Түркі ойшылдары және ислам Түрік халықтары рухани мәдениетінің қалыптасу, даму тарихының
көрнекті тұлғалары Махмұд Қашқаридың
“Диуани лұғат ат-түрк ”, Жүсіп Баласағұнның
“Құтты білік”, Ахмет
Ясауидің “
Диуани хикмет ”, Сүлеймен Бақырғанидың “
Ақыр заман кітабы ”, Ахмет Йугнекидің “
Ақиқат сыйы” ,
Бурхануддин Рабғұзидың “
Қиссасул әнбия ”, Сейф Сарайдың
“Гулистан бит-түрки ” сияқты Қарахандықтар билігі
мен Алтын Орда тұсында дүниеге келген жәдігерлердің шығармалары соның жарқын дәлелі. Бұл шығармалар қазақ
поэзиясының исламдық-эстетикалық негіздері саналады. Ислам тарихына байланысты жырланған жыр-дастандар
ұлттық әдебиетіміздің нағыз халық табиғатын танытатын маңызды шығармалар болып табылады.
Б.Әзібаеваның пікірі бойынша
“Біріншісі, Ислам дінін таратушылардың іс жүзіндегі (мешіт, медресе) үгіт-насихат жүргізуі арқылы жүзеге асса, екіншісі — ақынжанды дала тұрғындарының жан-жүрегіне тасқа басылған жыр сөздермен (діни дастандар) әсер ету арқылы орындалған тәрізді” сенім екі жол арқылы
халықтың көкейіне қонып отырды. Әсіресе, соңғы “жол” қазақтың иманының күшейуіне қатты әсер етті.
Себебі, бұл аталмыш діни дастандар, қисса, жыраулық дәстүрі қазақтың рухани сұранысын қанағаттандырып қана қоймай, сонымен бірге сырттан келген діни миссионерлерге, рухани экспансияға да қарсы тосқын бола білді. Алайда, Кеңес өкіметі кезеңіндегі қазақ зиялылардың діни-рухани мәндегі туындылары жарық көрмей және рухани мұраларын жою, құрту қатігездікпен іске асырылған. Дегенмен де, қазақ дүниетанымындағы исламды түп-тамырын жоя алмады, сол үшін ұлттық дүниетанымды сақтап қалу үшін қайта жандандыру қажет. Жыраулар мектебі және ислам
Сан ғасырлар бойы халық көкірегінде жатталып, біздің дәуірімізге дейін
жетіп
қазақ топырағында қалыптасқан жыраулық дәстүрдің үлкен екі мектебі болған. Олар ХV ғ. бастап, ХХ ғ.
