұмсайды. Содан Әубәкіровтен хар алып, 5 күннің ішінде жетеді. Таңға жуық бұларды 400-деп (кейе 200) адам қоршап алып: «қаруларыңды тапсырыңдар» депті. Жаңа келгендермен қосқанда олар 13 адам екен. Қара-Ноғайды (Әубәкіровты- Т.Ж.) сол жерде байлап атстайды, хатшысы Шалды атып жаралапты. Мұны істеген- Әділев Байсеит пен Мұқыш екен. Оларды Құрман деген жерге алып келіпті. Әділевтердің милициясы бұларды қарсы алады. «Әубәкіров- Сарыбайдың досы, босат»- десе Әділевтер босатпапты. Содан 7 адамды Әулие-Атаға әкеледі. 2 айдан кейін босатыпты. Содан Сарыарқадағы Жамал Тілеуқабылова деген қызға үйленіп, содан тұрақтап қалады. Жақын-туғаны жоқ екен. Әубәкіровтың жасағында 20 үш баспалы мылтықты Әділевтер алып қалды дейді. Сайтбатталовтың сұрағына берген жауабы осы.

ІҮ том. 124-бет.
Әрине, Қара-Ноғайдың елді талан-таражға салғаны айтылмаған. Әйелдерді зорлауы да ауызға алынбаған. Жлпы алғанда олардың мұндай әрекетке баруы мүмкін бе? Мүмкін. Оның себебі, жасақтың ішіндегі жалғыз басты жұмысты жігіт қайтар жолында Жамал атты қалыңдық тауып, соған үйенеді. «Кіммен қарайсаң-сонымен ағар»- деген. Бұл қыздың Өтелбайға тұрмысқа шықпауына амалы да қалмауы мүмкін ғой. Әйтпесе, қуғын-сүргінде, атыс-шабыста жүрген жасақтың жігіттік қаруына уақыты жете ме? Әлде, Дінше-Дінмұхамед Әділов оның осы бір «ұрын баруын» өсіріп айтып отр ма екен? Алайда, сексенінші жылдардың басында тура осы оқиға өткен жерді аралағанымда «Қара-Ноғай» деген зорлықшыл туралы әлдебір сыбысты естігенім бар. Компартияның күшті кезі ғой, оның ар жағын тәптіштеп жатпады. Сол арада 40- жылдарға дейін өкіметті мойындамаған адамдардың болғандығы рас екен. Оның тұқымдарымен дәмдес болып, сыйласа сырласқанымыз бар еді. Демек, Қара-Ноғай елді расында да сарсаңға салған. Ал 40 жастағы Майлиев Ерке:

«Қара-Ноғайды Мәдібек Кеншімов ұстады. Бақай-байбөрі табынан. Кәкен Мұқанов дегенді білмеймін. Әділев Байсеит пен Мұқышты да білмеймін. Қара-Ноғайды неге, не үшін атты, оны да білмеймін. Өсек теріп жүргенім жоқ»- деп жауап беріпті.

Бұл өзі сол Сарысу ауданына қарасты №6 ауылдың – Кеншімов мәдібектің ауылының азаматы. Анықталып келе жатқанындай, Қара-Ноғайды ұстаған – Мәдібек болыс екен. Өзі қой сойып, қол қусырып алды және соның өзі қол-аяғын матап, оққа байлап берді. Сонда екі-үш айдың ішінде неге өзгере қалған? Демек, Қара-Ноғайдың елді шулатып, зорлық-зомбылық көрсетіп, қорлағаны расқа шықты. Сондай-ақ, Кеншімов оны өлтірмей Байсеит пен Діншеге: сендердің коммунистерің. Не қылсаңдар да өздерің біліңдер- деп сауға беріп тұр. Демек, Мәдібектің елінің намысына шындап тиген. Әуел баста онымен кектесетін еш басараздығы болмаған. Тергеушілер қалайда қылмысты тереңдете түсуге тырысқан. Бақайдың ақылыны бәрі ұстапты, артық жауап бермеген. Сондықтанда тергеушілер арандатуға көшкен.
ІҮ том. 125-бет.
Оны мынадан анық байқауға болады. Әбдікев Піттібайдың үстінен тергеуші Сайдбатталов бір рет тыңшылық жасады. Енді сол адам Піттібайдың камерасында бірге жатқан орысқа «қолқа салады». 34 жастағы Павел Илларионович Золотов 1929- жыл 19 наурыз күні:

«Осыдан 15 күн бұрын менімен түрмеде бір камерада отырған Піттібайға орыс тілінде жазылған (!?- Т.Ж.) хат келді. Ол маған оқытты. Онда: сотталған Еркебаевтан 10 килограмм май, ақша беріп жібердім. Мен Түркістанға барамын. Сот маған өзіміз хабарлаған кезде келемін- депті. Піттібай хатты өзінде қалдырды. Ол- сауатсыз. Сондықтан мен оқып бердім. Ол есіктен бауырларына адам аттарын айтып, Түркістанға кеткен адам мұны құтқарамын- деп уәде берді деді және қылмысты «мойындамаймыз» десіп уағдаласты. Андағы «көкшапанды адам бәрін айтып қойыпты»- деп сонымен төбелесті»- деп көрсетінді беріпті.

Шіркін, тергеушідеде, «слпаңқұлақта да түйсік болсашы. Піттімбай бір ауыз орысша білмесе, сауаты жоқ болса, оған хат жазатын ағайындары да сондай екені анық, ендеше бұлар бір-біріне қалайша орысша хат жазысады? Ал , Павел Илларионовичтің өзі қазақша біле ме екен? Бұл жалған «көрсетіндінің» мақсаты сыртта жүрген әлдебіреуді торға түсіруге бағытталған. Екіншіден: барлық айыпкерлер кінәсін мойындамаған соң, Кәкен Мұқановтың сөзін қалайда шындыққа шығару үшін қасақана жасалған шырға. Тергеу ісі 1929 жылдың 6 қаңтары күні басталып, 6 көкек күні аяқталған.Тергеуші өзінің қорытынды мәліметінде айыпкерлердің кінәсін жеңілдететін мына бір жайды ескерте кетеді. Ол сотқа:

«Бұл іс бойынша айыпталғандар Сарысу ауданына аттанған округтік экспедицияға өз еріктерімен келіп беріліп, қаруларын тапсырған. 1929 жылы 6 қаңтар күні сарысу аудандық милициясы оларды қамаққа алған. 28 ақпаннан бастап айыпкерлер ОГПУ-дің Сырдария округтік бөлімінің түрмесіне ауыстырылды, олар қазір де осында жатыр»,- деп жазыпты.

Несі бар, бұл да кәсіптік парызын адал орындағандыққа жатады.
ІҮ том. 126-бет.
Осы арада қыр қазағына тосын бір мінез көрсеткен барымташылардың мінезі түрме бастықтарын қатты састырған екен. Оған себеп: тергеу аяқталған соң Бақай Тоқманбаев пен Биттимбай Әбдікеевтен басқаларын ОГПУ-дің түрмесінен тұтқындардың Әулие-Атадағы еңбекпен түзету үйінің абақтысына ауыстырған. Бұл екеуі де. Бірақта олардың арасында үлкен айырмашылық бар екенін барымташылар да түсінген. Сондықтан да тек саяси тұтқындарда жиі кездесетін қарсылық белгісін қолданып, ашық жарияланған. Бұл жөнінде Булдаков:

«Мамыр айының 18 күнінен бастап Тоқмамбаев Бақай мен Әбдікеев Биттимбай ашық жарилады, олар өзінің бұл әрекетін: екеумізді ғана ГПУ-дің түрмесінде өзгелерден бөліп алып қалуы жақсылық емес, ісіміздің бетінің терісбалғаны, демек бізді бұлар атады. Сондықтан да біз аштық жариялаймыз және бізді де еңбекпен түзету үйіне ауыстыруды талап етеміз»- деп мәлімдейді.

Несі бар, өзінің азаматтық құқығын пайдалана білген Бақай мен Біттімбайдың бұл әрекеті олардың да өжет, бір шешімді адам екенін көрсетеді. Өзгелерден бөліп алып қалуының себебі, тегеу барысында «бір сөзді болайық» деп басқаларға ақыл қосқан және тергеушінің ырқына онша көне қоймаған осы екеуі еді. Олардың да кек қайыратын сәті келді. Ал ГПУ-дің түрмесінде жатқан адам күн сайын қылпылдап, қашан ату жазасын береді деп елегізумен өткізеді. Кейбіреулер осы соттың өкімін күтіп жатып-ақ жындықанадан бір-ақ шығатын көрінеді. Адамның рухын езіп, еркін жаныштайтын тылсым қорлықтың нағыз өзі. Бұл арадан аман-есен шықпайтынына өзге түгіл қырдың барымташыларының да көзі жеткен. Олар да бетінен қайтпаған, түрме қызметкерлері де қасарысып отырып алған. Барлық іс-қағаздары жоғарыға жөнелтілгендіктенде енді олардың өздері қашан рұхсат келгенше шешім қабылдай алмайтын мүсәпір күйге түсіп еді. Шарасы қалмаған Бурдаков пен Игидов ПП ОГПУ-дің ҚССР бойынша республикалық тергеу бөліміне қатынас жолдайды. Онда:
ІҮ том. 127-бет.
«Біздің 23/Ү-29 жылы жіберген №01729 қатынасымызға қосымша мынаны хабарлаймыз: біздің тарапымыздан қолданылған шаралардың барлығына қарамастан Әдікеев Биттібай мен Тоқмамбаев Бақай аштық жариялауын тоқтатпай өздерін еңбекпен тәрбиелеу үйіне ауыстыруды табанды түрде талап етіп отыр. Біз оларды тәрбиелеу үйіне ауыстыруға болмайды, еңбекпен тәрбиелеу үйіне ауыстыруды табанды түрде талап етіп отыр. Біз оларды тәрбиелеу үйіне ауыстыруға болмайды, еңбекпен тәрбиелеу үйіндегі күзеттің нашарлығынан олар ол жерден қашып кетеді- деп пайымдаймыз. (Ашық жариялау арқылы олардыңкөздеп отырғандары да сол). Баяндалған мәселе бойынша сіздерден нұсқау күтеміз»- деп жазылған.

Мамыр айының 27 күні жазылған бұл мәліметтің жауабы қандай болды, барымташылардың аштық жариялауы нәтижесін берді ме, жоқ па, оны анықтаудың мүмкіндігі болмады. Себебі, әлгі қатынаспен тергеудің 4-томы аяқталды. Ал 5-том дәл осындай ауылдағы қарапайым адамдардың тағдырын тәлкекке салумен басталады. Дінше- Дінмұхамед Әділевтің туған жерін «халық жауынан» тазарты шыққан соң, енді, Мржақып Дулатовтың ауылына ауыз салған. Әрине, Жоғарыдағы аталған адамдармен әлі де кездесеміз. Олар да «Алаш орданың» қайраткерлерімен бірге тиісті жазасын алып тынды.

Не болады өңшең ноль,

Единица кеткен соң,-

Дегенінің кері келді. Қаймағынан айырылған халықтың мәйігі сұйыла бастады. Ең ақырында өзінің ұлтын қорлап, оның өткенінен бас тартып, жалпылымы мақұлық еді деп баяндама жасайтын, және дәл сол араға келгенде ауызын толтырып, дауысын нығарлап шығаратын мемлекет қайраткері шықты. Олар сонау жиырмасыншы-отызыншы, елуінші жылдары жанын сала айқайлай, өзінің қандастары мен тауырларын әшкерлегендердің рухани мұрагері болып саналады. ЖӘ, олар өлшесе өзімен кестесін, бетін ары қылсын. Біз мұны сол бір екіжүзділіктің бастапқы сатысы туралы сөз етіп отырғандықтан да сәл ғана еркін ойға еркіндік бердік. Сонымен , «кіші октябрьдің» қанды дауылы ауылға бет алды. Ең бірінші боп, алаш азаматтарының туған жерін құйындатты. Оның ішінде, Міржақып Дулатовтың, Халел Ғаббасовтың, Ахмет Байтұрсыновтың ауылдары ілінді. Соның бірі Асқар Дулатов, Зады, өзге-өзге, дәл осы ауылда тергеу мен тәргілеудің дүмпуі ерекше болған сияқты. Мысалы, Ахмет Байтұрсыновтың ағайындарын тепкілеп өлтірген де сол өзінің туған туыс, көрші-қолаңдары, жекжат-жұраттары еді. Ол туралы Ақаңның қызы Шолпан Ахмет қызы былай деп еске алады:»

“Мен, ПП ОГПУ- дің Шығыс бөлімінің ҚССР бойынша бастығының көмекшісі Саенко, 1929 жылы 12 мамыр күні ОГПУ –дің Қостанай округтік бөлімі жүргізген Наурызым ауданының Дулатов Асқар бастатқан байларының қылмысын қараған істі қарап шығып, мынадай ұйғарымға келдім.

ПП ОГПУ –дің Шығыс бөлімінің өндірісінде /иә, кәдімгі өнім шығаратын өндіріс, тек бұлар адамның көз жасы мен қанын сағып алады – Т.Ж/ Әділов Дінмұхамед пен Міржақып Дулатовты және басқаларды айыпқа тартқан №6 қылмысты іс бар. Алдын-ала жүргізілген тергеу ісінің қорытындысына қарағанда №3 және №6 қылмысты оқиғалардың бір екендігі байқалады. Сондақтанда; Қылмыс ережесінің 117 бабына сәйкес:

ОГПУ дің Қостанайдағы округтік бөлімін жүргізген Дулатов Асқарды және жиыны 13 адамды басқаларды жауапқа тартқан тергеу ісі №6 іске тіркелсін деп ұйғарым жасадым.

Осы қатынастың көшірмесі ОГПУ-дің ҚССР – дегі республикалық тергеу бөліміне және ОГПУ мекемесін бақылайтын прокурорға жіберілсін.

ПП ОГПУ –дің ҚССР – дегі Шығыс бөлімінің бастығының көмекшісі- Саенко”, - деп қол қойған.

Сөйтіп, “Алаштың” ісіне тағы бір қылмысты топ бүйірден кеп қосылды. “Кіші октябрь ісі” осылай торын жоя берді. Ал Голощекин болса әрбір жолы мінбеге шыққан сайын тағы да бір қылмыстық топтың ашылғаны туралы шабыттана хабарлап жатты.
Ү том. 132-бет.
“Асқар Дулатовтың ісінің мән – жайы”

Бұл тергеудің себептері, яғни дацдың басы – қазақтың дәстүрлі күрес тәсілі – бақталастықтан өршіген. Мұны ілікке себеп іздеп тергеу орындары өте сәтті пайдаланған және қашан кемеріне келіп, асып-төгілгенше, бірінің ішегіндегі қырындыны екіншісі қырып, су су жіберіп тазартқанша бақылап отырған. Ірігеннің иі қанған соң барып, таспа тілген. Біз тергеу ісінің таспасын осы істе қалай тартатынды, сол жүлгемен баяндап шығамыз. Істің саяси астар алған тұсында ғана оны кеңірек түсіндіруге тырысамыз. Мәселе былай өршіген...

...Тәргілеудің қарсаңында кеңестік мекемелер ауынайлар сайлауын өткізді. Міне, ежелден келе жатқан қазақы текетірес сол кезде сұр жыландай басын көтеріп шыға келді. Жерімізді алғанда оянбайтын, намысымызды таптағанда шыдайдай- ақ шыдап бағатын ел-жұртымыздың жуастығы –билік десе басын көтеріп алып, тік шапшитын әдеті бар емес пе, сол қасиеттерімізге басып, Голощекинді кейін ысырып қойып, үйренген майданға кірісіп кеп кетеді. Сайлау жөніндегі уәкіл Хамза Жүнісов те жоғарыға мәліметін дайындай қояды.

Сайлау барысында екі рулы ел танасқа түсті. Ақыранда мадьяр руынан Сәтбаев сайланып еді, ақсақалдар өзара келеге түсіп, келесі жолы “өтей” руынан – Оспанбаев сайлансын деп шешті. Ал, облигация сатып алмауға еріктіміз. Бізді зорламаңдар – деп өкілдің айтқанына көнбепті. Міне, осы жайды хабарлаған Хамза Жүнісовтің мәліметі тергеуге арқау болған. Демек, оны ауылға жіберіп, арнаулы қылмыс тексеретін орындары оның келуін күтіп отырған. Ол келе салысымен құжат толтырып, айыпкерлерді анықтауға кіріскен. Хамза Жүнісов – 31 жаста, 1916 – жылғы ұлт азаттық көтеріліске қатысқан, 1918 –1919 жылдардың арасында азамат соғысына қатысқан ысылған, өлім мен өмірдің мағынасын айырып қалған көзі қарақты азамат болса керек. Әрине, Аманкелді мен Әлібидің сарбазы “Алаштың” туы тігілген аылға барғанда оған іштартып бармағаны анық. Ол мынадай

“Мен Хамза Жүнісов, ауылдық жердегі кеңес сайлауын өткізу үшін, №10 ауылға жіберілдім. №10 ауылға келгенде жікшіл топтардың бар екенін көрдім, оларды басқаратын мынлар:

1. Бұл топты Оспан Бөлтіріков басқарды, оның әкесі бұрын 30 жыл болыс болған екен, патша адал қызмет еткені үшін шен-шекпен алыпты.

2. 
   Нақып Тілеуов – бұрынғы бекетші, 6 жыл болыс болған, оларды қостаушылар өзінің жақын туыстары – М. Сырғабаев, Н. Түлкібаев, Х. Нақыпов, Дарқан Кеншімбаев. Бұл адамдар байларды тәргілеу науқанында тұрғандардың арасында үгіт жүргізіп, кеңес өкіметі 28-29 жылдарға дейін ғана өмір сүрді, содан кейін оның көзі құриды деп өсек таратқан. Мұны №10 ауылдың азаматы Мақтатбай Оспанов пен батырақ А. Мұқаметжанов растайды, ол туралы олардың қолқаты бар, ол – осы құжатқа қоса тіркеліп отыр.
   

Сонымен, қылмысты іс тіркелді де кеңестің тиірменіне салынды. Шығыршық айналып кеткен соң одан құтылу қиын. Тек жаныңды жалдап арың үшін өлімге бас тігу керек, не арыңда жаныңды құрбан етіп кісілік қасиетіңді сатып барып, жүзқара болып құтылу ғана қалды. Тіркеу ісі 1928-жылдың аяғында басталған. Куәлардың айғақтары, яғни, көрсетінділерді сол кезден басталады. Оның бәрін теріп беру мүмкін емес, тек кейбіреулеріне ғана тоқталамыз.

29/ХІІ – 28 жыл. Наурызым ауданының №8 ауылының азаматы. А. Бекжановтың 29/ХІІ – 28 жылғы көрсетілгеніне қосымша айғақтарды.

Мен бұдан бұрын берген А. Дулатов туралы көрсетіндіме қосарым мынау:

Ү том. 134-бет.
А. Дулатов “Алашорданың” тұсындағы ең белсенді қанішерлердің және кедейлердің атқызғандардың бірі әрі ұйымдастырушысы Барлығымызға белгілі оның ағасы кеңес өкіметінің нағыз жауы болды, А. Дулатов та кеңес өкіметінің дұшпаны. М. Дулатов “Алашорданың” көсемі ретінде 18- жылы жендеттік көрсетіп, кедейлерді дарға асты және атты. Мысалы, Асқар және Міржақып Дулатовтар және олардың сыбайластары, №8-10 ауылдардың ақсақалдары мен байлары Бірмағамбтов Бөлеков, Сеит Сүйменбаев т.б Мырзағазы Испулов арқылы Қызылордадан келген Таранның отрядындағы қызылдарды алдап, олардың барлығын Бірмағамбет Бөлекбаевтің үйінде атып тастады. Олардың соңынан қызылдарды іздеп Жангельдиннің жасағы келді, олар тек қызылдарды дарға асқан жерді /шұңқырды/ ғана тапты, ал сүйектерін таба алмады, сөйтсе “Алашордашылардың” әлгілерді дарға асқан соң дегесін көлге тастап жібергені кейін белгілі болды” – дейді

Алаштың аяулы азаматы турасында мұндай қатыгез де жан түршігерлік теңеуді А. Бекжановтың өзі тауып қолдана ма, жоқ па, оны анықтау мүмкін болмас. Бірақта бір күнде екі рет көрсетінді жазған адамның соңғы сөзі тергеушінің үйретуі арқылы жазылғаны анық. Бұл көрсетінде араб қарпімен жазылған. Сондақтанда оның түпнұсқасы екендігіне сенуге болады. Біз орысша аудармасын тәжімәлап беріп отырмыз. Тергеудің бағыты жаңа анықталды. Хамза Жүнісов ескі сарбаз ретінде Міржақыпты айыптайтын дерек алып келу үшін соның ауылына жіберілген болды. Ол өзінің мақсатына детті. Жоғарыдағы көрсетіндіні жазып отырған Бекжанов Абайділда да Хамзаны бұрыннан танитыны байқалады. Ол – 47 жаста, 1916 жылғы көтеріліске қатысқан, 18-19 жылдары ақтарға қарсы соғысқан. Үйінде бағып отырған 7 жыны /адам/ бар. Бұжан кейін куәлік берушілер өздерін “кедей”, “құл” деп таныстырған. Бір ауылда соншама күң мен құлдың қайдан жүргені белгісіз, мүмкін, “жалшы” десе әлдеқайда сенімдірек шығар еді. Бір-біріне арыз айтудан басталған куәліктер бірте-бірте “Алашқа” сауыз салды. Зарды тергеушілер

Ү том. 135-бет.
арыздың тым қазақы әрі ауыл арасындағы босараңдыққа ойысып бара жатқанына онша разылық танытпаған сияқты. Сондықтанда, “Қазақ”, “Ауыл” газеттеріндегі қиындыларды да осы іске тіркепті. “Жаңа торғайлық” деген “сөз шеберінің” 1929 жылы 11 көкек күні мақаласында Аманкелдіні өлтірген – “Алашорда” – деп жазып, осы тергеудің дерегін пайдаланған. Демек, жергілікті қылмысты тергеу орындары мен ГПУ-қызметкерлері, және партия басшылары мұны үлкен облстық дәрежедегі науқан ретінде өткізген. /Бұл мақаланы табу керек – Т.Ж. / Тергеу барысында Иманғали Қарпықов деген азамат та жауапқа тартылған. Ол “Алашорданың” бұрынғы атты жасағының сарбазы екен. Жасы 36 да, “арғын” руынан. Реті келгенде айта кететін жай, тергеуде жауап берген адамдардың руы ерекше мәнге ие болған сияқты. Өйткені жаңағыдай өзара жауласқан рулардың адамдарының бірінің үстінен бірі арыз беруі, жала жабу онша қиынға соқпаған. Оны тергеушілер өте ұтымды падаланған. Иманғали Қарпықовтың жауабының мазмұны қысқаша баяндағанда мынадай: Ол:

- 1918 жылы наурыз айында “Алашордашылар” тобы Майқара ауданына келді. Бұл жерде – мадияр, шымболат, өтей рулары тұратын. Келгендердің ішінде: Испулов Мырзағазы, Байтұрысынов Ахмет, Дулатов Міржақып, Қадырбаев Сейтқазым, Кенжин Аспандияр, Мұзафар Қасымов /офицер/ Қаратілеуов, молла - ӘбідрахманМұртазин, Теміров Абдолла, Сейдалин Қырымкерей тағы басқалар бар. Қастарында 200 жасағы бар. Елден әскер жиды. Елді үгіттеген – Міржақып Дулатов. Олар: біз – ақты да, қызылды да жақтамаймыз, тек қазақтың мүддесін қорғаймыз деді. Содан кейін де соларға қосылдым. Таран әскерінің қалдығын Испулов Мырзағазы атқарды. А. Қасымов көмгізді - деді.