Алаштың арысы, қазақтың намысы Әлихан Бөкейханов

ХХ ғасырдың бас кезінде ортағасырлық ұйқыда жатқан алаш қауымы арасынан ат төбеліндей азаматтар суырылып шығып, болашағы бұлдыр көшпелі қазаққа бағдаршам болды. Қазақ халқының өз мемлекеттігін құру жолындағы қозғалысын ұлттық интелегенция басқарды. Ол топтың басында ұлт зиялысы, публицист әрі саясаткер, патшалық Ресей Мемлекеттік Думасының мүшесі Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов тұрған еді. Әлихан Нұрмұхамедұлы 1866 жылы бұрынғы Семей облысы Қарқаралы уезі Тоқырауын болысының жетінші ауылында өмірге келген. Қазіргі әкімшілік - аймақтық бөлініс бойынша бұл елдімекен Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданы, Қаратал совхозына қарайды. Әлиханның үлкен атасы - Бөкей, атақты көкжал Барақ сұлтанның ұлы.

Патша тақтан құлап, дүние бүгілген бұлғақ жылдары қазақ халқының еңсе көтеріп кетеріне сенген Әлихан Бөкейхан: «Азаттық таңы атты. Тілекке құдай жеткізді. Күні кеше құл едік, енді бұл күн теңелдік. Қам көңілде қаяудай арман қалған жоқ. Неше ғасырлардан бері жұрттың бәрін қорлықта, құлдықта ұстаған жауыз үкімет, өзгеге қазған оры өзіне шағын көр болып, қайтпас қара сапарға кетті. Енді бүгін теңеліп, түсімізде көрмеген жақсылықты өңімізде көріп, төбеміз көкке жетіп отыр. Бұл күнге жеткізген құдайға мың шүкірлік!» деп толғанды. Бұл сөзді өз мұратының шамшырағы етті. Бірақ бұл арман арада 70 жыл өткеннен кейін орындалды. Шүкір!

Сол сияқты Әлихан Бөкейханның: «Әр ұрпақ өзіне артылған жүкті жетер жеріне апарып тастағаны дұрыс, әйтпегенде болашақ ұрпағымызға аса көп жүк қалдырып кетеміз. Кейінгі ұрпақ не алғыс, не қарғыс беретін алдымызда зор шарттар бар» дегенін көрегендік демей не дейміз.

Бөкейхан – саяси қайраткер ғана емес, ұлт руханиятының жоқшысы болған тұлға. Расын айтқанда, ұлы Абайды қазаққа алғаш таныстырған осы – Әлекең. Абайтанушы Төкен Ибрагимов өзінің естелігінде: «Абайдың шығармасын қолжазба күйінде өзімен бірге алып жүріп халыққа насихаттаған да – Ә.Бөкейханов. Мысалы, Павлодардан 100 шақырым жерде «Тұз қала» дейтін кент бар. Өткен ғасырдың басында осы жерде Әлиханды патша шенеуніктері тұтқындаған. Тұтқынға алынған адамды түрмеге жаппай тұрып, алып жүрген дүние-мүлкін тексеріп хаттама жасайтын тәртіп болған. Ол қазір де бар. Сондағы Әлиханды тұтқындау барысында толтырылған хаттамада: «Абайдың өлеңдер жинағы – 1, бағасы –100 теңге» деп жазыпты» десе, дәл осы оқиға жайлы Алаш арда­гері (Ә.Бөкейхан) өзінің естелігінде: «1906 жылдың январь (қаңтар) айында Керекуден Семейге қарай шыққан мені «ұстайды» деген хабар Семейге келеді. Омарбек пен Кәкітай мені қашыртпақ болып үш атпен бір адам жіберіпті. Тұз қалаға бір көш жетпей ұсталғанымды естіп кейін қайтты. Бірақ мен ана адамдарға жолықсам да қашпақ емеспін. Мен қашсам, іздеп отряд шығып қырдағы қазақты қор қылмай ма. Абақты да бір кісі жатқаны жұрт қор болғаннан ыңғайлы емес пе» дейді. Қараңыз, «халқы үшін жан қию» деген осы емес пе?! «Түрмеден қашып, қырдағы момын жұртты қырғызғанша, қара басым садаға!» дейді қайран арыс.

Енді мынаны қараңыз, ақын Сұлтанмахмұт Торайғыров 1918 жылы жазылған «Таныстыру» атты поэмасында:

Алаш арыстарының бірі Қошке Кемеңгерұлы замандасы Әлихан жайлы: «Үкіметтің қара қуғын жасаған күндерінде, айдауына да, абақтысына да шыдап, ел үшін басын құрбан қылған ат төбеліндей ғана азамат тобы болды. Бұл топты баулыған – Әлихан. Басқа жұрттардың басшылары тым-тырақай болып шет патшалықтарға шығып кеткенде, Әлиханның қоныс аудармай қалуы да – елін сүйгендікке дәлел» деп жазады. Расында, теңіз шайқалып, орман өртенген, аққа қара жағылған жылдары Әлихан бастаған қазақ қайраткерлері қыл мойындарына қылыш тіреліп тұрса да, қаймана қазағын тастап кетпеді. Бұдан артық мұрат болуы мүмкін бе?!