«Алаштану негіздері» таңдау курсы Түсінік хат «Алаштану негіздері»

«Алаштану негіздері» курсы Алаш қозғалысы тарихы мен қайраткерлерінің әдеби,тарихи,мәдени мұрасын ғылыми зерттеулерге сүйеніп оқытуды мақсат етеді.Себебі,ХХ ғасырдың алғашқы ширегі Қазақстан тарихының «ақтаңдақ» беттері Алашордаға тікелей байланысты. Алаш мұрасын жете меңгерту үшін қазақ қоғамын дамытуға баға жеткісіз үлес қосқан қайраткерлер жөнінде нақты деректерді көбірек беруді мақсат еттім.

Адам баласының ғылыми дүниетанымын,көзқарасын қалыптастыруда тарих пәнінің маңызы зор.Тарихымыз өзгерістерін білдіре отырып бала санасына дұрыс дүниетанымды қалыптастырамыз.Тарихи оқиғаларды айтылған,жазылған күйінде қабылдамай,ғылыми тұрғыдан,дәлелденген түрде түсіну қабілетін дамытамыз.

Қазақстан тарихы курсында Алаш қозғалысы туралы мәліметтер тапшы.Алаш мұрасын танытатын оқытудың біртұтас әдістемелік жүйесі жасалмаған.Сондықтан қосымша қолданбалы курс бағдарламасы негізінде оқыту тиімді.

Қазақ тілі және әдебиеті – сөз мәнері,сөз шеберлігін пайдалану

Қоғамдық білім негіздері – ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының мемлекет,қоғам және адам туралы көзқарастары мен танысып,өмірде үлгі тұтып пайдалану

Курстың мақсаты

А) Білімділік

Алаш қозғалысының тарихы мен зерттелуі, Қазақстан тарихында алатын орны туралы, Алаш қайраткерлерінің өнегелі өмірі мен халқы үшін жасаған,әртүрлі ғылым салаларына қосқан үлесі,еңбектері туралы қосымша әдебиеттер негізінде тиянақты білім беру.

Оқушыларды патриотизмге, ұлтжандылыққа, адалдыққа, ізгілікке, адамгершілікке тәрбиелеу.

Оқушылар бойында дүниеге ғылыми көзқарасын қалыптастыру,тарихи тұлғалардың өмірі мен қызметін танып білу, қосымша деректермен толық-тыру, оған баға беру арқылы Отан тарихына деген қызуғышылығын арттыру.

- Тарихи материалдар, құжаттар,хаттар , ережелермен танысып зерттей білуі;

- Оқиғалардың алдын немесе кейін болғанын айыра білуі;

- Карта, хронологиялық картадан қажетті мағлұматтарды ала білуі;

- Өз білімдерін ұқсас, ұқсас емес жағдайларда қолдана білуі;

- Пәнаралық байланысты таба білуі ;

- Тарихи тұлғалардың тарихи жағдайлардағы іс-әрекетіне баға бере білуі;

- Тарихи тұлғалардың идеал образын жасай білуі ;

- Тапсырмалар бойынша баяндама реферат, хабарламалар дайындай білуі;

- Оқушылар конференциясы немесе семинар сабақтарда өз материалдарымен қатысуы;

- Тарихты зерттеген ғалымдар,саяхатшылар,тұлғалар туралы нақты деректер бойынша байланыстарды көрсете білуі;

- Саяси, әскери, мәдени территориялық, әлеуметтік, экономикалық құбылыстардың себептері мен салдарына зерттеу жүргізе білуі;

- Әр тарихи тұлғаның тарихтағы орнын нақты білуі;

- Тарихи тұлғалардың қай салада , қай заманда еңбек еткендігін, олардың өмірлік мұратын, қоғамды дамытудағы ерекшелігін айыра білуі;

- Тарихи тұлғалардың образына сипаттама бере білуі;

- Хронологиялық жағдайлар жіне тұлғалар туралы материалдарды көркем, саяси, шығармашылық және деректемелік әдебиеттер мен бұқаралық ақпарат құралдарынан таба білуі қажет ; Бағдарламаны іске асырудан күтілетін нәтижелер:

- ХХ ғасырда өмір сүрген тарихтағы тұлғалардың қоғам, ғылым, әдебиет,экономика, мәдениетті дамытудағы еңбегі мен үлестері туралы терең түсінік қалыптасады;

- Тарихи дерек көздерімен жұмыс жүргізуге дағдыланады;

- Тарихтағы тұлғалармен саяси оқиғалар мәнін салыстырып, баға бере алады;

- Ғылыми жұмыстар орындауға икемділіктері қалыптасады ;

- Өз білімдерін пікірталас , дискуссия, диспут кездерінде қолдана алады;

-Рефераттар, хабарламалар дайындай алады және ақтаңдақтар бойынша материалдар іздестіру қажеттігін ұғынады;

- Сайыс, байқау, тест кезінде өз білімдерін көрсете алады;

- Қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар мамандықтарын таңдаған оқушылар қосымша білім , бағыт алады;

«Алаштану» курсының мақсаты мен міндеттері.

2.Қазақ тарихындағы Алаш атауы туралы.

Алаш (ежелгі түрік сөзі ) – көне заманда, түркі халықтары бөліне қоймаған қауым кезінде дүниеге келген. Алаша хан аңызы, Алаша хан қаласы, Алаша хан күмбезі.«Алты Алаш» ұғымы. «Алаш» атауы қазақ халқының синонимі. «Алаш» -демократиялық ағартушылық бағыттағы алғашқы басылымдардың бірі.

1.Алаш қозғалысының тарихнамасы.

Алаш қозғалысының тарихнамасы немесе зерттелу жағдайы.Алаш қозғалысына арналған алғашқы пікірлер мен зертттеулер.

2. Алаш автономиясы. 1917 жыл 5- 13 желтоқсанда Орынборда өткен

2 – жалпықазақ съезінде жарияланған қазақ халқының ұлттық- территориялық мемлекеттігі. Алаш автономиясының үкіметі - Алашорда төрағасы Әлихан Бөкейханов.

3. 3.Алаш қозғалысы. ХХ ғасыр алғашқы жылдарынан 30- жылдарға дейінгі кезеңді қамтиды.

4. Алаш партиясы.Қазақтың тұңғыш ұлттық- демократиялық партиясы. (1917-1920) Алаш партиясының өмірге келуі тарихи қажеттіліктен туды.

5. Алашорда. Алаш автономиясының үкіметі немесе Ұлт Кеңесі.Алашорданың мүшесі 25 болып, 10 орын қырғыз-қазақ арасындағы басқа халықтарға қалдырылды. Алашорданың құрамы.

6. Алаш милициясы. Халықтық милиция – 1917 жыл 5 – 13 күндері Орынборда өткен 2- жалпықазақ съезінің шешіміне сәйкес құрылған Алаш автономиясының қарулы жасақтары.

7. « Алаш ісі». 1928 жылдан бастап Алаш қозғалысына қатысқандарды Кеңес үкіметінің тұтқынға алып, 1930 -1932 жылдардағы сот процестерінің шешімдері арқылы түрмелер мен концлагерлерге қамауы.1937 -1938 жылдардағы «халық жауы» деген жалған айыппен атылуы.

1.1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезеңіндегі «Алаш» қоғамдық-саяси ұйымының мақсаты .Ұйым Кеңесінің 1916 жыл 7 тамызда Орынборда өткен мәжілісінде патша үкіметіне 17 тармақтан тұратын талап-тілектерінің құжатын жолдады.

2.«Алаш» партиясы және 1917 -1918 жылдардағы саяси партиялар мен ағымдар. 3.Алашорда және Түркістан Автономиясы. Түркістан Автономиясы – Қазақстан тарихының құрамдас бөлігі.

4.Алашорда және Кеңес үкіметі. Біртұтас қазақ автономиясын құрып үлгірмеген және барлық қазақ жерлерін біріктіре алмаған Алашорда бірлігінен айрылып қалды. Кеңес үкіметі күшейіп жатқан кезде амалсыздан онымен байланыс орнатуға мәжбүр болды.

1.1928-1929 жылдары түрмеге жабылғандар саны 47 адам,20 адам ату жазасына кесіліп, кейін он жылдық концлагерьмен алмастырылды. А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Х.Ғаббасов, Ж.Аймауытов, Ғ.Бірімжанов, М.Жұмабаев, А.Юсупов, М.Есполов, т.б.

2. 1930-1932 жылдары қуғындау. Жалған жаламен істі болған қазақ зиялылары саны 20-дан астам адам. М.Тынышбаев, К.Кемеңгеров, Х.Досмұхамедов, А.Үмбетбаев, Ж.Дос-мұхамедов, Ж.Күдерин, С.Қыдырбаев, М.Мурзин, Ш.Құдайбердиев, т.б.

3.Тергеуге алынып жасырын бақылауда болғандар: М.Әуезов, У.Омаров, Б.Сүлеев, т.б. 4. 1937-1938 жылдары «халық жаулары» атанған қоғам және мемлекет қайраткерлері: С.Сәдуақасов, С.Сейфуллин, Т.Рысқұлов, С.Меңдешов, С.Қожанов, Н.Төреқұлов, О.Жандосов, С.Асфендияров,т.б.

5. 1940-50 жылдардағы қуғын-сүргіннің жаңа толқыны: Қ.Сәтбаев, Е.Бекмаханов, Ә.Марғұлан, Б.Сүлейменов, Е.Ысмайылов, т.б.

6. Алаш арыстарының шетелге қуғындалуы. М.Шоқай – тұңғыш рет Еуропада түркістандық саяси эмиграциялық қызметтің негізін қалаушы. Р. Мәрсеков – заңгер, Алаш қозғалысының қайраткері.

1.Алашорданың шығыс бөлімі.Алаш көсемі – Ә.Бөкейханов.

2.Күнбатыс бөлімі. Ойыл уәлаяты. Батыс Алашорда үкіметінің төрағасы – Ж. Досмұхамедов. 3.Алашорданың Жетісу бөлімі. Сатылған Сабатаев және Нұх Рамазанов Абай мен Міржақып өлеңдерінің алғашқы аудармашылары.

VII. Алаш қозғалысының зерттелуі

1.Тәуелсіздік жылдарындағы Алаш қозғалысына жаңаша көзқарас. М.Қойгелдиев, К.Нұрпейіс, Т.Омаров, т.б.

1.Марат Ескендір – Әбдешев . Қазақ портреттерінің тарихы , 7 бет.

2-3-4. Кеңес Нұрпейіс .Тарихи тұлғалар .61,62,66 беттер.

Пайдалануға ұсынылатын әдебиеттер тізімі

1.Қазақстан ұлттық энциклопедиясы . Алматы – 1998 – 2008 ж. 1-10 т.

2. «Қазақ әдебиеті» энциклопедиялық анықтамалық. Алматы – 2005 ж.

3. «Қазақ мәдениеті» энциклопедиялық анықтамалық. Алматы-2005ж.

4.М.Жолдасбекұлы, Қ.Салғараұлы, А.Сейдімбек. Елтұтқа,Астана-2001

5.С.Ізтілеуұлы. «Тұлғалар» Ш.Құдайбердіұлы,Алматы-2007ж.

6. «Алаш мұрасы» М.Дулатұлы 5томдық щығармалар, Алматы-2003

7.Кеңес Нұрпейіс «Тарихи тұлғалар» Алматы-2007ж.

8.М.Қойгелдиев. «Ә.Бөкейханов» шығармалары,Алматы-1994 ж.

9.Жолтай Әлмашұлы «С.Қожанов» Алматы-1994 ж.

10.М.Шоқай «Түркістанның қилы тағдыры» Алматы-1992 ж.

11.Қ.Аллаберген.Ж.Нұсқабайұлы «Алты Алаштың ардақтылары» Алматы-1994 ж.

12. Марат Ескендір-Әбдешев.Қазақ портреттерінің тарихы ,Алматы-2008ж

13.Ордалы Қоңыратбаев. «Т.Рысқұлов» Алматы-1994 ж.

14.Елемес Күзембаев «Тұрар» Шымкент-1992 ж.

15.С.Қирабаев, Қ.Мырзағалиев. Қазақ әдебиеті,оқулық Алматы-1997 ж

16.Б.Матекова «Өз өмірін елінің болашағы үшін құрбан еткен...» Қазақстан тарихы әдістемелік журнал №10 2005ж.

17.Г.Абдрахманова «Ә.Бөкейханов-теңдік туын көтерген Алаш көсемі» Қазақстан тарихы әдістемелік журнал №8 2007 ж.

18.Қансейіт Әбдезұлы «Алаш перзенті» Егемен Қазақстан газеті, 2008

19. «Ш.Құдайбердиев» Мырза газеті, №10 қазан 2008ж.

Құрметті оқушылар!

Ұсынылып отырған «Алаштану негіздері» таңдау курсы бағдарламасы негізінде жасалған оқу құралы Алаш қозғалысы туралы білімдеріңді толықтырып,азаматтық ұстанымдарыңды айқындауға көмектеседі.Бұл оқулық ұлт тұлғаларының өмір сүрген ортасын тереңірек түсінуге,олардың тарихи тағылымын есте сақтауға мумкіндік береді.

«Бұл қазақ жоқшы, жоғын іздеген қуғыншы »,-деп Ахмет Байтұрсынов айтқандай,қазақтың ұлттық тарихында «ақтаңдақтар» мен парақталмаған қатпар-қатпар беттері қаншама? [ 1 ]

Кеңестік кезеңде Алашорда тарихы сталиндік репрессия зардабынан ұзақ, 60жылдай уақыт «жабық тақырып» болып, шындық айтылмады. Осының салдарынан1930-1980 жылдардың соңына дейін Алаш қозғалысын жаппай қаралайтын,оның жетекшілерін «буржуазияшыл ұлтшылдар» , «халық жаулары»деп жамандайтын пікірлер жазылып,шындыққа сай келмейтін жалған сөздер айтылып келді.Алаш қозғалысы туралы шындықты айтқан М.Шоқай,Х.Оралтай еңбектері шетелдік басылымдарда жарық көргенмен,Қазақстанға жетпей жатты.

ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі Қазақстан тарихының «ақтаңдақ» беттерінің біразы «Алаш» партиясы мен Алашордаға тікелей байланысты. «Алаш»партиясы мен Алашорда тарихын арнаулы әдебиетте Алаш немесе Алашорда қозғалысы тарихы деп атайды. Ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздігімізді алғалы тарихи «ақтаңдақтар» бойынша іздену, еңбек ету үшін мүмкіндіктер туды.

1988 жылы 30-40 жылдары жазықсыз сотталған халқымыздың даңқты өкілдерінің есімі халқына қайтарылды. Әсіресе Ш. Құдайбердіұлының,

А. Байтұрсыновтың,М. Жұмабаевтың,Ж. Аймауытовтың,М. Дулатовтың шығармашылық мұраларының ақталуы жұртшылық арасында зор қолдауға ие болды.

Алаш қозғалысы туралы тақырыпқа алғаш қалам тартқандар: А.Байтұрсыновтың «Революция және қазақтар» мақаласында ол «1917 жылы қазақтар қауымы большевизмді қабылдаған жоқ» [2] деген тұжырым жасаған.С. Сейфуллиннің «Қазақ интеллигенциясы» мақаласында ол Алашорда үкіметінің және Алаш партиясының нақтылы іс-әрекетіне коммунистік идеология мен таптық тұрғыдан баға берген «Алаш қозғалысына қатысушылар оңшылдана және реакциялана берді» [3] деп тұжырымдайды.Республикалық мемлекеттік баспасының директоры А.Бочагов(«Алаш-Орда.Қызыл-Орда,1927ж) кітапшасында Алашорданы жамандаудан аспады. «Алашты» ұсақ ұлттық-буржуазиялық партия деді.Арнайы тапсырмамен 1929 жылы екінші баспаға дайындаған ВКП(б) қазақ өлкелік комитетінің насихат бөлімінің меңгерушісі Н. Мартыненко да Алаш қозғалысына теріс баға берген.Бұл Кеңестік кезеңде тарихты белгілі бірмақсатқа,қоғамдық-саяси партияның мүддесіне сай бейімдей баяндау тән еді.1989 жылы шілдеде Қазақстан КП ОК жанындағы партия тарихы институты «Алашорда»: пайда болуының,қызметі мен күйреуінің тарихы» деген тақырыпта пікір алысу ұйымдастырды.М.Қозыбаев жарты ғасырдан астам уақыт бойы «Алашты» ұлтшыл саяси ұйым деп айыптаудың негізсіз екенін баса көрсетті.

Соңғы жылдары Алаштың ұлт зиялыларына жаңа көзқарас қалыптастыруда батылда дәлелді пікірлер айтушылар М.Қойгелдиев пен Т.Омарбеков. Олардың пікірінше «Алаш қозғалысының көшбастаушылары негізгі екі мақсатты- қазақ елін отарлық езгіден азат ету мен қазақ қоғамын ортағасырлық мешеуліктен өркениетті әлеуметтік-экономикалық және мәдени даму жолына шығу міндеттерін көздеді.Сондықтан алаштық интеллигенцияны ұлттық -демократиялық интеллигенция деп, ал «Алаш» партиясын ұлттық- демократиялық партия деп анықтау шындыққа сай келеді» [4]

2008 жылы «Алаш қозғалысының 90 жылдығы» және Ш. Құдайбердіұлы-ның-150 жылдығы республикалық деңгейде атап өтілді.

Орта мектептің Қазақстан тарихы пән оқулықтарында Алаш қозғалысы туралы мәліметтер тапшы.Сондықтан қосымша қолданбалы курстар бағдарламалары негізінде оқыту тиімді.

ХХ ғасыр бірінші жартысындағы күрделі тарихи кезеңді оқытқанда сол кезеңнің көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлерінің саяси қызметі мен шығармашылық мұрасына сүйену – оқыту тәсілдерінің бірі.

Алаш мұрасын танытатын жинақталған ғылыми әдебиеттердің молдығына қарамастан оны оқытудың біртұтас әдістемелік жүйесі жасалынбады. Алаш тарихына қатысты тарихи білім мазмұны жалпы тақырыптарда қосалқы дерек ретінде оқытылып келеді.

Қазіргі кезде Алаш қозғалысы арнайы курс ретінде жеке пән етіп оқытылмағанмен оған қатысты білім мазмұнын таратудың тәсілдері жеткілікті. Оқу бағдарламаларында арнайы тақырыпқа уақыт бөлінбегендіктен «Қазіргі заман Қазақстан тарихы» курсының жеке тақырыптарына қосып қарастыруға болады.Алаш қозғалысы қайраткерлерінің өнегелі өмірі мен қызметін,мәдени мол мұрасын пайдаланып,оқушыларды отансүйгіштікке,елжандылыққа тәрбиелеуде ұстаздар еңбегі зор үлес қосады,шәкірттердің бойына көрнекті тұлғалардың ізгі қасиеттерін бойына сіңіреді. Бағдарлама жасағанда «ҚР-ның 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы», ҚР-ның мемлекеттік білім стандарты мен «ҚР-ның азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» құжаттары және «Білім туралы » Заңы талаптары есепке алынды.

Мен сенемін жастарға,

Алаш атын аспанға.

Шығарар олар бір таңда,