Алматы экономика және статистика академиясы


Христиандық діннің негізгі рухани құндылықтары



бет10/32
Дата18.03.2017
өлшемі7,39 Mb.
#11795
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   32

2.Христиандық діннің негізгі рухани құндылықтары.

Адам мәселесі.

“Адамдар алыс жолға шыққанда қалайша таудың биік шыңына, қаһарлы теңіз толқынына, мұхиттың кеңістігіне, жұлдыздардың ағуына тамсана қарап, сонымен қатар, өз-өздерін ұқыпсыз қалдырады ,- деген Августин сөздері, әрине, әр адамды толғандырады. Философиядағы шынайы мәселе - ол Ғарыш емес, ол - адам. Құпия - Дүние емес, ол - біз. “қандай сыр жатыр адамның ішінде! Сен, жаратқан, адамның басындағы шаштың санына шейін білесің, сенсіз оның бірде-бірі түспейді. Сонда да адамның шашын есептеу оның жан-дүниесіндегі іңкәрлері мен… қобалжуына, шайқалуына қарағанда анағурлым жеңіл²,- дейді ұлы ойшыл.

Августинді адам мәселесі өзінің жалпылығымен емес, керісінше, нақтылығымен қызықтырады. “Мен өзім өзіме үлкен мәселеге айналдым²,- дейді ойшыл. “Мен өзімдегі барды қамти алмаймын²,- деп ол қынжылады.

Өзінің “Сыр шерту² деген еңбегінде Августин ешнәрсені жасырмай өзінің жан-дүниесін толығынан сыртқа шығарады, өз ішіндегі талай қайшылықтардың қаншама зардап әкелгенін, соларды шешу жолында қалайша Құдайды мойындағаны жөнінде айтады.

Августин адамның терең қайшылығын оның еркінен көреді. Ол Құдайдың еркіменен көп жағдайда сәйкес келмейді. Осы қайшылықты аңғару, адамның өзінің “Менін² ашуға көмектеседі.

Августинге Христиан дініндегі құдайдың үш кейіптігі зор әсерін тигізді. Егер адам Құдайға ұқсатып жаратылған болса, онда оның тұлғасында осы үштікті табу керек. Олар біздің өмір сүріп жатқанымыз, болмысымыз, біз өмірді сүйеміз. Және біз жағалай қоршаған ортаны танып-біле аламыз. Сонымен, өмір сүру, білу, сүю - адамның болмысының үш жағы, олай болса, біздің жан-дүниемізде Құдай бейнеленеді.



Ақиқат және оған жету мәселесі.

Августин философиясында ақиқат жан-дүние мен Құдайды бір-бірімен қосатын ұғымдардың бірі. Таным үрдісі түйсіктерден басталады. Қоршаған заттар біздің сезімдерімізге өзінің әсерін тигізеді, ал жанымыз олардың бәрін белгілі бір тәртіпке келтіріп заттың қабылдануына әкеледі.

Ал ақыл-ойға келетін болсақ, ол диалектикалық жолмен жүреді. Мысалы, “егер дүниеде 4 стихия болса, ол 5 емес; Егер күн біреу болса, ол екі емес; Бір жан-дүниені алсақ, ол өліп сонымен қатар тірі болмайды. Бір адамды алсақ, ол масайрап сонымен қатар бақытсыз бола алмайды².

Августиннің айтуынша, сезімдік Дүние бізді тұрақтыққа әкелмейді - ол үне бойы өзгереді. Адамның денесі де өзгерісте, ал ақыл-ой - тұрақты.

Олай болса, “ақыл-ой² дегеніміз жан-дүниенің жанары мен жүзі, сол арқылы ол ешқандай дененің көмегінсіз ақиқатты көре алады.

Жағалай қоршаған заттарды көру үшін күннің сәулесі керек; Сол сияқты ақиқатқа жету үшін ерекше сәуле түсү керек. Ол үшін Құдай идеясы керек. Онда танымның 3 бастауы бар. Ол- оның өмір сүріп жатқандығы, тануға-білуге болатындығы және соларды біліп- танылатын қылатындығы².

Августиннің ойынша, Құдай мен ақиқат- тең. Бірақ, олардың арасында, сонымен қатар, айырмашылық та бар. Ақиқат- Құдайдың ойы. Бұл арада бізге Платонның “Идеялары әлемі² есімізге келеді. Тек қана Августиннің идеялары Жаратушының дүниені тудырар алдындағы ойлары ретінде түсініледі.

Сонымен, Құдайда ойлау заттардан ерте, ал адамдарда - заттардан кейін жүреді. Енді, міне, біз Августиннің Құдай ұғымына тікелей жетіп қалдық.



Құдай мәселесі.

Августин Христиан философиясында Құдай болмысының 3 дәлелдеуін ұсынады.

Бірінші дәлелдеуде ол Дүниенің жетілгендігін ұсынады. Дүние- қаншалықты әртүрлі және өзгерісте болғанменен, ол Хаос емес, онда тәртіп, әсемдік бар. Дүние ешқандай сөзсіз ақ бізге Жаратушыны, оның күдіретті күшін көрсетіп тұрғандай.

Екіншіде бүкіл адамзаттың Құдайдың болмысы жөніндегі келісімі, оны мойындауы, көнуі жатыр. “Құдайдың Дүниедегі билігін адамның ақылы болса аңғармайтын адам жоқ. Егер біз аз-мұз табиғаты бұзылған адамдарды есептемесек, қалған бүкіл адамзат Құдайдың болмысын мойындайды.

Үшінші дәлелдеу игіліктің баспалдақтық табиғатынан шығады. Ең соңында біз ең жоғарғы игілікке - Құдайға келіп тірелеміз.

Расында да, Дүниеде тегіс дала бар. Соқпақтар, таулар бар. Дүниеде бір зат әсем, ал екіншісі- одан да әсем, бір зат пайдалы, ал екінші зат одан да пайдалы. Ал олардың бәрін салыстырып анықтау үшін біз ешнәрсемен салыстырылмайтын өзіне-өзі тең таза игілікті қажет етеміз: ол - Құдай.

Сонымен, Болмыс, Игілік, Ақиқат - Құдайдың мән-мағыналық қасиеттері.

Олай болса біз Августин Құдайдың үштік (Троица) табиғатын қалай түсінетініне назарымызды аударайық.



Үштік мәселесі.

Христиан дінінің негізгі ерекшеліктерінің бірі - үштің сиқырлы мағнасын ашу (шамасы, пифагореизмнің жұрнағы болса керек). Құдай біреу болғанымен оның үш тұлғалық жақтары бар. Ол Құдай- әке, Құдай- ұл және киелі рух. Құдайдың осы үш тұлғалық жағының біреуі де басқаларынан басым емес, сондықтан бір: Құдай - ол әке де, ұл да, киелі рух та, бір-бірінен Болмыста бөлінбейді.

Бірақ, оларды бір-бірінен айыру керек. Августиннің айтуынша, “киелі рухты айырамыз, бірақ басқа Құдайдың жақтарынан бөле алмаймыз. Ол мәңгілік игілік пен тұрақтықта. Бұл үш тұлға - бір Құдай. Әке болған жерде ұл бар, және ол ұл емес; ұлдың әкесі бар, бірақ, ол - әке емес; Егер ұл белгілі бір уақытта Дүниеге келсе, онда күндердің бір күнінде ол Балалық шағын тастар еді, бірақ Құдай - ұл - мәңгіліктен. Сондықтан Құдай-әке де, Құдай-ұл да- мәңгілікті, тұрақты.

Құдай үш тұлғалық болғаннан кейін жаратылған Дүниеден де оның іздерін табуға болады. Дүниедегі заттардың бірлігі, бітімі және тәртібі бар. Ал адамның ақыл-ойына келер болсақ ол да бір мен үш: ақыл, таным, сүю. Сонымен біз айнадағы өзіміздің сәулемізді көргендей, Құдай біздің жан-дүниемізде, сондықтан, Құдайды тану - жан-дүниені танумен, жан-дүниені тану - Құдай арқылы танумен тең.



Дүниенің жаратылу мәселесі.

Августин Дүниенің жаратылу мәселесін ертедегі гректерге қарағанда басқаша шешеді. Плотиннің Демиургі Августиннің Құдайынан тіпті бөлек. Өйткені, оның жоғарысында “Идеялық әлем² - үлгі ретінде, ал төменгі жағында мәнгілік өмір сүріп жатқан еш бітімі жоқ материя жатты. Сондықтан, Демиург, бір нәрседен екіншіні жасаған ұста сияқты, өйткені, материя мен “Идеялар әлемін² ол тудырған жоқ, олар мәңгілік өмір сүріп жатты.

Августин мұндай көзқарасқа үзілді-кесілді қарсы шығып, Дүние жоқтан (ex nіgіlo- лат. сөзі, - ешнәрседен) Құдайдың құдіретті күші арқылы пайда болды дейді. Ойшылдың айтуынша, шындықтың пайда болуының үш жолы бар.

1. Генерация жолымен (generatіo - лат.сөзі, - туу, ұрпақ) яғни тіршілік өзін-өзі тудырып отырады. Мысалы, сиырдан бұзау, жылқыдан - құлын, шешеден - бала туады;

2. Фабрикация жолымен (fabrіcatіo-лат. сөзі – жасау) яғни, бір заттан екінші затты жасау. Мысалы, ағаштан үй жиһазын, я болмаса үйді жасау, салу, саздан кірпіш құю т.с.с.

3. Жоқтан барды тудыру, (creatіo-лат. сөзі-жарату) яғни, өз денесінен, я болмаса басқа сыртқы заттан емес; Ол тек Құдайға ғана тән нәрсе.

Адамға келер болсақ, ол бірінші және екінші жол арқылы өмір сүреді - өз-өзін тудырып, табиғаттағы заттарды өзгертіп, өзіне лайықты керек нәрселерді Дүниеге әкеле алады.

Бірақ, ол нағыз жаратудың не екенін білмейді, өйткені, оның өзі жаратылған, олай болса - мәңгілік емес.

Олай болса, адамдардың тудырған заттар мен Құдайдың жаратуының арасында шексіз айырмашылық бар. Өйткені, Құдай бұрынғы-соңғы болмаған нәрселерді Дүниеге әкеледі. Бұл Құдайдың “өлшемсіз сыйы², өйткені, ол ешнәрсені талап етпейді, ол оның құдіретті еркінің, игілігінің туындысы.

“Құдай қаласы² деген еңбегінде Августин “Біз жаратушы деп бақты өсіргенді, тіпті бәрін асырайтын ана-жердің өзін де айтпаймыз. Тек қана Құдай - барлығын жаратқан, әртүрлі жолмен өзін солар арқылы көрсеткен… Егер ол болмаса, онда ешнәрсе болмас еді²- дейді.

Дүниені жарату жолында Құдайдың ойының алатын орны ерекше. Августиннің айтуынша “идеяларды мойындамау, Дүние ақыл-ойсыз жаратылды дегенмен тең… әрбір заттың өзінің идеясы, негізі бар. Ал идеялардың бәрі қайда, егер Жаратушының ойында болмаса?, - деген сұрақпен Августин бұл мәселені қорытады.
Мәңгілік пен уақыт мәселесі.

Дүниені жаратпастан бұрын Құдай-тағала не істеді?- деген сұрақ Августинді үлкен ойға қалдырды. Оның берген жауабы мынандай.

Бұл сұрақ мәнсіз, өйткені, уақыт жаратылған дүниемен бірге берілген.

Құдайдың өмірі - мәңгілік қазір, ол қайсыбір болашақтан басым, өйткені, болашақ әр қашанда ертелі-кеш өткен шаққа айналады, ал “Сен болсаң сенің бүгінің - мәнгілік²,- дейді Августин.

Ал, бұл Дүниедегі уақытты алатын болсақ, ол өткен, қазіргі және болашақтан тұрады. Өткен шақ - ол қазір жоқ, болашақ - ол әзір жоқ. Ал қазір егер өткен шаққа айналмаса, уақыттан – мәңгілікке айналар еді.

Августиннің ойынша, уақыт - рухани өмірдің өлшемі. Адам өз өмірін өткенге, қазіргі, болашаққа бөледі. Өткеннің қазірі - естегі нәрселер, қазірдің қазірі- ол ішкі сезім (іntuіtіo-лат.сөзі-қадағалап қараймын), болашақтың қазірі-ол бір нәрсені күту, тосу үміттену.

Тек қана біздің жан-дүниеміз үміттенеді, еске түсіреді. Оның күткендерінің бәрі іс-әрекет арқылы Дүниеге келіп содан кейін естелікке айналады.

Зұлымдық және оның дүниедегі орны.

Зұлымдық мәселесі - адамзаттың “мәңгілік² мәселелерінің бірі - әрбір Дүниеге келіп пісіп-жетілген ұрпақ өз алдында бұл мәселені қойып, өзінше шешуге тырысады. Августиннің зұлымдық жөніндегі ойы осы уақытқа шейін адамдарды таңғалдырмай қоймайды.

Егер бұл Дүниені жаратқан Құдай болса, онда ол зұлымдықты бұл Дүниеге не үшін әкелді? Егер тіршіліктің зардап шегуіне бола әкелсе, онда ол Мейірімді Құдай емес,- деген пікір қайсыбір адамның ойына келіп, өзін Құдайға қарсы қоюына әкелуі мүмкін.

Августин бұл мәселені егжей-тегжей талдап, оның үш жағын көрсетеді. Олар мәселенің онтологиялық-метафизикалық, моральдық, және физикалық жақтары.

Метафизикалық-онтологиялық тұрғыдан келгенде, Ғарышта ешқандай зұлымдық жоқ, тек қана болмыстың әртүрлі сатылары ғана бар (өлі табиғат, өсімдіктер, жануарлар, адам т.с.с. Кейбір тіршілікте болып жатқан зұлымдық сияқты нәрселер, шынына келгенде, бүкіл Ғарыштық біртұтастық тұрғысынан алғанда көрінбей кетеді, біз тек бүкіл Дүниенің үйлесімділігін, керемет екенін, ұлы гармонияны байқаймыз, өйткені, Дүниені мейірімді Құдайдың өзі жаратты. Әрине, шын өмірде бір нәрсе пайдалы, екінші - зиян, бір нәрсе әсем, екіншісі - түрсіз деп баға береміз - ал оның негізінде адамның өзінің ғана мүддесі мен мақсаты жатыр. Ал Ғарыштық біртұтастық тұрғысынан қарағанда, бұл Дүниеде әр жәндіктің, әр заттың өзінің болмыстық орны, мән-мағнасы бар. Олай болса, ол Дүниежүзілік гармонияның қажетті бөлігі.

Моральдық тұрғыдан алып қарағанда Августин зұлымдықтың түп-тамырын адамның бұзылған еркінен табады. Әрине, адамның еркі, өзінің табиғаты бойынша, жақсылыққа ұмтылуы керек. Алайда, шынайы өмірде неше түрлі қызықтыратын өтпелі заттар болғаннан кейін, кейбір жанның еркі Құдайдың көрсеткен жолынан ауытқып жоғарғы игіліктерге ұмтылудың орнына төменгі құндылықтарды таңдайды, Құдайдың орнына - оның жаратқан нәрселеріне ұмтылады. Соңымен, Дүние құрылысының әртүрлілігі, баспалдақтық табиғаты адам еркінің ауытқуына- зұлымдықтың Дүниеге келуіне себепкер болады. Адамның күнәға батуы Құдайдың шексіз игілігіне шектелген уақытша нәрселерге берілу, дүниенің гармониясын бұзуда.

3.Физикалық тұрғыдан алып қарағанда, өмірде кездесетін бақытсыздықтар, ауру, өлім, жан-дүниенің қобалжып денені қысуы, езуі т.с.с. мұның бәрі де “алғашқы текті күнәнің² салдары, яғни моральдық бұзылудың нәтижесі. Августиннің айтуынша “жан-дүниенің күнәлікке батуы- бұзылған денеден емес, керісінше, бұзылған, күнәға батқан жан дүние денені ауырлатып бүлдіреді,- дейді. Бұл пікірге толығынан қосылуға болатын сияқты.

Ерік, бостандық және игі дәнекерлік.

Дүниедегі зұлымдықтың түп-тамыры адамның еркінде болғаннан кейін Августин оны егжей-тегжей талдап, еріктің тұрақсыздығын көрсетеді. Ол мен едім, оны тілеген, сонымен бірге, одан бас тартқан. Сонымен өз-өзіммен күресіп, өз-өзімді тырнадым²,- дейді ойшыл.

Сократ уақытында адамның зұлымдылыққа баруы - оның білмегенінде деген тұжырымға келген болатын.

Алайда, адамдарды толғандыратын нәрсе - ол білім мен еріктің, бір-бірінен алшақтығы. Жақсылық пен жамандықтың не екенін біле тұра соңғыға ұмтылу адамдардың өмірінде жиі кездесетін құбылыс.

Августин бұл мәселеге “коперникандық төңкеріс² жасап, бостандық - ақыл-ойдың емес, еріктің қасиеті деген пікірге келеді.

Ерік ақыл-ойдың басқаша көрінісі. Ақыл-ойдың қабылдайтынынан, ерік бас тартады. Ақыл-ой танып-біледі, ерік - таңдайды және оның таңдауы көбіне ақылға симайды.

Алғашқы тектік күнә - ол адамның тәкәппарлығынан шықты, ерік ауытқып, Құдай талабына сай келмеді. Адамның кеудесінде бос ұлылық пайда болып, мен-мендікке әкеледі, содан кейін тек өзін ғана мадақтап, өзін ғана сүйеді.

Августин адамның еркі сонда ғана шынайы, егер ол зұлымдыққа бармаса дейді. Ондай талап адамға алдын ала қойылған болатын. Бірақ, ол Құдайдың талабын бұзды, ал оның өзі оның еркін әлсіретті.

Сондықтан, бірде-бір адам, тек өз күшімен, қанша тырысса да, күнәлік шеңберден шыға алмайды, өйткені, ол өз-өзіне жеткілікті емес. Оған әрқашанда Жаратышуның көмегі керек.

“Адам тек өз күшіне ғана сеніп, Құдайдың қолдауынан бас тартса, ол әрқашанда күнәнің олжасы. Бірақ әр адамның құтқарушысына сиынып, ерікті түрде Құдайдың сыйына жетуіне мүмкіншілігі бар. Адам әрқашанда Құдайына сену арқылы өзінің күш-жігерін зұлымдыққа қарсы күреске жұмсап қана нағыз еріктікке ие болады.

Енді біз Августиннің қоғам мәселелерін қалай шешетіні жөнінде қарауымызға мүмкіншілік келді.

Жердегі қала² мен “Құдай қаласы².

Сонымен, залымдықтың түп-тамыры адамның өзін ғана сүюінде болса, игіліктің - Құдайды сүюде- яғни, ақиқатты игілікті сүюде.

Құдайды сүйетін адамдар бірігіп “Аспан қаласын² (яғни, шіркеуді) құрайды, ал қалғандары “Жердің қаласының² пенделері. Соңғылар адамның даңқын іздейді, ал біріншілер Құдайдың даңқын арттырады.

Бұл жердегі өмірде олар Кайн* мен Авельдың тұқымдары ретінде бір-бірінен бөлінеді.

“Жер қаласының² адамдары бұл Дүниеде өздерін әлемнің патшасы ретінде сезінеді, ал “Аспан қаласының² адамдары - дәуріш сияқты жүреді.

Августин адамзат тарихының басы болғаннан кейін, оның соңы да бар деген пікір айтады. Дүние соңында адамдарды қайта тірілтіп қахарлы соттан өткіздіретініне ол сенген.

Құдай адамға сүйіспеншілікті сыйға тартты. Сондықтан адам жақынды да, алысты да, дүниедегі заттарды Құдайдың риясыз жаратқан кейіпі ретінде сүйсе, онда ол - нағыз сүю (charіtas).

Ал адам өзін ғана сүйіп, жердің қызықтарына ғана құмартса, онда оны жалған сүю (cupіdіtas), (ындын құмартушылық) деп атауға болар еді.

Қорыта келе, Августиннің сенім шеңберіндегі философиясы өзінің гуманистік-адамгершілік бағытымен адамзаттың рухани қазынасында ерекше орын алады. Адамның өлшемі - оның басқаларды сүю салмағымен анықталады. Августин айтқандай: сүй, сонда ғана не істегің келсе де жасай бер!




3.Схоластика кезеңіндегі философия. Схоластикалық ойлаудың өзіндік ерекшелігі.

Схоластикалық философия (scholastіca-лат. сөзі, оқушы, ғалым).

Патристикалық философия христиан дінінің негізгі қағидаларын жүйеге келтіріп Х1 ғасырға қарай діни философияның екінші сатысына өтуге жағдай жасады. Патристиканың мистикалық жағы жаңа жағдайда көп ойшылдарды қанағаттандырмай, Тертуллианның жоғарыда келтірген нақыл сөзі басқаға “credo ut іntellіgam² (сенемін-түсіну үшін) ауысады.

Құдайға сену бұрынғыдай бірінші орында болса да, қазір одан кейін білім қойыла бастайды. Негізгі мақсат - құдіретті аян арқылы берілген ұғымдардың мазмұнын анықтау, ақыл-ой елегінен өткізу бір-бірімен үйлесімді түрде ұштастыру т.с.с.

X1-X11 ғасырларда алғашқы рет универсалиялар (жалпы ұғымдар) жөнінде қарама-қарсы тұрған екі бағыт - номинализм және реализм пайда болды (realіs,-лат. сөзі,- шындық, заттық; nomіnіs- лат. сөзі,- затқа қойылған ат).

Схоластиканың пісіп-жетілген уақыты X111-X1V ғасырларда. Негізгі идеялар университеттерде шыңдалады. Негізінен алғанда, бұл уақытта Платонизмның негізгі идеялары сыртталып, Аристотелизм оның орнына келеді.

Схоластиканың соңында (ХқVғғ.) сенім мен ақыл-ойдың үйлесімді болуына күмән келтіріліп, бірте-бірте “екі ақиқат² ілімі тарала бастайды.

Бүкіл схоластика – шынайы өмірмен байланысы жоқ, өткен ғасырлардан жеткен кітаптардағы ой-пікірлерді зерттеп, солардың ашылмаған сырын табуға бағытталған философия болды. Сондықтан, жаңа заман келіп “тәжірибелік білім² етек жайған кезде “схоластика² деген ұғым теріс мағна алып мазмұны жоқ, өмірден алшақ, бос сөздік ретінде қаралып және бүгінгі өмірде де солай түсініледі.

Схоластиканың алғашқы кезіндегі қойған мәселесі универсалиялардың табиғаты (unіversalіs,- лат. сөзі,- жалпы) жөнінде болды. Бүгінгі таңда универсалиялар деп біз филоофиядағы ең жалпы ұғымдарды айтамыз.

Универсалиялар жөніндегі ілім алғаш рет Плотиннің Философиядағы “идеялар² теориясында кездеседі. Плотиннің ойынша, қайсыбір жалпы ұғымға сәйкес келетін идея бар, олар нағыз болмыс -“идеялар әлемін² құрайды. Жердегі сезімдік заттар болмысын алсақ, олар көптікке жатады, жалпылық өзгеріске түсіп бөлініп жеке затта ешқашанда толығынан көрінбейді.

Аристотель танымдағы жалпылық жеке заттардың болмысын бейнелейді деген болатын. Қысқаша айтқанда, универсалия мәселесін Орта ғасырдағы философ Порфирий былайша қойды: Тек пен түр өзінше өмір сүре ме, олай болса олар дене ме әлде денесіз бе? Егер тек қана ақыл-ойда болса, олар бөлек өмір сүреді, әлде олар сезімдік құбылыстарда ма?

Х1 ғасырдың аяғы мен Х11 ғасырдың басында бұл мәселені шешуде үш ағым пайда болды. Олар - номинализм, реализм және концептуализм.

Номинализм (nomіnіs, - лат. сөзі, - заттың аты) схоластикадағы жалпы ұғымдардың болмыстық мағынасын мойындамайтын, олар тек қана ой-өрісте ғана деп санайтын ағым. Номиналистер шын өміріде тек қана заттар өмір сүреді, универсалиялар - жалпы ұғымдар тек қана заттардың аты, біздің ауызымыздан шығатын дыбыстар ғана,- деген пікірге келеді. Осы тұрғыдан олар Құдайдың үш тұлғалығын да қатты сынға алды.

Реализм бағытына келер болсақ (realіs, - лат. сөзі,- шынайы зат), олар номинализмге қарсы бағыталған, универсалиялар - жалпы ұғымдар - шынайы және адамдардың санасына тәуелсіз өмір сүреді,- деген пікірді ұстайды.

Концептуализм бағыты (conceptus, - лат. сөзі, - ұғым) жалпы ұғымдар бөлек өмір сүре алмай, болмыстық орны болмағанмен, бірақ олар тек қана заттарға қойылған ой емес, негізінде ақыл-оймен қорытылған заттардың жалпы қасиеттерін бейнелейді, - деген пікірге келеді.

Сонымен, концептуализм бір-біріне қарсы тұрған екі бағыттың сыңар жақтығын байқап универсалия мәселесін дұрыс шешу жолына шығады.

Схоластика философияның пісіп-жетілген кезінде өмір сүрген Орта ғасырдағы аса ұлы тұлғалалардың бірі Фома Аквинский (1221-1274 жж.) Италия елінде бай ақсүйектердің жан-ұясында дүниеге келген. Неаполь университетінде оқыған 1256-59 жж. Париж университетінің теология кафедрасын басқарған. Өмірінің соңында ел аралап Европа университеттерінде лекциялар оқиды. “1323ж. әулие докторұ атағы беріліп, шіркеудің бесінші ғұламасы болып есептелген.

Өмірінің және өзінің жазған еңбектерінің түкке тұрғысыздығы Фомаға өлерінің алдында ашылса да, соған қарамастан ол кітаптарын жазуды қоймады. Өзінің көмекшісінің “демалыңызшы² деген тілегіне “Жоқ, өйткені менің осы уақытқа дейін жазғанымның бәрі қазір менің көз алдыма келген аянмен салыстырғанда күл сияқты²,- деген аңыз қалған.

Фома Аквинскийдің негізгі еңбегі “ Теология жинағы², “Табиғаттың бастамалары²,“Мән мен өмір сүру жайлы² т.с.с.

Орта ғасырлық схоластикада Фома Аквинский ең көлемді жан-жақты Құдайдың болмысын дәлелдеулерін келтіреді. Олар - бесеу.

1.Қозғалыс арқылы дәлелдеу. Бұл Дүниеде бірдеңе қозғалатынына ешкім күмән келтірмес,- дейді ойшыл. Мысалы, оттың актуальдық жылуы ағаштың потенциалдық жылуының актуальдық жылуына өтуіне, яғни, оны өзгеріске, қозғалысқа әкеледі. Бірақ белгілі бір зат бір уақытта потенциалды және актуальды бір қатынаста бола алмайды. Актуальды ыстық зат потенциалды ыстық бола алмайды. Олай болса, бірдеңе бір уақытта, қозғалушы және қозғалтушы бола алмайды, яғни заттың өзі - өз қозғалысының қайнар көзі емес. Онда қайсыбір қозғалыс басқа қозғаушы күшті талап етеді, соңғы тағы да басқаны т.с.с. Бірақ оны шексіздікке кетіру мүмкін емес. Олай болса, біз бірінші өзі қозғалмайтын қозғаушы күшті, қажет етеміз. Ол - Құдай.

2. Тудырушы себеп арқылы дәлелдеу. Сезімдік заттарға назар аударсақ, біз тудырушы себептердің бірінің артынан бірі келіп отыратынын байқаймыз. Алайда бірде бір өзін-өзі тудырған затты ешкім көрген жоқ. Олай болатын болса, зат өзінің алдында өзі Дүниеге келер еді - ол мүмкін емес.

Алайда, тудырушы себептерді шексіз соза берсек, онда бірінші себеп болмас еді, ол жоқта салдарлар да жоқ болар еді. Ол ақыл-ойға сыймайды. Олай болса, алғашқы Дүниені тудырған себепті мойындау керек. Ол - Құдай.

3. Мүмкіндік пен қажеттілік арқылы дәлелдеу. Біз Дүниеде болулығы мүмкін және мүмкін емес заттарды күнбе-күн көреміз. Бүгін бар, ертең жоқ. Бірдеңе Дүниеге келіп, содан кейін кетеді. Мұндай заттардың мәңгілік болмысы жоқ. Бірдеңенің бейболмысқа өтуі мүмкін болса, ол ертелі-кеш оған өтеді. Олай болса Дүниедегінің бәрі де бір күні жоқ болуы мүмкін. Егер бұл тұжырым ақиқат болса, онда қазір ештеңе жоқ, өйткені бейбарлық болмысқа барлық арқылы келеді.

Сонымен, ешқандай барлық болмаса, онда ештеңе болмысқа өтпес еді, дүниеде ештеңе болмас еді - ол жалған. Олай болса, барлықтың бәрі де кездейсоқ емес, Дүниеде қажетті бірдеңе болуы керек. Сондықтан біз өзінің тудырушы себебі жоқ қажеттіктің болуын мойындауымыз керек. Ол қажеттілік - Құдай.

4. Игіліктің баспалдақтығы арқылы дәлелдеу.

Біз заттардың ішінен әртүрлі сатыдағы кемеліне, игілігіне, сулулығына келгендерді көреміз. Дүниедегі заттарды біз бір-бірімен салыстыру арқылы бағалаймыз, бірақ мұның өзі ең кемеліне келген, сұлу, игінің қажет екенін талап етеді. Сұлулықтың, Ақиқаттың, Игіліктің соңғы себебі - ол Құдай.



  1. Табиғаттағы тәртіп арқылы дәлелдеу.

Табиғаттағы ақыл-ойы жоқ заттардың болмысы белгілі бір мақсатқа лайықтылыққа бағытталған. Ал олардың санасы жоқ болса, олар белгілі-бір сананың еріктің басшылығымен өмір сүреді деген ойға келеміз. Ол атылған оқты еске түсіреді, бірақ ол оқты жіберген садақшыны естен шығармауымыз керек. Олай болса бүкіл Дүниеге мақсат берген саналының бар екенін мойындауымыз керек. Ол - Құдай.

Онтологиялық (болмыс) мәселелері.

Фома Аквинскийдің болмыстық ілімінің қайнар көзі Аристотельдің “потенция² және “акт² деген ұғымдарына кетеді. Потенция (мүмкіндік) дегеніміз ол болуы да болмауыда мүмкін, шайқалған, тұрақталынбаған, өзгеруге ашық, аяқталынбаған, кемеліне келмеген. “Таза потенциалдық²- ол материя, болмыстың ең әлсіз түрі. Ол тек өзгертіледі, сыртқы әсерлер қабылдайды. Актуальдықты (шындық) алатын болсақ - ол іске асқандық, өмірге кіргендік, аяқталғандық, кемеліне келгендік. Актуальдық - ол форма (бітім) - сол арқылы заттар өзінің болмыстық дәрежесіне көтеріледі. Абсолютті актуальды - Құдай, қайсыбір бітімнің қайнар-көзі. Олай болса, Құдай - болмыстың өзі де, ал Дүние - болмысқа ие ғана. Тек Құдайда болмыс пен мән-мағна бір-біріне сәйкес келеді, сондықтан, ол таза акт (шындық), өзіне-өзі жеткілікті болмыс. Ал Дүниедегі жаратылғандардың бәрі өмір сүруге бағытталған ғана. Дүниедегі заттар бұл Дүниеде болуы да, болмауы да мүмкін, ол қажетті емес. Олардың өмір сүруімен мән-мағынасы толығынан бір-біріне сәйкес келмегеннен кейін, оны бүкіл жаратылған дүниеге таратып, ол болуы да, болмауы да мүмкін еді, онда бұл Дүние мүмкіндік пен кездейсоқтықтан пайда болды,- деген пікір айтады. Фома Аквинскийдің бұл ұлы ойларын талай ғасырлар өткеннен кейін ХХ ғасырда ғалымдар растады. Қазіргі Дүние жөніндегі түсініктер бойынша Дүние - өзінің ішінде орасан зор потенцияны (мүмкіндікті) сақтайды, соның кішкентай ғана бөлігі кездейсоқтық арқылы іске асады (актуальділікке айналады) потенция-шындықтың толқыны, қай-толқын дүниеге айналады - ол кездейсоқпен байланысты. Толық болмыс тек Құдайда ғана болса, жаратылған дүние болмыстыққа қатысады. Сондықтан болмысқа келген заттардың өзінің мән-мағынасын ашудағы, шындыққа айналдырудағы мүмкіндігі зор - олай болса Фома Аквинскийдің философиясы - оптимистік философия. Өйткені, біз бұл Дүниеге келуіміз де, келмеуіміз де мүмкін еді. Бірақ біз бағасы жоқ қымбатты сыйға - өмірге ие болып көз алдымыздағы болмыстағы таңғажайып құбылыстарға шаттанып караймыз, өзіміздің ішкі мүмкіндіктерімізді табиғи дарындарымызды өмірге өткізуге, іске асыруға тырысамыз.

Адам ақыл-ой иесі болып жаратылғаннан кейін, ол әр заттың ішкі мақсатын, не үшін жаратылғанын біле алады. Сондықтан адамның іс-әрекетінің алдында не істейтінін түсіну жатыр. Жердегі заттар мен адамдар жаратылған Дүниеге жатқаннан кейін (жаратушы біреу ғана, ол - Құдай) олар әр түрлі сатылық деңгейде болады, ал ақыл-ойға келер болсақ, оның әртүрлі құндылықтарының ішінен өзіне керектерін таңдап алуына мүмкіншілігі бар. Ақыл-ойдың осы еріктігінде зұлымдықтың түп-тамыры жатыр, - дейді Фома Аквинский.

Әрине, адам Құдайды, Дүниеде не істеу керектігін, бәрін біледі. Ерікті адам белгілі бір мақсатқа жету үшін өзін-өзі жетектейді. Ол садақшының жіберген оғы, адамдардың ойнайтын әуен құралы емес.

Бірақ, Дүниені түсіну мен соған сәйкес іс-әрекет ету - екі түрлі нәрсе. Адам күнәға батқанда, сол өзіне тән еріктіктің негізінде ақиқаттан алшақтап кетуі, тіпті оны ұмытып кетуі мүмкін.

Фома Аквинский Дүниеде үш түрлі заңдар бар дейді. Олар:



  1. мәңгілік заң (lex aеterna)

  2. табиғи заң (lex naturalіs)

  3. адамдардың қабылдайтын заңдары (lex humana)

  4. Бұлардан оқшау тұрған Құдайдың аяны бар (lex dіvіna).

Мәңгілік заң - ол Құдайдың ойынан шыққан жоспар, жаратылған Дүниедегі заттардың тәртібі, әрбір зат пен құбылыстың ішкі мақсаты (Аристотельдің тілімен айтқанда – энтелехиясы). Бұл заң тек Құдай мен әулиелерге мәлім. Адам да, әрине, саналы пәнде ретінде болмыстың мәнгілік өміріне жартылай қатысты болуы мүмкін.

Табиғи заң - адамның ақыл-ойдың иесі ретіндегі жақсылық пен жамандықты айыруынан шығады. “Жақсылыққа ұмтыл, зұлымдықтан аулақ бол²,- деген қағида - ол табиғаттан шығатын заң. Табиғаттың ең биік құндылығы- ол өмір. Олай болса, адам өз өмірін сақтау керек, - ол табиғи заңға жатады. Табиғи заңға еркек пен әйелдің қосылуы, балаларды тәрбиелеу, басқа адамдармен бірге өмір сүру, өзара адамдардың бір-біріне көмектесуі, істеген нәрселерімен алмасуы- бәрі де табиғи, адамның ақыл-ойынан шығатын нәрселер.

Адамдардың қабылдаған заңдарына келер болсақ, олар қылмысқа, зұлымдықтың қайсыбір түріне қарсы бағытталған заңдар. Олар - адамның ақыл-ойының туындылары. Заңда қандай мақсатқа жетіп, оған жету жолында қандай құралдарды пайдалану керектігі көрсетіледі. Егер Августин заңдардың керектігін адамзаттың алғашқы тектік күнәсінен шығарса, Фома Аквинский оны табиғи қажеттіктен шығарады. Адамдардың шығаратын заңдары табиғи заңдардан өзінің қайнар-көзін бастап, соларға сәйкес келуі керек. Ой арқылы табиғи заңдардан адамдардың құқы құрастырылады. Ал соңғыдан оны нақтылау арқылы азаматтық құқ пайда болады. Мысалы, табиғи заң - өмірдің құндылығы, оны сақтау керектігі. Одан “Өлтірме² деген адам құқы пайда болады. Ал азаматтық құқта нақтылы түрде адам арам пиғылдың негізінде өлтірілді ме, әлде кездейсоқтың жағдайда қаза болды ма, әлде мас адамның іс-әрекетінен өлді ме - зертелу негізінде әртүрлі жағы қолданылады.

Қайсыбір заң залымдық жолына тосқауыл қойып, оны бұзушыларға күш жұмсау, қамау арқылы, қалған адамдардың бейбіт өмірін сақтайды. Сонымен, табиғаты бұзылған адамдар заңның күші арқылы, алғашқы уақытта сырттай оның талаптарына көнеді, жүре келе ол әдетке айналады. Мүмкін, олар соңында ізгі адамдарға айналуы да ғажап емес. Олай болса, қайсыбір заң тек қана қоғамды зұлымдықтан қорғау ғана емес, сонымен қатар тәрбиелік қызмет атқарады.

Адам - міні көп, кемеліне келмеген пәнде. Заңның керектігі осы іргетасты қағидадан шығады. Адамның барлық кемшіліктерін есептеп оны заң арқылы тежеу мүмкін емес. Ал, бірақ, бүкіл қоғамға, басқа адамдарға кеселін тигізетіндерін заң арқылы тежеу керек. Мысалы, адам өлтіру, ұрлық жасау - ол бүкіл қоғамның өміріне қауып туғызады. Оларға заңдық тосқауыл қойылуы қажет.

Аса көңіл аударатын нәрсе - егер адамдардың шығарған заңы табиғи заңға қайшы келсе, - ол заңдық мәртебесін жояды. Қайсыбір заңның негізінде әділеттік жатуы керек, басқаша жағдайда, біз түгел шарпыған жемқорлыққа келеміз. Мүмкін, бүгінгі кең етек жайып кеткен жемқорлықтың себептерінің ішінде осы да болса керек. Фома Аквинскийдің осы ойлары бізді моральдық, адамгершілік мәселеріне әкеліп тірейді. Заңның моральдық құндылығы табиғи заң мен байланысты. Әділетсіз заң - зорлық-зомбылыққа жеткізеді.

Адам заңы егер Құдай заңына қайшы келсе, одан үзілді-кесілді бас тарту керек. Тиранияға қарсы көтерлісті де ақтау керек, өйткені одан артық зұлымдық қоғамда жоқ.

Фома Аквинскийдің айтуына қарағанда, монархиядан артық билік формасы жоқ - ол тәртіп пен мемлекет бірлігінің кепілі. Ең жаман билік формасы- ол тирания, өйткені, ол - зорлық-зомбылыққа, заңсыздыққа негізделген, қоғамға зұлымдық әкеледі. Бұл билік күшейген сайын оның зұлымдығы да арта түседі.

Мемлекет адамдарды игілік жолына бағыттап, бұзылған адамдарды тәрбиелеп, ізгілікке сілтейді. Адамдардың жасаған заңдары арқылы қоғам өмірінде тәртіп орнап, адамдар бір-бірімен әртүрлі қарым-қатынасқа түседі.

Бірақ, мемлекет адамдардың барлық рухани ұмтылысын мақсаттарын өтей алмайды. Табиғи заңдар да, адамдардың жасаған заңдары да оған жеткіліксіз. Сондықтан, Құдай адамдарды сүйіп, оларға аянмен берілген заңдарды ұсынды (lex dіvіna). Сондықтан, адамның басшылыққа алатын заңдарын әрқашанда Библиядағы заңдармен толықтырып отыруымыз керек,- деп қорытады Фома Аквинский.

Фома Аквинский философия тарихында өзінің ерекше ізін қалдырды. Оның сәулелі ойы, мөлдір логикасы, Құдайға деген шын ниеті, адамды сүюі -осы күнгі заманға дейін үлгі болып, қазіргі адамзат рухани өміріне әсерін тигізуінде.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   32




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет