Аллель- геннің бірнеше баламалы формаларының түрі

1. 
   Аллель- геннің бірнеше баламалы формаларының түрі.
   
2. 
   Альбинизм –организмнің өзіне тән пигментінен айырылуы, ақ түсті өсімдік.
   
3. 
   Амфидиплоид- түр аралық будандастыру нәтижесінде екі диплоидтық хромосомалар жиынтығы қосылады да, будан организм (клетка) пайда болады. Оны аллотетраплоид деп те айтады, себебі хромосомалардың диплоидтық екі жиынтығы да екі бөтен түрлерден дарыған.
   
4. 
   Андрогенез – аталық гамефитті жасанды қоректік ортада өсіргенде, тек кана аталық хромосомалар жиынтығы бар өсімдік пайда болу процесі.
   
5. 
   Анеуплоид – ядро, клетка, хромасомалар жиынтығының бір немесе бірнеше хромосомаларға артуы немесе кемуі. Мысалы диплоидтық хромасомалар жиынтығы жалғыз бір хромасомаға кемісе- моносомик, бір жұп хромосомалары жойылсы –нукллисомик деп аталады.
   
6. 
   Апикальдік басымдылық –бұтақтың жоғарғы жағында, ұшында орналасқан бүршіктің төменгі жанама бүршіктерінің өсуін тежеуі.
   
7. 
   Апикальдік меристеманы өсіру - өсу конусының ең жоғарғы ұшынан бір немесе екі алғашқы жапырақ бастамасы бар оқшауланған бөлігін заласыздандырылған қоректік ортада өсіру.
   
8. 
   Апомикс – организмдердің жыныссыз жолмен пайда болған ұрықтар арқылы көбеюі.
   
9. 
   Апогамия – апомикстің бір түрі. Гаметалар түзілмейді, сондықтан ұрық аналық синергидтерден пайда болады.
   
10. 
    Ауксин – индол тобына жататын фитогармондар және олардың туындылары.
    
11. 
    Ауксотроптық клетка - қалыпты клетка қажет етпейтін, өзінің бөлініп өсуі үшін сыртқы ортаның қосымша бір факторын талап ететін клеткалар.
    
12. 
    Беккрос – қайыра будандастыру, буданды аталық немесе аналық форманың біреуімен қайта будандастыру.
    
13. 
    Биореактор – биотехнология өндірісінде микроорганизмдерді, өсімдік және жануарлар клеткаларын өсіру үшін қолданылатын апарат.
    
14. 
    Биотрансформация – қоректік орталарда өскен клеткалардың ферменттері қатысуы мен арзан және қоры мол бастапқы заттардан биологиялық активті қосылыстарды синтездеу (биологиялық жолмен бір затты басқа затқа айналдыру).
    
15. 
    Цибрид – аталық және аналық ретінде қосылысқан клеткалардың тек қана біреуінің ядросын (ядролық гендерін) қабылдау мен қатар екеуінің де, немесе баламалы біреуінің ғана цитоплазмалық гендерін бойына дарытқан будан клетка.
    
16. 
    Вектор – өз алдына репликацияна алатын және бөтен генетикалық информацияны клеткаға тасымалдай алатын генетикалық элементтер.
    
17. 
    Вируленттілік- микроорганизмдердің ауыру тудырғыш қабілеті.
    
18. 
    Витрификация – өсімдіктерді жасанды ортада өсіргенде болатын қолайсыз құбылыс, өсімдіктер өте мол суланады да шыны тәрізді болып көрінеді.
    
19. 
    Генетикалық комплементация- будан клеткалар ішіндегі әрекеттесу негізінде, ақауы бар гендердің функциясын өз қалпына келтіруі.
    
20. 
    Гаплоид – сыңар, дара хромосомалар жиынтығы болатын ядро, клетка, организм, гаметаларда сыңар хромосома жиынтығы болады.
    
21. 
    Гаплопродюсер әдісі- будан ұрықтан ата –анасының біруінің хромосомаларының жойылып қалуы нәтижесінде шыққан гаплоид өсімдікті алу.
    
22. 
    Генезис- шығу пайда болу тегі.
    
23. 
    Ген экспрессиясы- ДНК молекуласындағы нуклеотидтер тізбегіндегі генетикалық информацияны жүзеге асыру. Ол негізгі үш сатыдан тұрады: транскрипция, процессинг, трансляция.
    
24. 
    Геном – белгілі бір түрге жататын организмдердің тек өзіне ғана тән сыңар (гаплоидтық) хромосомалар жиынтығы құрамына кіретін тек өзіне ғана тән бүкіл гендер.
    
25. 
    Генотип – организмнің немесе клетканың тұқым қуалаушылық негізін құрайтын гендердің жиынтығы.
    
26. 
    Гетерокарион- генетикалық айырмашылықтары бар екі клетканың қосылуынан түзілген будан клетка, бірақ ядролар бірікпеген.
    
27. 
    Гомокарион – генетикалық айырмашылықтары жоқ екі клетканың қосылуынан түзілген будан клетка, бірақ онда ядролар біріпекпеген.
    
28. 
    Гибберлин – фитогормон, негізінен флюорен дер туындылары (мысалы гиберлин қышқылы)
    
29. 
    Гиногенез- аналық гаметофитті қоректік ортада өсіргенде, аналық хромосомалар жиынтығы бар өсімдіктің пайда болу процесі
    
30. 
    Гистогенез – каллус ұлпаларын In vitro өсіргенде, әр түрлі ұлпалардың пайда болып, қалыптасуы, мысалы ксилемалық және флоэмалық элементтердің түзілуі (ксилемогенез, флоэмогенез)
    
31. 
    Гомозигота – диплоидтық немесе полиплоидтық клетка, организм; олардың гомологиялық хромосомалары белгілі бір геннің ұқсас аллельдерін ұстайды.
    
32. 
    Детерминациялану – клеткалардың, ұлпа, мүше және организмнің белгілі бір даму жолына түсуіне дайындылығы, сонымен қатар басқа жолмен дамуға шек қойылады. Детерминациялану кезінде морфологиялық жаңа бағыттың дамуына түрткі болуға қажет ішкі жағдайлар туады.
    
33. 
    Дедифференциялану- мамнаданған бөліну қабілетінен алынған клеткалардың жаңадан пролеферацияға (бөлінуге) көшуі.
    
34. 
    Дифференцировка – клеткалардың басқа клеткалардан ерекшеленіп, маманданған жағдайға көшуі.
    
35. 
    Диплоид – гаплоид гаметаға қарағанда хромосомалар саны екі еселенген, яғни хромосомасы жұптасып келетін ядро, клетка, организм. Диплоидтық хромосомалар жиынтығы сомалық (дене) клеткаларда болады.
    
36. 
    ДНК—ның лигазасы ДНК-ның полинуклеотидтер бөлшектерін (фрагменттерін) бір –біріне реттеп қосатын, жалғастыратын фермент.
    
37. 
    ДНК-ның репарациясы барлық организм клеткаларындағы нормалы биосинтез кезінде немесе түрлі физикалық және химиялық себептпрінен матрициалық ДНК ның зақымданған жерлерінің дұрысталып жпңадан түзілуі.
    
38. 
    ДНК-ның репликациясы- ДНК молекуласының екі еселеніп көбеюі. ДНК-ның екі спиралы жазылады, сутектік байланыстар ажырайды, жеке тізбекке үйлесімді, сәйкес жаңа тізбек (реплика) түзіледі.
    
39. 
    Интрон –ДНК мағыналы кодтардың араларында кездесетін мағынасыз нуклеотид тізбектері, прсессинг нәтижесінде рестриктаза ферментінің әсерімен интрон үзіліп түсіп қалып отырады да, қалған мағаналы тізбектерден пісіп жетілген информациялық РНК түзіледі.
    
40. 
    Идиотип- организмнің барлық гендерінің (ядродағы, митохондриядаға, хлоропластардағы) жиынтығы.
    
41. 
    Изогендік линия- гомозиготалы организмдерден тұратын линия.
    
42. 
    Иммобильденген клеткалар- табиғи немесе синтетикалық заттардың беткі қабатына бекінген, немесе полимерлік гельдер құрамына енгізіліп қозғалысы шектелген, осы ортада өсетін клеткалар.
    
43. 
    Иммуноферменттік талдау- «антиген-антидене» комплексінің ферменттік активтігін анықтауға негізделген иммунодиагностикалық әдіс; сезімталдылығы өте жоғары.
    
44. 
    Индукциялау- сыртқы орта немесе өсімдіктің даму жолын белгілеу. Олар индукторлар мысалы: гормондар, сыртқы ортаның түрлі факторлары, кейбір метоболиттер. Индуктор организмнің, мүшенің даму жолын бір жүйеге келтіреді, себебі, сол жүйенің ғана индукторлық әсерді қабылдауға мүмкіндігі бар.
    
45. 
    Инокулюм- жаңадан дайындалған қоректік ортаға көшіріп отырғызу үшін қолданылатын суспензияның азғантай бөлігі.
    
46. 
    Интегумент- дәнді өсімдіктердің тұқым бүршігінің қабықша ұлпасы.
    
47. 
    Интрон - ДНК молекуласында мағыналы кодтардың араларында кездесетін мағынасыз нуклеотид тізбектері; процессинг нәтижесінде рестриктаза ферментінің әсерімен интрон үзіліп түсіп қалып отырадыда қалған мағаналы тізбектерден пісіп жетілген информациялық РНК түзіледі.
    
48. 
    Каллус- ұлпа, өсімдік клеткаларының ретсіз бөлінуінің нәтижесінде пайда болады.
    
49. 
    Кариотип – организімдегі хромосомаларына тән белгілерінің жиынтығы, ол хромасомалар саны, пішіні, мөлшері, өлшемі, морфологиялық ерекшелігімен ерекшеленеді.
    
50. 
    Клетка циклі – клетканың бір бөлінуінен екінші рет бөлінуіне дейінгі клеткада жүретін тіршілік процестерінің жүйесі, ол митоздан (миоздан) және интерфазадан тұрады.
    
51. 
    Клеткалар популяциясы- жасанды қоректік ортада өсірілген клеткалардың жиынтығы.
    
52. 
    Клеткаларды мұздатып сақтау- мұздатып алып өте төменгі -196 С температурада сақтау.
    
53. 
    Клетка генерациясының мерзімі- клетканың кезекті екі бөліну арасындағы мерзім.
    
54. 
    Клон- қоректік ортада жалғыз бір клеткадан көбейген клеткалар.
    
55. 
    Клондау- құрамында трансформация жолымен енгізілген ДНК-ы молекуласы бар, бактериялық клеткаларды қоректік агарға сеуіп, ДНК молекула қоспасын бөлу. Бір бактериялық колонияны бір клетканың ұрпағы деп түсіну керек, оның барлық клеткалары құрамында бір тиіптік рекомбинанттық ДНК молекуласы бар.
    
56. 
    Компентенция – клеткалардың, ұлпалардың, мүшелердің, организімнің индукторлық әсерді қабылдап алуға қабілеттілігі және әсер еткен факторға жауап ретінде өзінің даму бағытын өзгертуі.
    
57. 
    Комплементарлық ДНК- ферменттер қатысуымен жасанды жолмен синтезделген и РНК-ның көшірмесі. (кДНК)
    
58. 
    Жеке клеткаларды өсіру- жеке клеткаларды сирек отырғызып қоректік ортада өсіру; ол үшін өте құнарлы қоректік ортаны, «бағушы» немесе «қоректік қабатты» қолдану керек.
    
59. 
    Клеткалар суспензиясы- жеке клеткаларды немесе кішігірім клеткалар топтарын апаратура арқылы ауамен қамтамасыз етіп және араластыра отырып сұйық қоректік ортада өсіру.
    
60. 
    Жоғары дисперсиялық клеткалар суспензиясы- сұйық қоректік ортадағы клеткалардың жекелену дәрежесі жоғары суспензия (бір топта 50 клеткаға дейін) және морфологиясы біркелкі клеткалар (мөлшері орташа, цитоплазмасы тығыз)
    
61. 
    Клеткаларды қорландырып (мерзімді) өсіру- клеткалар суспензиясын жабық ыдыста бастапқы құйылған қоректік ортасы жаңартпай өсіру.
    
62. 
    Клеткаларды үзіліссіз өсіру- клеткаларды сұйық қоректік ортаның үзілмей беріліп тұратын ағында өсіру.
    
63. 
    Клеткаларды ағынды жабық жүйеде өсіру- клеткалар өсетін сұйық орта үздіксіз жаңа қоректік ортамен қамтамасыз етіліп тұрады, сұйық ортаның кіріп құйылу қарқыны мен оның төгіліп сыртқа шығу қарқыны мен оның төгіліп сыртқа шығу қарқыны бірдей болады.
    
64. 
    Клеткаларды ағынды жабық жүйеде өсіру- клеткалар өсетін сұйық орта үздіксіз жаңа қоректік ортамен қамтамасыз етіліп тұрады, сұйық ортаның кіріп құйылу қарқыны мен оның төгіліп сыртқа шығу қарқыны бірдей болады.
    
65. 
    Клеткаларды ағынды- ағынсыз жүйеде өсіру – сұйық қоректік ортада өскен клеткалар суспензиясының бір бөлігі оқтын-оқтын алынып тұрады, оның орынына нақ сондай мөлшерде жаңа қоректік орта құйылып тұрады.
    
66. 
    Клеткаларды ағында ашық жүйеде өсіру- үздіксіз ағып кіріп тұрған жаңа қоректік ортамен төгіліп сыртқа ағып шыққан клеткалар суспензиясының қарқыны (көлемдерінің) тең болуы.
    
67. 
    Клеткаларды турбидостатта өсіру- фотрэлементті қолданып биомасса концентрациясын тікелей бақылау арқылы, клеткаларды сыртқы жағдайдан ешқандай шектеусіз, үздіксіз өсіру.
    
68. 
    Клеткаларды хемостатта өсіру- құрамында өсуді тежейтін концентрациясы белгілі компоненті бар жаңа қоректік ортада тұрақты жылдамдықпен биореакторға құйылып түсіп тұрады да, сондай жылдамдықпен өскен клеткалар суспензиясын алып отырады.
    
69. 
    Клеткаларды жаңа қоректік ортаға көшіру (пассаж)- клеткаларды жаңадан дайындалған қоректік ортасы бар шыны ыдысқа ауыстырып отырғызу.
    
70. 
    Клеткалардың тура селекциясы – клеткаларды тежегіштердің (ингибитор) қатысуында өсіріп, бұзылған метаболизмді қалпына келтіре алатындарын, яғни мутантттарды сұрыптау.
    
71. 
    Корреляция- өсімдік мүшелерінің үйлесімді әрекеттесуі, ол метоболитттерімен (трофикалық К) немесе фитогормондармен (гормондық К) реттеледі және жалпы өсімдік организімінің үйлесімді өсуі мен дамуын қамтамасыз етеді.
    
72. 
    Криопротектор- клетканың мұздап қату нүктесін төмендетіп, клетка ішіндегі сумен байланысып клетканы механикалық және осмостық бүлінуінен қорғайтын зат.
    
73. 
    Қалыптасқан клеткаларды өсіру- «қалыптасқан клеткалар» редифференциялану немесе калус ұлпаларының мутациясы арқылы пайда болады; олардың негізгі белгісі ол фитогармондар жоқ қоректік орталарда өсуге қабілетті.
    
74. 
    Қосымша метоболиттер – өсімдік клеткаларында түзілетін бірақ олардың тіршілігі үшін аса қажет емес заттар.
    
75. 
    Құрылымдық ген- құрамында басқа биополимерлер (белок, РНК-ы) құрылымы туралы информация бар нуклеотидтер тізбегінің бөлігі; бірақ бұл ұғымға геннің эксперциясын реттейтін сигналдардың нуклеотидтер тізбегі кірмейді.
    
76. 
    Линия – құрамында ендік (маркерлік) белгілері бар штамды сұрыптау немесе бір клетканы көбейту арқылы алынған клеткалар.
    
77. 
    Липосомалар- жасанды түрде алынған фосфолипиттердің шар тәрізді денешіктері.
    
78. 
    Локус – хромосоманың генетикалық немесе цитологиялық картасындағы белгілі бір геннің (аллельдердің) орналасқан жері.
    
79. 
    Мацерация (гр. жұмсарту, жібіту) – өсімдік клеткаларын бөлу (ажырату), клетка аралық заттарды жою немесе еріту мақсатымен істелінетін әрекетттер.
    
80. 
    Мегаспора – әр түрлі спорасы бар жоғары сатыдағы өсімдіктердің ірі гаплоидтық клеткасы, ол аналық клетканың бастамасы.
    
81. 
    Микроспора – сыңар хромосомалар, жиынтығы бар клетка. Микроспора археспора клеткасының мейоздық бөліну нәтижесінде пайда болады, аналық гаметофиттің бастамасы.
    
82. 
    Мейоз – клеткалардың бөлінуінің ерекше жолы, әдісі, оның нәтижесінде хромосомалар сандары редукцияланып, азайып, екі еселенген диплоидтық жағдайдан тұтас сыңар гаплойдтық жағдайға өтуі.
    
83. 
    Модификациялық өзгергіштік – тұқым қуаламайтын өзгергіштік, генотипке қатысы жоқ, сыртқы ортаның әсерінен организм белгілерінің өзгеруі.
    
84. 
    Молекулалық будандастыру- комплементарлық нуклеотидтердің әрекеттесуінәтижесінде нуклейн қышқылдарын тізбектерінің арасында комплекстер түзуі.
    
85. 
    Морфогенез-
    

1. Селекция ғылымының даму кезеңдері.

2. Селекцияның пән аралық байланысы.

Селекция латынша «Selection» сұрыптау немесе іріктеу деген мағынаны білдіреді. Яғни жаңа сорттармен будандарды шығарумен айналысатын ғылым.

Өнімді сұрыптау, іріктеуге байланысты төрт кезеңге бөлінеді:

1. 
   Ерте заманғы селекция (қарапайым селекция);
   
2. 
   Халықтық селекция;
   
3. 
   Өнеркәсіптік селекция;
   
4. 
   Ғылыми зерттеу селекциясы.
   

Халықтық селекция жануарлар мен өсімдіктердің тұқымдарын жақсартумен қатар қолдан сұрыптау әдістері бірте-бірте дамыды.Бұл кезеңде ауа-райының жақсы жағдайына, бейімделген қолдан сұрыпталған жасанды түрлер ене бастады. Халықтық селекция селекцияның алтын кезеңі болып табылады.

Өндірістік селекция 18-19ғ басында үлкен қарқынмен дамып, селекциялық кәсіпорындар құрыла бастады. Мұнда өсімдіктерде дән байлау кезінде жыныс және жыныстық процесстері анықтала бастады. Қолдан ұрықтандыру және жартылай будандастыру процесстерін зерттеу селекциялық тәжірибе үшін маңызды кезең болды.

Ғылыми селекция бұл 19-20ғ қарқынды дами бастаған кезең болып табылады. Мұнда селекцияға ғалымдар үлкен үлес қоса бастады. Ғалымдардың теориялық ілімдері тәжірибе жүзінде асқан кезең қалыптасты. Ғылыми селекцияның ең алғашқы іргетасын Ч.Дарвин «Органикалық дүниенің эволюциясы» ілімін ұсынды. Вавилов селекцияға үлкен үлес қоса бастады. Ол өзінің еңбегінде «өсімдіктер мен жануарларды қалыптастыруға адамның араласуы» болып табылады деп көрсетті. Ол жеміс жидектерді зерттеу арқылы өсімдіктердің көптеген түрлерін шығарды. 20 ғ басында селекция пән ретінде қалыптасты. Селекциялық тәжірибе мекемелері құрылып, жоғарыдәрежеге жете бастыды.

Ең алғаш жаңа сорттар шығарылғанда тек сұрыптау әдістері қолданылды. Ал қазіргі кезде будандастыру мутагенез биотехнология, полиплоидия әдістері қолданылды. Селекция мынандай пәндермен тығыз байланысты:

1. 
   Жасушаның ішкі құрылымын зерттейтін селекция- цитология.
   
2. 
   Тұқым қуалаушылықпен өзгергіштікті селекция -генетика.
   
3. 
   Ағзада және өсімдіктерде болатын ішкі құбылыстарды зерттейтін селекция- физиология.
   
4. 
   Аурулармен зинкестілерді зерттейтін селекция фитопотология және энтология
   

1. 
   Сорт туралы ұғым
   
2. 
   Сортқа қойылатын өндірістік талаптар
   
3. 
   Бастапқы материал түрлері мен тәсілдері
   

Селекцияда тұқым шаруашылығы жұмыстарын табыспен жүргізу үшін және ауыл шаруашылығы өндірісінде сорттарды дұрыс пайдалану үшін сорттың не екенін, сорт топтарының өзара ұқсастығы мен олардың бір – бірінен айырмашылығын білу аса маңызды.

Өсімдіктерді жүйелеуде « форма» және «сорт» бір ұғымды білдіреді. Алайда, сорттар мен ботаникалық формалар арасында түбірлі өзгерістер бар. Сорт адамның өндірістік қызметі арқасында шығарылады. Ол ауыл шаруашылығы өндірісінің құралы болып табылады.

Сорт деп, селекция тәсілімен алынған морфологиялық, биологиялық және тұқым қуалау ерекшеліктерімен шаруашылыққа құнды белгілері бар мәдени өсімдіктің жиынтығын айтады.

Мынадай негізгі шарт тарды атап өту қажет:

1. 
   Сорт құрамына кіретін өсімдік топтарының шығу тегінде жалпыламалық бар. Ол бір немесе бірнеше өсімдік тұқымынан көбейтіледі.
   
2. 
   Өсімдіктің бастапқы тегін көбейте отырып, шыққан тұқым шаруашылық - биологиялық қасиеттері мен морфологиялық белгілері бойынша сұрыптау жолымен алынады.
   
3. 
   Сорт ашық бір аймақтағы табиғат жағдайында өсірілу үшін шығарылады. Ол бір топырақ – климат аймағында жоғарғы өнім берсе, екінші аймақта ондай өнім бермеуі мүмкін.
   
4. 
   Сорт нақты өндірістік жағдайда өсіру үшін жасалады және механикаландыруда қол жеткен деңгейге, егіншілік мәдениетіне сай болуы қажет.
   
5. 
   Тиісті табиғи және өндірістік жағдайларда сорт тұрақты және жоғары сапалы өнім беруді қамтамасыз етуі тиіс.
   

Жергілікті сорт деп, дақылдардың нақты бір жерде өсірілуіне орай ұзақ, табиғи және жасанды сұрыптаудың қарапайым әдістерімен жасалған сорттарды айтады. Түрлі дақылдардың жергілікті сорттарының үлкен бөлігі халықтық селекция процесімен алынған.

Будан популяциясынан будандастыру және сұрыптау арқылы алынған сорттарды будандар деп атайды. Өздігінен тозаңданатын будан сорттары линиялық сорттарға қарағанда , біркелкі болмайды. Кейде оларды қайта сұрыптау жолымен жаңа сорттар шығарады. Барлық дақылдардың көптеген аудандастырылған сорттары будан болып табылады.

Осы заманғы ауыл шаруашылық өндірісі сортқа жоғары талаптар қояды. Олардың негізгілері мыналар:

1. 
   Жыл сайын жоғары және тұрақты өнім беруі. Сорт жоғары өнімді болуымен қатар , тыңайтқыш себу мен басқа агро әдістерге кеткен шығынды өз түсімімен өтуі қажет.
   
2. 
   Даму барысында ауа райының қолайсыз жағдайларына төзімді болуы тиіс. Сорттар құрғақшылыққа, төмен температураға , қыстап шығу барысында қолайсыз жағдайларға (күздік және көп жылдық сорттары) төзімді болуы шарт. Бұл қасиеттер өнімінің тұрақтылығын анықтайды.
   
3. 
   Аурулар мен зиянкестерге қоздырушыларға да төзімді болуы керек.
   
4. 
   Механикалық баптауға икемділігі.
   
5. 
   Өнімнің жоғары сапасы. Сорттар себілу мақсатына қарай қажетті өнімді (ақуыз, қант, крахмал, май, талшық) мол беруі керек.
   

1. 
   Болашақ сортқа арналған аймақтың топырақ- климат жағдайлары;
   
2. 
   Сорттың өндірісте өсірілуіне байланысты (тыңайтқыштың жоғары нормасы, суландыру, т.б, )агротехникасы және механикаландыру дәрежесі;
   
3. 
   Дақыл бағдары және оны пайдалану (жүгері-дәнді немесе сүрлемдік арпа сыра қайнату мен малазықтық, картоп асханалық және техникалық, т.б. бағыттарда).
   

Селекцияда бастапқы материал деп, жаңа сорттарды шығару үшін пайдаланылатын өсімдіктердің мәдени және жабайы формаларын айтады.

Бастапқы материал ретінде мыналар пайдаланылады:

1. 
   Табиғатта кездесетін өсімдіктердің сан алуан формалары мен сорттары;
   

И. Н. Вавилов атап көрсеткендей, селекциялық жұмысқа жету бастапқы материалды сұрыптаудан басталады.

Осы заманғы селекцияда бастапқы материал алу үшін қолданылатын негізгі түрлер мен тәсілдер мыналар:

1. 
   Табиғи популяция. Оған өсімдіктердің жабайы өсетін формалары, мәдени өсімдіктің жергілікті сорттары және ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің әлемдік коллекциясындағы үлгілері жатады.
   
2. 
   Будан популяциясы. Будан популяциясының 2 түрі бар:а)бір түрдегі сорттар мен формаларды тозаңдандыру арқылы алынған ішкі түрі; б) өсімдіктердің әр түрлері мен тектерін тозаңдандыру арқылы алынған (түраралық және туысаралық)будандар.
   
3. 
   Өздігінен тозаңданатын линиялар (инцухт- линия). Өсімдіктердің айқас тозаңдануы селекция ісіндегібастапқы материал алудың көзі болып табылады.
   
4. 
   Жасанды мутация және полиплоид формалары. Бастапқы материалдың бұл түрі өсімдіктерге радиация, химиялық заттар, температура және басқа мутаген құралдарын пайдалану жолымен жасалады.
   
5. 
   Биотехнология әдісін пайдалану
   

1. 
   Түрлердің синтезі мен ресинтезі.
   
2. 
   Гетерозис, оны өсімдіктер селекциясы тәжірибесінде пайдалану жолдары.
   

1. 
   Түрлердеің синтезі қарапайым екі түрдін геномдарын біріктіру негізінде іске асырылуы мүмкін. Алшақ будандастырудың екі геномдары рекомбинацияланады да, бұрын-соңды болмаған жаңа түрлер пайда болады. Сондықтан алшақ будандастыруды түрдің синтезделу көзі дейміз. Түрдің ресинтезі дегеніміз- алшақ будандастырудың нәтижесінде екі түрдің гендерінің рекомбинацияланып, ертеректе табиғатта болған түрдің қайта жаңарту процесі.
   

Жаңа түрлердің табиғи синтезделуінің «механизмі» сірә, мынадай болса керек. Жоғары ұрықты амфидиплоидтар пайда болатын амфигаплоидтар мейоздар тек униваленттер болуымен және толық дерлік ұрықсыздықпен сипатталады. Тіршілікке икемділігі бар тозаңдар мен гаметалар мейоздың бірінші бөлінуінің анафазасында барлық хромасомалар бір полюске кеткен немесе мейоз реститутциялық бөлінумен не митозбен алмасқан сирек жағдайларды ғана пайда болады. Бұл тіршілікке икемділігі бар гаметаларда хромосомалардың сомалық саны болады және олар редукцияланбаған деп аталады. Олар сирек түзілгенмен, олардан, әсіресе табиғи процестердің кең ауқымы кезінде, келесі ұрпақтардың пайда болуы мүмкін.

Редукцияланбаған гаметаларды пайдалану амфмдиплоидтарды қолдан синтездеу әдістерінің бірінің негізіне жатады бұл – бірінші әдіс. Ол будандастыруды және будандардың бірінші ұрпағын өсіруді керек етеді. Екінші әдіс-колхициннің көмегімен амфигаплойдта хромосомалар санын қолдан көбейту (жоғарыда сипатталған). Үшінші әдістің мәні – алдын ала бастапқы түрлерді тетраплойдты деңгейге ауыстыру. Тетроплойдтар диплоидты гаметалар береді, ал олардың қосылуынан бірден амфидиплойдты будандар түзіледі:

Бастапқы түрлер АА ВВ

К-митоз К-митоз

РР АААА х ВВВВ

Ғı ААВВ
Төртінші әдіс – екі амфидиплойдты түрлерді будандастыру жолымен жаңа амфидиплоидтар алу.

1924 жылы Г. Д. Карпеченко редукцияланбаған гаметаларды пайдалану әдісімен шомыр мен капустадан тәжірибелік маңызы жок, бірақ түраралық будандастыру теориясының қалыптасуында маңызды рөл атқарған туысаралық амфидиплойдтар алды.

Тритикалені алғаш рет (1848 ж.) неміс ғалымы В. Римпау алды. Егер бізге енді белгілі бидайдың хромасомалық құрамына кіретін геномдардың жалпы қабылданған әріптік таңбаларын пайдалансақ және қара бидайдың геномын, қазір қабылданған әріппен белгілесек, онда геномдық формулаларын былай жазуға болады:

Орыс генетигі А.Р. Жебарак бидайдың әр алуан түрлерін будандастырып, геномды, формулалары ААААВВ (2n-42), ААААВВВВ (2-56), ААААВВВВДД (2n-70) жаңа аллополиплоидтар алды. Жебрактың аллополиплоидтарының, әзір тектеориялық қана маңызы бар, алайда оларды түрлі комбинацияларда будандастыруды сұрыптау үшін құнды материялы бар популяциялар пайда болуы мүмкін деп жорамалданады.

Н. В. Цицин алған жұмсақ бидай мен көкшіл бидайық диплоидтарының ерекше маңызы бар. Бұл будандастыру геномдық формуламен былай жазылады.
РР ААВВД ı Д ı х ВВ Да Да ХХ

42 42

Инбридинг. Генетиктер жыныстық жолмен көбейудің екі тәсілін ажырытады: аутбридинг және инбридинг. Аутбридинг (туыстық емес көбейту) жақын туыс емес, туыстық тегі жоқ ағзаларды будандастыру арқылы іске асырылады. Инбридинг (инцухт, жақын туысты көбейту) жақын текті ағзаларды будандастыру арқылы іске асырылады.

Инбридингтің генетикалық нәтижесі гетерозиготаның азаюы болып табылады, аутбридинг оны көбейтеді.

2. Гетерозис – күрделі генетикалық құбылыс, бірінші жылғы ұрпактардың тіршілік ету қабілеттілігін , дамуының күштілігін, өнімділігінің көптілігін білдіретін құбылыс. Ол будундардың түрлері мен пайда болуы тегіне (линия аралық, сорт аралық, жекеленген) байланыс жоғары түрде екпінділігінен айқындалады. Гетерозистің жоғары түрде көрінуі –де байкалып, кейіннен төмендейді. И. Кельрейтердің будандық күштер туралы алғашқы мәліметтерді, содан кейін Ч. Дарвиннің гетерозистің себептерін түсіндіру туралы талпыныстары осы құбылыстың ғылыми зерттеулеріне жол ашты.

Гетерозис- белгілі бір белгілері мен қасиеттерінің көрініс дәрежесі бойынша будандардың бірінші ұрпағының ата-ана формасының әрқайсысынан ерекше басым болуы. Гетерозис түр аралық будуандастыруда бір түрдің әр алуан гетерогенді популяцияларын будандастырғанда байқалады.

Г. Шелл, Е. Иста, Х.Хэйстердің жұмыстарында да айқын көріне бастады. Ғылыми әдебиеттерге «гетерозис» термині 1914 жылдап бастап енген.

Джонс ұсынған доминанттық болжамы (1917, 1918, 1921 жылдар). Ол Ғı бірінші жылғы буданды қолайлы доминантты гендердің жиналуынан, ал олардың Ғ2 –де немесе кейінгі ұрпактарда өнімділіктің кемуі рецессивті аллельдің гомозиготтық жағдайға ауысуынан деп гетерозис түсіндіріледі.