Философияның негізгі мәселесі

Философияның Дүниеге деген ерекше көзқарастық мәнін ашқаннан кейін, мәселені нақтылай түсіп, келесі сатыда оның пәнін анықтауымыз керек.

Бұл мәселе бір қарағанда оңай сияқты болғанымен, бірақ жаратылыстану мен жеке гуманитарлық білім салаларының тез дамуы, жыл сайын жаңа ғылым түрлерінің пайда болуы философия пәнінің өрісін тарытып, тіпті оны керек қылмай қалуы мүмкін,- деген пікірді туғызуы жоқ емес. Ағылшын драматургы У.Шекспирдің “Король Лир² кейіпкері өзінің барлық байлығын үш қызына бөліп беріп, өмірінің соңында қайыршы болып қалғанындай, философия шеңберінен бөлініп кеткен жеке ғылымдар оны өз пәнсіз қалдырмас па екен,- деген сұрақты неміс философы В.Виндельбанд қойған болатын. Ал француз философы О.Конт философия өз дамуында 3 сатыдан өтеді дейді. Олар – теологиялық (theos – грек сөзі, - Құдай), метафизикалық (meta phіsіka – грек сөзі, - табиғаттан кейін, болмыстың алғашқы құдіретті бастамалары жөніндегі ілім) және позитивтік. Соңғы сатысында философия тек қана жалпы ғылым және таным методтары (method – грек сөзі, -әдіс) жөніндегі пәнге айналмақ, қалған мәселелердің бәрі жеке ғылымдардың үлесіне кете бермек.

Философия пәніне деген мұндай көзқарасты сынға алу үшін, біз бұл ғылымның шығу тарихына көз жіберуіміз керек. Онда біз тарихи өндіргіш күштердің дамуы, ой еңбегінің дене еңбегінен бөлінудің негізінде алғашқы ғылыми түсініктердің пайда болып (жер өңдеу, оған су әкелу, геометриялық, математикалық түсініктерді, мал бағу, көшіп-қону, жұлдыздар мен планеталарға, айға қарап, олардың қозғалуы, жерге тигізетін әсерлері жөніндегі білімдердің негізінің пайда болуына әкелді), мифологиялық және діни көзқарастың бірте-бірте алшақтап, Дүниеге деген ақыл-ойға негізделген білімді тудырғанын атап өтуіміз керек. Негізінен алғанда, бұл алғашқы өмірге келген білімнің синкретикалық табиғатын атап көрсеткен жөн - ол әлі философия, ия болмаса физика, психология т.с.с. емес, оның ішінде барлық болашақ Дүниеге келген ғылымдардың ұрығы болса керек.

Көне грек топырағында бұл алғашқы білімге философия деген атақ беріліп, ол шынында сол кездегі барлық дүние зерттеудегі пайда болған ғылымның алғашқы деректері мен тұжырымдамаларын өз бойына сіңірді. Сонымен қатар, философияның өз табиғатына тән сұрақтары да пайда бола бастайды. Олар – Дүниенің негізінде не жатыр? Адам – ол кім? Ақиқат, қзгілік, Әсемдік дегеніміз не? т.с.с. сұрақтар. Бұл Дүние жөніндегі шегіне жеткен ең жалпы сұрақтар пайда болып, өзінің мазмұнын ғасырлар өткен сайын тереңдете түсті. Көне заманның ұлы ойшысы Аристотель бүкіл философияны үлкен 3 бөлікке бөлді: ол теоретикалық философия (ой-өрісінен шығады), практикалық (адамның өмірдегі жүріс-тұрысы мен іс-әрекетін зерттейді) және көркемөнерлік (шығармашылықты зерттейді).

Аристотель өз заманының ғұлама ғалымы ретінде ғылымның жеке мәселелерімен де айналысты, мысалы – жануарлардың дене құрылысы, я болмаса, риторика т.с.с. (rhetorіke – грек сөзі, - әсем сөйлеу өнері). Бірақ, бұл ғылым салаларын ол кісі философиядан бөлек ажыратып қараған жоқ.

Орта ғасырларда дінге, діни сезімге басым орын берілгенімен, философия пәні жөніндегі Көне Замандағы қалыптасқан көзқарас сол күйінде қала берді.

Алайда, бұл жағдай дүниеге Жаңа дәуір келе өзгере бастайды. Ол, біріншіден, философиялық ой-өрістің діннен бас дербестік алуы; екіншіден, капиталистік қарым-қатынастардың дамуының арқасында өндіргіш күштердің жаратылыстану ғылымдарын жандантып, олардың дербес сала ретінде қалыптасуына әкелуі. Әсіресе, бұл үрдістер XV-XV!!ғ.ғ. ғасырларда белсенді жүріп жатты. Механика, астрономия, математика ғылым салалары өздерінің пәндік дәрежесіне көтерілді. XVғ. ғасырда химия өзінше дербес ғылымға айналды. XX биология мен бірге антропология дербес ғылым ретінде қалыптаса бастады (сонымен қатар, қоғамдық-экономикалық пәндер). ХХ ғасырда философияға өте жақын ғылым салалары – психология, этика, эстетика, саясаттану, әлеуметтану пәндері дербес ғылым саласына айналды. Ал ХХ ғасырдың екінші жартысында ҒТР күрт дамуы жеке ғылымдардың өзінің көп салалы пәндерге айналуына, сонымен қатар, екі саланың қиылысқан жерінен пайда болған биофизика, астрофизика, биохимия сияқты жаңа ғылым салалары дүниеге келді.

Сонымен, ғылымның қалыптасып, сала-салаға бөлінуі (дифференциация), бірте-бірте ғылыми салалардың түйіскен жерлерінен жаңа пәндердің пайда болуына әкелді (интеграция).

Ғылым саласындағы Жаңа дәуірдегі және ең жаңа ХХ1ғ. мұндай шытырман күрделі өзгерістер философия пәніне өзінің қандай ықпалын тигізді? Расында да, философия жеке ғылымдардың өзінше дербес пәнге айналуымен “жалаңаш корольге² ұқсас болып қалған жоқ па,- деген сауалдар оқырманның ойына келуі мүмкін.

Мұндай сауалдарға біз үзілді-кесілді – жоқ,- дер едік. Өйткені, жеке ғылымдар саласы қалыптаса бастасымен-ақ философия да бірте-бірте өз шынайы мәселелеріне тереңірек қарап, оның өз-өзін табуын жеңілдетті.

Тарихи философияның ғасырлар бойы “натурфилософиялық мәселелермен² айналысу себебі – жеке ғылымдардың дербес пән ретінде өмір сүре алмауы; сондықтан философия жаратылыстану мен әлеуметтік ғылыми деректерді бойына жинап, соларды сараптап, өз ішінде бірте-бірте дамытуға мәжбүр болды. Философия өзіне тән шегіне жеткен ең жалпы мәселелерді ешқашанда сыртқа қалдырған жоқ. Сонымен жеке ғылымдардың қалыптасу жолында, философия да өзін ауырлататын натурфилософиялық мәселелерден құтылып, өз-өзіне бірте-бірте келе берді (natura – табиғат, философиялық ой-өрістегі табиғат жөніндегі тұжырымдар).

Қорыта келе, мына пікірді айтуға болады. Философия өзінің тарихи бастауынан бастап, осы заманға дейін – 2,5 мыңжылдық шеңберінде - өзінің пәнін, айналысатын мәселелерін өзгерткен жоқ. Жеке ғылымдардың қалыптасуы философияның өрісін тарылтқан жоқ және тарылта алмайды да, өйткені, ешбір жеке ғылым дүниенің ең жалпы байланыстары мен қатынастарын зерттемейді. Керісінше, философия өз пәнін ғылыми деректер өскен сайын дамытып, өз өрісін кеңейтіп және тереңдеу үстінде.

Философия пәнінің қайнар көзі – жеке адам, я болмаса әлеуметтік топ, қоғамның Дүние мен адам және олардың ара-қатынасы жөніндегі жалпы мағлұматты қажет етуінде. Басқаша айтқанда, homo sapіens (саналы адам) Дүниені біртұтас ретінде және сол дүниедегі өзінің кім екені, ондағы алатын орны жөніндегі ойлар мен сезім тебіреністерін тудырады.

Философияның пәні Дүние мен адам арасындағы жүйедегі шегіне жеткен ең жалпы байланыстар мен қатынастар жиынтығын құрайды. Бұл ең жалпы жақындағанда ғана. Бұл қатынастар мен байланыстарды әрі қарай сараптап тереңдетсек, онда оның көп қырлылығын көреміз.

Ең бірінші философия пәнінің метафизикалық онтологиялық қыр-сырын атап өтуіміз керек (ontos – грек сөзі, барлық, болу; logos – ілім, болмыс жөніндегі ілім). Оған мынандай сұрақтарды жатқызуға болар еді. Дүниенің негізінде не жатыр? Ол шектелген бе, я болмаса шексіз бе? Мәңгілік, я уақытша ма? Дүниенің өмір сүруінің ішкі мақсат-мұраты бар ма, ол не үшін жаратылған? Адамзат не үшін жаратылды? Адам болмысының мәні неде? Қоғам болмысын анықтайтын заңдар бар ма? т.с.с.

Философия пәнінің екінші үлкен мәселелері – ол оның гносеологиялық жақтары (gnosіs – грек сөзі, -тану, білу). Оған мынандай сұрақтарды жатқызуға болар еді. Біз кімбіз және Дүниедегі алатын орнымыз қандай? Адамның ақыл-ойы мен зердесінің табиғаты неде және ол Дүниенің ішкі сырын аша ала ма? Ақиқат, шындық дегеніміз не? Сезімдік пен ақыл-ойдың ара қатынасы қандай? т.с.с.

Философия пәнінің ажырамас мәселелерінің бірі - ол оның аксиологиялық, яғни, құндылық жақтары. құндылық әлемін сараптау. Адам өмірі мән-мағынасының даму бағытын анықтауда философияның алатын орны мен қызметі ерекше. Осы тұрғыдан алғанда, философияда мына сұрақтар бар: шындық, әсемдік, ізгілік дегеніміз не? Адам өміріндегі еріктік, әділеттілік, теңдік, жақсылық, өлшем, парасаттылық т.с.с. құндылықтар қандай орын алады? т.с.с.

Философия пәнінің келесі жағы – ол оның праксеологиялық, прагматикалық мәселелері (praktіcos – грек сөзі – белсенді, іс-әрекетшіл; pragmatos – грек сөзі, -іс-қимыл). Өйткені, адам Дүниені тану барысында тек қана оны ой-өрісімен қамтып қана қоймай, өз іс-әрекеттерімен түйістіріп, Дүниеде бұрынғы-соңғы болмаған жаңа нәрселерді, құбылыстарды тудырады. Кең түрде алғанда, философияның праксеологиялық мәселелеріне бүкіл адамзат тарихындағы материялық және рухани өндірістегі жетістіктері мен тәжрибесі, соларға жеткізген сан-алуан адамдардың табиғатпен және өз-өздерімен байланыстары мен іс-әрекеттерін жатқызуға болады. Адам, әлеуметтік топ, я болмаса қоғамның дүниетанымы, дүниесезімі мен оның іс-әрекет белсенділігінің байланысы қандай? Адамның іс-әрекетіне түрткі болатын оның қажеттіліктерінің табиғаты неде? Мақсатқа лайықты іс-әрекет деп нені айтамыз? Адамның іс-әрекетінде мақсат-мұрат пен соған жеткізетін құралдардың ара-қатынасы қандай? Адам өзінің іс-әрекеттерінен шығатын Дүниеге тигізетін барлық салдарды ескере ала ма? Дүниені адамзат қаншалықты өзгертуі керек және де сол өзгертуде қоғам мен басқа тіршіліктің ара-қатынасы қандай болмақ?, - т.с.с. сұрақтар философияның праксеологиялық мәселелеріне жатады.

Ең соңында біз философия пәнінің ең нәзік, күрделі, терең ой, телегей-теңіз сезімдер, рухани толғау тудыратын жағын атап өтуіміз қажет. Ол Дүниенің өзін-өзі танып білу дәрежесіне көтерген ең әсем күш – адам.

Адам мәселесі әсіресе ХХ ғасырдағы ойшылардың философиясында аса үлкен орын алды. Адам – кім? Ол рух па, я болмаса дене ме? Ол не үшін Дүниеге келді? Адамның басқа тіршіліктен айырмашылығы қандай? Адам өмірінің мән-мағынасы неде? Ол өлімнен аттап өтіп өлместікке жете ала ма? Адам ғарышта жалғыз ба, я болмаса басқа рухани пәнделердің біреуі ғана ма? т.с.с. сұрақтар философия пәнінің антропологиялық жағын көрсетеді.

Орта ғасырдың ғұлама ойшысы А.Августин айтқанындай “адамның өзі Дүниедегі орасан тұңғиық, оның сезім толқыны мен жүрек тебіренісін есептеу адамның басындағы шашты есептеуден де қиын. Адамды микрокосм (кіші ғарыш) ретінде макрокосмға (үлкен ғарыш) теңеген ертедегі грек ойшылардың ойында үлкен сыр жатса керек.

Әрине, философия пәнінің жоғарыда көрсетілген жақтары бір-бірімен өте тығыз байланысты болып белгілі біртұтас жүйені құрайды. Сонда ғана біз күрделі адам мен дүние арасындағы ең жалпы қарым-қатынастарын толыққанды суреттей аламыз.

Алайда, әрбір адамның философияны оқып-білудегі, әсіресе, оны зерттеудегі ерекше бір салаға деген қызығушылығы болуы мүмкін. Әдетте солай болады да. Мысалы, жаратылыстану ғылымдарының өкілдері көбінесе болмыс философиясына (онтология), тәрбие мәселелерімен айналысатындар адам және құндылық философиясына (философиялық антропология мен аксиология), логика және математика салаларының өкілдері - таным философиясына (гносеология), өндіріске жақын әр-түрлі техникалық мамандар иесі – іс-қимыл философиясына (праксиологиялық философия) ерекше көңіл бөлуі мүмкін. Өйткені, атап өткен философия салалары олардың мамандығына, білім ерекшелігіне сай келеді. Бірақ, мұның өзі философияның басқа салаларын да ешқашанда естен шығармай, әрқашанда олардың өзара бір-бірімен байланысын мен біртұтастығын ескеріп отыруды талап етеді. Сонда ғана біз философиялық ой-өрістің шеңберінде боламыз. Егерде біз философияның белгілі бір саласын толығынан бөліп алып қарасақ, онда ол бірте-бірте жеке ғылымдар саласына қарай жылжып, өзінің философиялық қасиеттерінен айырылып, жеке ғылымдар саласымен сіңісіп кетуі мүмкін. Философия өз-өзін сақтап қалу үшін “Адам мен Дүниенің² шегіне жеткен ең жалпы қарым-қатынастарының шеңберінде әрқашанда болуы керек. Бұл философияның ерекшелігі оның негізгі мәселесін шешу арқылы анықталады.

Бүгінгі таңда жаңарудағы қоғамның философиялық-әлеуметтік мәселелерін қою және шешу жолында бұрынғы кеңестік қоғамның идеологиялық негізі болған марксизмді сырттату жолында философияның негізгі мәселесін де жоққа шығарғысы келетін пікірлер аз емес. Әрине, маркстік философияның шеңберінде “негізгі мәселе² тек қана диалектикалық материализмді дәріптеуге, қалған философиялық бағыттарға “бейғылымдылық² баға беру жолында пайдаланылды.

Бірақ, соған қарамастан, біз философияның негізгі мәселесі марксизмнің ойлап шығарған “жалған мәселесі² деген ойдан алшақ болуымыз керек. Өйткені, философия дүниеге келісімен-ақ оның шеңберінде әр-түрлі бір-біріне қарсы бағытталған ағымдар пайда болды.

Философиядағы әрбір дүниеге деген көзқарастың негізінде осы пәннің негізгі мәселесінің шешімі жатыр.

Философияның негізгі мәселесі осы пәннің терең табиғатынан шығады. Дүниенің біртұтастығын, бірлігін ой-өрісімен қамту үшін біз бірнеше сұраққа жауап беруіміз керек. Ол – Дүниенің алғашқы негізгі субстанциясы неде? (substantіa – латын сөзі, -негізінде, астында жатқан).

Екінші жағынан, бұл Дүниені ең шегіне жеткен жалпылық тұрғысынан алып қарағанда, онда біз екі-ақ құбылысты табамыз - оның бірі материя (materіa – латын сөзі, -зат) – табиғат заты, екіншісі – сана – адамның ішкі жан-дүниесі, рухы.

Жалпы айтқанда, жоғарыда көрсетілген үш ұғымда Дүниені зерттеудегі негізгі үш идея берілген. Ол – Дүниенің бірлігі, екіншіден – оның заттық субстраты (substratum - негіз), үшіншіден – адамның өз ішінен табатын материалдық емес рухани тебіреністері.

Келесі ерекшеліктері – бұл ұғымдардың метафизикалық табиғаты, - яғни оларды жеке ғылымдардағы ұғымдар сияқты тәжірибе арқылы тексеру мүмкін емес, өйткені, олар бүкіл әлемді өз мазмұнында қамтуға бағытталып, бүкіл адамзат тәжірибесінің сыртына шығып, тек болжамдық мағнаға ғана ие болады.

Олай болатын болса, қайсыбір философиялық ағым, қалай дегенде де, бұл ұғымдардың ара-қатынасын өзінше анықтамай әрі-қарай бір қадам аттай алмайды.

Егер Дүниенің субстанциясы материя деген пікірге келсек, онда философияда материалистік ағым пайда болады.

Керісінше, субстанция дегеніміз жеке адамның жан-дүниесі, я болмаса Дүниежүзілік абсолюттік идея, рух т.с.с. деп болжамдасақ, онда философияда идеалистік ағым пайда болады.

Егер Дүние субстанциясының екі ажырамас – материалдық және рухани - жағы бар деген көзқараста болсақ, онда біз философияда реализм бағытын тудырамыз. Тек қана бұл ұғымды Орта ғасырлардағы схоластикалық философияның жалпы ұғым жөніндегі реализмінен айыруымыз керек.

Философияда сирек кездесетін ағымдардың бірі – Дүние субстанциясы екеу – материя және рух және олар бір-біріне тәуелсіз деген пікір. Мұны алғаш рет философия тарихында француз философы Р.Декарт айтқан болатын. Мұндай көзқарасты біз дуализм бағытына жатқызамыз. (dualіs – латын сөзі, -екі жақтылық).

Ал жоғарыдағы үш Дүниеге деген көзқарас монистік бағытта болмақ. (monos – грек сөзі, -біреу).

Дүниеге деген материалистік көзқарас әлемдегі болып жатқан барлық құбылыстарды дене, я болмаса сол материалдық заттардың қасиетттері ретінде қарайды. Сонау көне заманнан бастап осы уақытқа дейін материалистік философиядағы ағым (жаратылыстану ғылымдарының жетістіктеріне сүйене отырып) материя жөнінде әртүрлі пікірге келгенменен жоғарыдағы көрсетілген көзқарастан тайған жоқ.

ХХ ғасырда жаратылыстану ғылымдарының дамуы, капиталистік қоғамның әлеуметтік саяси қайшылықтарының өршуі маркстік материализмінің дүниеге келуіне әкеліп соқты. К.Маркс пен Ф.Энгельс Дүниеге деген материалистік көзқарасты қоғам өміріне дейін көтеріп біртұтастық материалистік ілімнің негізін қалады. Сана, рухани өмірді түсіну үшін олар философияға бейнелеу теориясын енгізді. Материяның ең жалпы қасиеті – бейнелеу, осы арқылы тарихи материя үне бойы даму, күрделену үстінде. Адамның санасы – бейнелеудің ең биік идеалды түрі,- деген пікір айтып, мидағы болып жатқан неше-түрлі бұлдыр көмескі үрдістердің өзі адамдардың материалдық болмысынан шығады,- деген пікірді олар “Неміс идеологиясы² деген еңбектерінде ашық айтты.

Сонымен қатар, марксизм адам санасының өзін тудырған материалдық үрдістерге белсенді кері әсерін тигізіп, оны жетілдіретінін мойындады.

Философиядағы материалистік ағым ең көне, бүгінгі таңда жан-жақты дамыған, жеке ғылымдардың нәтижелерін өз бойына сіңіріп, адамзаттың ағарған бөлігінің Дүниеге деген көзқарасы ретінде өзін көрсеткісі келеді.

Бірақ, бұл көзқарастың сонау тұрпайы материализмнен бастап диалектикалық материализмге дейінгі негізгі әлсіз жері – материалдық қоршаған ортаның логикасы қайдан шықты, Дүниенің заңдылықтары, оның дамуының қайнар көзі неде?- деген сұрақ. Бүгінгі адамды ол Дүниенің ішкі қайшылығында, материяның бейнелеу қасиетімен байланысты,- деген жауап толығынан қанағаттандыра алмайды.

Философияның негізгі мәселесін шешу жолындағы материализмге қарама-қарсы бағыт – идеализм (іdea – грек сөзі, -ой, идея). Дүниенің негізінде субстанция ретінде рухани болмыс жатыр,- деген қайсыбір дүниесезім мен дүниеқабылдауды біз идеализм дейміз. Идеализм адам өмірінің рухани жағын бірінші орынға қояды. Бұл ағым қайсыбір белсенділік, шығармашылықтың қайнар көзі – рухта деген пікір айтады. Материя мойындалғанымен, ол енжар, болмыстың төменгі жаратылған түрі ретінде ғана қаралады.

Идеализмнің қайнар көзі - сонау мифологиялық дәуірдің өзіне барып тіреледі. Өйткені, алғашқы қауымның шеңберінде өмір сүріп жатқан адам бүкіл Дүниедегі құбылыстарды адамға ұқсатып түсіндіреді – оларды жандандырады. Әрі қарай жүре келе, адамның абстрактылық ойлау дәрежесі жоғарылаған сайын, идеализмнің дүниеге келуіне толық жол ашылады. Өйткені, қайсыбір Дүниедегі құбылыстарды бейнелейтін жалпы ұғымдарда сол заттардың ішкі терең мәні берілген. Сезіммен қабылданатын сол заттар күнбе-күн өзгеріп, тіпті өмірден кеткенмен, ұғымның мағнасы тұрақты болғандықтан, ол өмірде қала береді. Мәселенің екінші жағы - қайсыбір нақтылы зат, құбылыс өзінің ұғымына ешқашанда толық сәйкес келмейді (ханның қызында да кемшіліктер бар). Сондықтан, ұлы Абайдың “адам бол² деген нақыл сөзінде терең сыр жатыр. Өйткені, бұл Дүниедегі өмір сүріп жатқан миллиондаған адамдардың ішінен бірде-бір адам идеясына толығына сәйкес келетін жанды табу мүмкін емес. Тірі адамның үлесі - өмірінің соңына шейін күнбе-күн өзін жетілдіруге тырысу, сол адам ұғымына жеткенінше сай болу. Олай болса, идеалистердің айтуына қарағанда ұғым шынайы болмысқа жатса, нақтылы дүниеге келіп, біршама уақыттан кейін дүниеден кетіп жатқан мінді заттар – елес, жалған болмыс ретінде түсіндіріледі.

Егер материализм адамның ішкі өмірінен гөрі сыртқы дүниені танып-білуге бағытталса, идеализмнің ең негізгі мәселесі – адам, оның өмірі мен ой-өрісі, тағдыры мен үміті, зардабы мен қуанышы т.с.с. Сондықтан идеалистік философияның аксиологиялық, праксеологиялық жақтары онтологиялық, гносеологиялық жақтарына қарағанда басымырақ болады. Идеалистік философияның негізгі екі түрін бір-бірінен ажыратуға болады: ол объективті және субъективті идеализм.

Батыс философиясында алғашқы рет тұжырымдама ретінде жан-жақты біртұтас жүйелік объективтік көзқарас Платонның философиясында қалыптасты.

Платонның Эйдос әлемі – рухани әлем және сонымен қатар, бұл Дүниедегі нақтылы заттардың алғашқы кейпі. (eіdos - идея). Философтың ойынша, идеялар заттардың табиғатында көмескіленіп, бұрмаланады. Сондықтан сезімдік заттар әрқашанда толығынан өзінің идеясына сәйкес келмейді. Платонның ойынша, идея әлемі мен заттар әлемін бір-бірімен қосқан Демиург – ол мәңгілік өмір сүріп жатқан енжар материядан идеяларға ұқсайтын, соған сәйкес заттарды жасайды. (demіeourgos – грек сөзі, -өнерші, -demіourgos - қолөнерші, ұста).

Платонның таным теориясы адамның жан-дүниесінің бұрынғы идеялар әлемінде өмір сүрген кезін анамнезистеуге, еске түсіруіне негізделеді (anamnesіs – грек сөзі, -еске түсіру). Оған түрткі болатын адамның сезімдік қабылдауы - өйткені, ол заттың ұғымдық мәніне жете алмайды да, адамның ойлау қабілетін оятады. Адамның жан-дүниесі идеялар әлемінен шыққаннан кейін мәңгілік, ол ешқашан өлмейді.

Объективті идеализмнің негізгі қағидалары Орта ғасыр заманында монотеистік (monos – грек сөзі, -біреу; theos - құдай) діндердің қалыптасуына зор әсерін тигізді.

Платонның идеялары христиан дінінде Құдайдың ойына айналады. Егер Платонның Демиургі мәңгілік өмір сүріп жатқан материяға идеалдық бітім берсе, христиан діні Құдайдың құдіретті сөзі арқылы жоқтан бар Дүние жаратылды дейді. Сонымен Платонның мәңгілік өмір сүріп жатқан енжар материясы үзілді кесілді теріске шығарылып, Құдайдан бұрын ешнәрсе жоқ, Дүниенің бәрі соның құдіретті күші арқылы пайда болады деген қағидаға аса үлкен мән беріледі.

Дінде адамның дүние-тануындағы ақыл-ойы теріске шығарылмайды, бірақ ол сенім ақиқаттарымен шектеледі. Адамның ақыл-ойы Құдайдың берген аянынан биік емес, керісінше,- сенімге сәйкес болуы керек.

Платонның көзқарасы бойынша, зұлымдық Дүниенің кемшіліктерінен пайда болады, ал оның өзі енжар материя мен идея қосылған кезде, - яғни бұл жалған Дүние пайда болысымен-ақ сонымен бірге өмірге келеді.

Діни философияда керісінше - Құдайдың логосынан (logos – грек сөзі, -сөз, мән-мағна) жаратылған Дүние еш- мінсіз, таза, әсем болып дүниеге келеді. Зұлымдылықты алатын болсақ, ол – тарихи оқиға – оның себебі – адамның еркінің алғашқы көрсетілген Құдайдың жолынан ауытқуы. Олай болатын болса, тарихтың соңында Құдайдың жасаған таза, әсем жаратылысына қайтадан оралуға болады.

Жаңа дәуірде Декарттың философиясында идея бөлек материямен қатар өмір сүретін ерекше субстанция ретінде қаралса, Гегельдің философиясында Абсолюттік Идеяның өзін-өзі тану жолындағы белсенділігіне айналады. Ал ХХ ғасырдағы философияда ерекше өмір сүріп жатқан құндылық, мән-мағна әлеміне (феноменология (phenomenon – грек сөзі, -құбылыс), я болмаса ғылыми идеялар мен теорияларға айналады (ағылшын философы К, Поппердің “үшінші әлем² ілімі).

Сонымен, 2,5 мың жылға созылған объективтік идеализмнің тарихының негізінде оның әртүрлігіне қарамастан бұлжымаған бір ғана нәрсе бар – ол рухтың, ойдың, жан-дүниенің, Құдайдың біріншілігі мен материаның жаратылған дүниенің екіншілігі.

Идеализмнің философия тарихындағы екінші түрі – субъективті идеализм. Бұл философиялық ағымның ерекшелігі – тек қана жан-дүниенің өмір сүруін мойындау. Өйткені, адам өз-өзіне үңіліп қарағанда өзінің жан-дүниесінен басқа ештеңе таппайды. Субъективті идеализмнің өкілі Дж.Берклидің айтуынша “Өмір сүру - қабылдауға келетін нәрсе ғана². Ал, адамның санасындағы неше-түрлі ұғымдарды алатын болсақ, олар бізді алдайтын жалған елестер, өйткені, біз оларды нақтылы қабылдай алмаймыз. Әрине, бұл қағида материализмге де, объективті идеализмге де қарсы бағытталған. Мысалы, Дж.Берклидің айтуына қарағанда, материя ұғымы – жалған елес, өйткені, біз оны өзіміздің жан-дүниемізден таба алмаймыз. Біз нақтылы ағашты, үйді, басқа жанымыздағы адамдарды, машиналарды т.с.с. қабылдай аламыз, ал материяны ешкім өзінің жан-дүниесінде елестете алмайды.

Олай болатын болса, шындықтың өлшемі ұғымдар емес, адамның түйсіктері, солардың жиынтығы, жалпы адамның психикалық өмірі ғана (psyche – грек сөзі, -жан-дүние). Мұндай көзқарасты шегіне шейін қайшылықсыз созсақ, онда Дүние дегеніміз сол өмір сүріп жатқан субъекттің жан дүниесі ғана, басқа ештеңе де жоқ. Мұндай көзқарасты философияда солипсизм дейді (solus – латын сөзі, -жалғыз, бір; іpse - өзім, жалғыз өзім ғана деген мағна береді). Әрине, мұндай көзқарас абсурдқа (absurdus – латын сөзі, -беймағналық) әкеліп тірейді.

Олай болса, адамның дүниесезімінің шындығын қалай дәлелдеуге болады,- деген сұрақ пайда болады. Субъективті идеализм оған шарттық тұжырымдама арқылы жауап береді. Егер біздің дүниесезіміміз басқа адамдардың сезіміне сәйкес келсе, онда ол рухани болмыстың шындығын дәлелдейді. Ал рухани ортақ болмыстың болуының өзі оны тудырған Құдайды мойындауға әкеледі. Сонымен, субъективті идеализм өз шеңберінен шығып ақырында объективтік идеализммен ұштаса кетеді.

Қорыта келе, идеализмнің қай түрі болмасын рухты алғашқы күш ретінде мойындайды. Ал бұл ағымның әлсіз жағы - қалайша жоқтан бар нәрсе туады деген сұрақ, өйткені бүкіл адамзаттың тәжрибесі жоқтан барды туғызуға болмайтынын көрсетеді. Әрине, мұндай көзқарас қазіргі ағарған көзі ашық адамды толығынан қанағаттандырмайды.

Бұл арада біз материализм және идеализм деген ұғымдардың жай өмірде де басқа мағнада қолданылатынын атап өтуіміз керек. Қарапайым адамдар материалист деп өмірде болу емес алуға тырысатын, байлық пен мансап іздейтін, ләззат қуатын адамдарды айтады. Керісінше, идеалист деп үне бойы рухани ізденісте, өзінің мүддесінен көрі қоғамдық мүддені жоғары ұстаған, басқа адамдарға риясыз көмек беретін, өзінің ар-ұжданына кір келтірмеуге тырысатын адамды айтады.

Сонымен, бұл ұғымдардың екі мағналығы толығынан бір-біріне сәйкес келмеуі мүмкін. Мысалы, өзінің философиялық көзқарасында материалистік бағыт ұстаған адам нақтылы өмір салтында идеалист болуы сирек емес. Керісінше, философиялық идеалистік бағыт ұстап, өзінің нақтылы өмірінде өзін металға (алтынға) сататын адамдар да аз емес, ал қазіргі заманда тіпті көбейіп келе жатыр.

Философияның негізгі мәселесін шешу жолында үшінші жол бар. Ол жол – материализм мен идеализмнің біржақтылығына қанағаттанбай, Дүниенің негізінде жатқан субстанцияның екі қасиетін – материалдық және идеалдық жағын бірдей мойындауында. Сонымен, болмыстың өзі қайшылық, оның материалдық және рухани жақтары бар. Мұндай көзқарасқа философияда реализм деген атақ берілген (realіs – латын сөзі, -шындық).

Әрине, тарихи реализм материалистік және идеалистік ағымдардан кейін қалыптасады, өйткені бұл ағым аталған бағыттардың біржақтылығын байқап, бұлардан асып, Дүниеге деген шынайы көзқарас жасауға әрекеттенеді. Ал, бірақ, бұл жол өте қиын және адамның ой-өрісін философиялық біртектілікке, оны аяғына шейін ұстауға деген іңкәріне қайшы келеді. Сондықтан реализм бағыты әрқашанда материалистер мен идеалистер өкілдерінің сынына түседі.

Тарихи алғашқы жақсы дамыған, кемеліне келген реалистік философияның негізін жасаған ұлы Аристотель болды. Ол өзінің көзқарасында бұрынғы Дүниеге деген натурфилософиялық көзқарастарды Платонның идеалистік принциптерімен ұштастырады (natura – грек сөзі, -табиғат).

Аристотель натурфилософияның шеңберінде дүниеге келген материя ұғымын Платонның бітім (morphe, іdea – грек сөздері, forma – латын сөзі, -бітім, түр) категориясымен ұштастырып, ажыратпай бірге қарайды. Екеуі де бірдей қажетті, бірдей шындықты бейнелейді. Аристотельдің философиясының негізгі қағидасы: “материясыз бітім жоқ, бітімсіз – материя жоқ². Бұл мәселені нақтылай келе, оларды “мүмкіндік² (dunamіs – грек сөзі, -мүмкіндік) пен “іске асу² “шындық² (energeja – грек сөзі, -шындық) категорияларына алмастырады.

Аристотельдің ойына қарағанда, бітім белгілі бір мақсаттың негізінде пайда болады, оны ол “заттың энтелехиясын², яғни ішкі қозғалтатын, мақсатқа лайықты дамытатын рухани күш ретінде қарайды (entelechіa – грек сөзі, -іске асу, мүмкіндіктің іске асып шегіне жетуі). Алайда заттың энтелехиясы – ол Платонның идеялар әлемінен келген күш емес, ол осы Дүниенің өз ішкі күші. Субстанция дегеніміздің өзі жалқы заттардан тұратын шындық, материя мен бітім әрбір зат пен құбылыстың ажырамас табиғатын құрайды. Ал жалпы идеялар, ұғымдарға келетін болсақ, олар әр-түрлі заттардың ортақ жақтарын көрсетеді – оны Дүниедегі заттардың тектік қасиеттері дейміз.

Аристотель адамның жан-дүниесінің өзін Платонға қарағанда басқаша түсінеді. Егер Платон адамның жан-дүниесінің қайнар көзін аспандағы “идеялар әлемінен² тапса, Аристотель адамның жаны – ол тірі дененің энтелехиясы, өмірді қамтамасыз ететін ішкі күші.

Аристотельден кейінгі философтар бұл кісінің ұлы философиясының деңгейін биіктете алмай, керісінше, біреулері материалистік, келесілері – идеалистік жолға тағы да түсіп кетті.

Хқққ ғасырда пайда болған схоластика реализмге қайта оралғанымен онда Құдай идеясы басымырақ болды.

Жаңа дәуірдің философиясының негізін қалаушылардың бірі Р.Декарт реалистік философия жүйесін жасайды. Оның ерекшелігі – дүниенің екі бір-біріне тәуелсіз дене және жан деген субстанциясы болуы. Олай болса, олар Аристотельдің философиясындағыдай ажырамайтын бірлікте емес, керісінше бір-біріне ымыраласпайтын дуалистік жағдайда болады. Сондықтан, Р.Декарт мәңгілік ешкім жаратпаған субстанцияны - Құдайды - өзінің философиясына еңгізуге мәжбүр болды. Дене мен жанды адамның табиғатында бір-бірімен байланыстырып ұштастырған - Құдай.

Голландия философы Б.Спинозаны екі субстанциялық дуалистік Р.Декарттың көзқарасы қанағаттандырмайды. Сондықтан, Спиноза Жаңа дәуірдегі ұлы реалистік философияның жүйесін жасайды.

Б.Спинозаның субстанциясы біреу, ол - дене - шексіз де мәңгілік өзінің өмір сүруі үшін еш нәрсені қажет етпейтін өз-өзіне жеткілікті, себебі - өзінің ішінде (causa suі – латын сөзі, -себебі өзінде). Ол - Құдай, я болмаса, Табиғат, өйткені, Спиноза оларды бір-бірімен теңеп пантеистік көзқараста болды.

Ал бізді жағалай қоршаған шектелген дүниенің заттары мен құбылыстарын алатын болсақ - олар субстанцияның жеке модустары, көріністері ғана (modus – латын сөзі, -өлшем, тәсіл, кейіп, түр).

Шексіз субстанцияның екі атрибуты (attrіbuo – латын сөзі, қасиет, тағу) арқылы адам дүниені танып біле алады. Олар – созылу мен ойлау. Әрбір зат субстанцияның модусы ретінде кеңістікте созылып жатыр және белгілі бір идеяны көрсетеді. Ал адамға келетін болсақ, ол Дүниедегі ең күрделі зат –оның ойлау дәрежесі ең дамыған, ол өз-өзін ойлай алатын денелік пенде.

Х1Х ғасырда реализмнің ерекше түрі дүниеге келеді. Ол неміс философы А.Шопенгауэрдің “еріктік философиясы². Оның айтуына қарағанда, Дүниенің ең терең сыры оның өмірге деген ессіз, мақсатсыз талпынысында – негізі жоқ ерікте. Дүние – ызаға толы, өзін-өзі тіліп жатқан аласұрған жыртқышқа ұқсайды. Дүниенің негізінде жатқан өмірге деген мақсатсыз ерік, әрине, нақтылы өмір сүріп жатқан барлық заттар мен құбылыстарға тән. Олай болса, олардың арасында таусылмайтын мән-мағнасы жоқ “барлығының барлығына деген соғысы² жүріп жатыр.

Ал адамдарға келер болсақ, Дүниежүзілік еріктің оның табиғатындағы көрінісі әр кісінің шексіз өзімшілдігінде (эгоизм) байқалады. Өмірге деген ерік әр адамның үстемдікке талпынуына әкеліп, оларды зардап шегуге, бақытсыздыққа әкеліп соғады.

Мемлекет, заңдық күрес оны жоя алмайды. Жалғыз амал – Будданың жолы - өмірге деген еріктен бас тарту …

ХХ ғасырда өмір сүрген реалистік философияның ұлы өкілдерінің бірі- француз ғылымы Пьер Теяр де Шарден. Бұл философ бүкіл ХХ ғасырдағы жаратылыстану ғылымдарының жетістіктеріне сүйене отырып, әсіресе эволюция теориясына, өзінің реалистік философиясының субстанциясында екі – сыртқы және ішкі күштің бар екенін көрсетеді. Олар – тангенциалдық (сыртқы, физикалық), және радиалдық (ішкі, рухани) күштер.

Адамн Құдайдың жаратқан жетілген Дүниесінде өмір сүріп жатыр ма, я болмаса, өзін жағалай қоршаған Дүниені әрі қарай жетілдіре ме?- деген сұраққа Теяр де Шартен терең жауап қайтарады.

Егер Дүние дайын түрде адамға берілсе, онда ол тек қана оған табынып сүйсіне қараудан басқа ешнәрсе жасай алмайды.

Ал егер Дүниенің басы да аяғы да болмаса, бірақ ол мәңгілік өзгеріс, жаңару арқылы өмір сүріп жатса, онда адам бұл әлемді өзгертуге, жетілдіруге, шығармашылық еңбек етуге мүмкіншілік алады.

Адамзаттың бұл Дүниедегі үлесі - өзінің рухани күшін болашақ ноосфера әлемін жер бетінде орнатуға жұмсау (nous - грек сөзі, -ақыл, ой; sphera – аймақ, сала) жер бетіндегі адамзат зердесінің негізінде үйлесімді бір-бірімен тығыз байланысып дамып жатқан тіршілік әлемінің болашақта пайда болуы.

Әрине, реалистік көзқараста үне бойы болып, материализм, я болмаса идеализм бағытына ауысып кетпеу өте қиын. Мысалы, Теярдың “материя – рухтың анасы, рух – материяның ең биік ақуалы² деген тұжырымнан материяның біріншілігі жөнінде пікір туғызуға болады.

Ал философтың ғарыштағы Омега нүктесін мойындауы және бүкіл рухани радиалдық энергияның соған қарай ұмтылуы – ол идеалистік бағыттағы ойшыл ма,- деген сұрақты туғызуы мүмкін.

Қорыта келе, философияның негізгі мәселесінің онтологиялық жағын үш жолмен шешілетінін байқадық. Қайсыбір адам, саналы, я болмаса бейсаналық тұрғыдан, өзінің дүниеге деген көзқарасында осы көрсетілген ағымның біреуінің шеңберінде болады.

Әңгіме материалист, идеалист, я болмаса реалистік бағытта болу емес, сол шеңбердегі философияны саналы түрде игеріп, өмірдегі өз орныңды табуда болса керек. Философиялық даналықпен қаруланған адам бүкіл адамзатпен бірге қазіргі рухани ізденіске ат салысып, бүгінгі өркениеттің тамаша жетістіктерін игеріп, сонымен бірге оның қайғылы да аянышты қателіктерін түзеу жолында белсенділік көрсетсе екен дейміз.

Философияның негізгі мәселесі. Екінші жағы (танымдық).

Философиялық ағымдардың қайсысы болмасын келесі үлкен сұрақтарға жауап береді. Адам жағалай қоршаған ортаның шындығын танып-біле ала ма әлде біле алмай ма?

Бұл сұрақ философияның үлкен тарауларының бірі – гносеологияның өзегін құрайды (gnosіs – грек сөзі, -тану-білу, logos – ілім). Кейде гносеология ұғымымен қатар эпистемология деген термин қолданылады (epіstema – грек сөзі, - білім).

Материалистік бағыттағы философтардың көпшілігі Дүниені адамның танып біле алатынына ешқандай күмән келтірмейді.

Ал объективті идеализмге келетін болсақ, олардың бір бөлігі Дүниені танып білуге болады десе, келесілері - бұл мәселені теріс шешеді.

Адам Дүниенің терең мәнін танып біле алмайды, ол мүмкін емес деген көзқарасқа агностицизм деген атақ берілді (a – теріс бөлшек, gnosіs – тану).

Осы ағымдардың ішіндегі субъективті идеализм ғана үзілді-кесілді біржақты шешеді – бізді жағалай қоршаған Дүниені танып-білуге болмайды - өйткені, ол - жоқ. Әрбір адамның ішкі жан-дүниесінен шығатын өз дүниесі бар. Ал сыртқы – адамға әсерін тигізіп жатқан, одан бөлек өмір сүретін Дүние жоқ. Әрине, мұндай көзқарас, бір қарағанда, қарапайым қайсыбір адамның дүниесезіміне қайшы келіп абсурд сияқты көрінеді. Бірақ, философиялық деңгейде оны теріске шығару біршама қиындықтарды туғызады.

Енді дүниетануды мойындайтын философияға келетін болсақ, олар келесі сұрақтарға жауап беруі қажет.

Адам Дүниені қалай таниды?

Адам Дүниені тану жолында қаншалықты дәрежеге көтеріле алады?

Тарихи бірінші сұраққа үш түрлі жауап берілді. Тарихи алғашқы пайда болған жауап “қайсыбір таным тәжірибеден шығады². Мұндай танымдық тұжырымға эмпиризм деген атақ берілді (emperіa – грек сөзі, -тәжірибе). Сонау көне заманда пайда болып эмпиризм танымдық тұжырымдама ретінде XVққ-XVқққғ.ғ. қалыптасады. Сонымен, егер танымның негізгі қайнар көзін тәжірибеде,- деп мойындаса, ондай танымдық бағытты біз эмпиризмге жатқызамыз. Эмпиризмге өте жақын тұрған танымдық ағым, ол - сенсуализм (sensus – латын сөзі, -сезім, қабылдау, түйсік). Сенсуализм таным үрдісіндегі сезімдік қабылдауды негізгі жол деп есептейді. Сенсуализмнің негізгі тұжырымдарының бірі – “Алғашқы сезімде болмаған, ақыл-ойда да жоқ².

Келесі таным теориясындағы ағым – рационализм (ratіo – латын сөзі, -ақыл). Бұл ағым адамның ақыл ойын, зердесін танымның өзегі, негізі ретінде қарайды.

Рационализм таным тұжырымы ретінде ХқХ ғ. дүниеге келеді. Тарихи рационализмнің негіздері сонау көне заманда пайда болады. Грек ойшысы Парменид сол көне заманда сезімдік таным тек қана жалған пікірлер туғызады, ал ақыл-ой арқылы ғана нағыз ақиқатқа жетуге болады,- деген ой айтқан.

Жаңа дәуірдегі математика, жаратылыстану ғылымдарының дамуы адамның ақыл-ойының құдыретін, оның табиғаттың ішкі сырын ашудағы зор мүмкіншіліктерін көрсетті.

17-18ғ. ғылымның дамуы тіпті Европа топырағында үлкен идеалогиялық ағымды – Француз Ағартушыларының ақыл негізінде дүние тануға, қоғамды қайта құруға, адамдарды тәрбиелеудегі ақыл-ойдың құдіретті күшіне деген зор сенім арттыруына әкеліп соқты.

Бұл замандағы рационализмді қолдайтын ойшылдар дүниені ақыл-оймен қорытудың сезімдік танымнан анағұрлым терең екенін көрсете білді. Егер сезімдік таным жеке құбылыстарды, кездейсоқ нәрселерді ғана танып, шегіне жеткен жалпылық, қажеттік деңгейіне көтере алмаса, ақыл-ой, зерде арқылы адам ондай дәрежеге көтеріле алады. Сонымен ғылыми білімнің қайнар-көзі, ақиқаттың анықтамасының бәрі – ақыл-ой, зердеде. Сондықтан Лейбниц сенсуализмнің “Алғашқы сезімде болмаған, ақыл-ойда да жоқ²,- деген тұжырымдамасына “ақылдың өзінен басқа² деген сөздерді қосып, адамның рационалдық танымының құдіретін көрсеткісі келді.

Әрине, ғылымның әрі қарай дамуы рационализмнің біржақтылығы, сезімдік таныммен санаспау ақыл-ойдың өзін шындықтан алшақ кетіп қалып, оның адамды адастыруы мүмкіндігін көрсетті.

Сондықтан, И.Кант – “сезімдік таным ақыл-ойсыз – толық емес, ақыл-ой сезімдік танымсыз – мазмұнсыз² деген пікір айтып танымның екі жағын бір-біріне ұштастырды. Алайда, Кант мұндай көзқарасты тек қана құбылыстар әлеміне таратып “заттың өз ішіндегісін² танудан бас тартты.

Рационализмнің ең биік шыңы ретінде Гегельдің философиясын алуға болады. Бұл кісі Дүниені абсолюттік идеяның басқа болмысы ретінде қарап, таным үрдісінің өзі абсолюттік идеяның өз-өзін танып- біліп, өзіне жаңа дәрежеде – абсолюттік рух ретінде қайтып оралуы деп түсінді. Сондықтан Дүниенің дамуын, адмзат тарихын Гегель Абсолюттік идеяның логикалық жолмен өз-өзіне тереңдеуі деп түсініп, панлогизмді тудырады (pan – бәрі, logos – білім, ілім, ақыл-ой).
4. Қазіргі кезеңде философияның алатын орны

Х1Х ғасырдың өзінде-ақ рационализмнің, соған негізделген Ағарту идеяларының көбі сынға алынып, олардан күткен көп сенімдер жоққа шықты, өйткені, ақыл-ойға негізделген тамаша қоғамнан адамдар үміт үзе бастады.

Осы кезде рационализмді сынға алған, панлогизмге қарсы бағытталған философияның түрлері дүниеге келді. Олар – иррационализм бағыты. Егер А.Шопенгауер “Ерік философиясын², ал Ф.Ницше “билікке деген ерікті² алға қойса, З.Фрейд адамның “бейсаналық² күштерін зерттей бастады.

Марксизмде эмпиризм мен рационализмнің арасындағы қайшылық праксеолгиялық жолмен шешіледі, яғни адам мен қоғамның қажеттіктері, соларды өтеу үшін жасалатын адамдардың іс-әрекеттері қайсыбір таным үрдістерінің қайнар көзі және ақиқаттың анықтамасы,- деген пікір айтылады.

Соңғы жылдары танымның өте күрделі үрдіс екендігі, оны праксеологиямен ұштастырып қоймай, сонымен бірге аксиологиялық (әлеуметтік-мәдени, моральдық т.с.с. құндылықтар) тұрғысынан қарау керектігі анықталды.

Енді жоғарыда қойылған келесі сұраққа – дүниетану дәрежесіне келетін болсақ, оған да екі түрлі жауап алуға болады.

Жаңа дәуірдегі әр-түрлі таным теориялары көп ғасырлар бойы ғылымдардағы ашылған жаңалықтар мәңгілік сол күйінде қалады, егер болашақта ол теріске шығарылса, онда оның алғашқы ашылған кезінде-ақ қата болғаны,- деген пікірде болды. Яғни ғылымдағы тану үрдісіндегі табылған білім әрқашанда толық, кемеліне келген, әрі қарай мазмұнын өзгертпейтін құбылыс ретінде қаралды. Гносеологиядағы мұндай пікірге ²догматизм² (dogma – грек сөзі, -шешім, ілім) деген атақ берілді.

Келесі гносеологиялық ілімдер қайсыбір ғылыми жаңалықты, білімді толық емес, салыстырмалы, тарихи жүре келе тереңдетілетін құбылыс ретінде қарайды. Яғни ғылымдағы жетістіктерді де шексіз әрі-қарай дамытып тереңдете беруге болады. Сондықтан, ғылым әрі-қарай дамыған сайын ғалымдар өткен уақыттағы ашылған білім салаларына жаңа көзқараспен қарап, оның шындық жағын кеңейтілген жаңа теорияның құрамына кіргізіп, ал жалған жақтарын сырттатады.

Танымдағы мұндай бағытқа ²релятивизм² деген атақ берілді (relatіvus – латын сөзі, -салыстырмалы).

Философияның негізгі функциялары

(functіo-латын сөзі, -орындалу жасалу, істейтін қызметі)

Жоғарыда көрсетілгендей, философия ғылым мен өнер салаларына ұқсас, сонымен қатар, адамзаттың мәдениетінде ерекше орын алатын пән. Ол өзінің әр-түрлі қырларымен қоғам мен адам өміріне жан-жақты әсерін тигізеді, бүгінгі рухани дағдарыстағы адамзатқа, оның жаңа өмір бағытын іздеудегі талпыныстарында философияның орнын асыра бағалау қиын.

Философия – Дүниеге деген адамның көзқарасын қалыптастырады. Бұл осы пәннің ең негізгі функцияларының бірі.

Әрине, қайсыбір адамның Дүниеге деген көзқарасы бар. Ол – тұрпайы, фантастикалық, діни, мифологиялық т.с.с. болуы мүмкін. Ертедегі гректердің айтқанындай, адам өзінің толық кемеліне, әсіресе, рухани жағынан алғанда, пісіп-жетілуі сатысына 40 жасқа келгенде келеді екен. Оны олар ²акме² деп атаған. Яғни адам өмірде сол жасқа шейін шыңдалып, талай рет маңдайы тасқа соғылып, күнделікті өмірден тәжірибе қорытып, осы қоршаған Дүние, қоғам өмірі, адамдардың бір-бірімен қатынасы жөнінде белгілі бір көзқарасқа келеді. Әрі қарай жүре келе, ол тіпті белгілі бір даналық сатысына көтеріліп, қартайған шағында философиядағы ашылған өмірге деген көп қағидаларды сол пәнді оқымай-ақ өз-өзіне тағы да ашуы мүмкін.

Дүниеге деген терең философиялық көзқарас, әсіресе, біздің жастарға керек. Өйткені, жастар – елдің болашағы. Философияны терең оқып-білген адамның ғана Дүниеге көздері ашық, қазіргі адамзат өміріндегі болып жатқан шым-шытырық тартыс, қайшылықтардың мәнін аша алады. Олай болса, өз өмірінің мән мағнасын жете түсініп, осы өмірде өзінің шынайы орнын ала алатын болады.

Философияның келесі функциясы – оның методологиялық қызметінде. Әр ғылымның саласында өзінің пәнін зерттеуде белгілі бір іс-әрекеттер, әдістемелер қолданылады (methodos –грек сөзі, -зерттеу жолы). Әртүрлі методтар (әдістемелер) жеке, жалпы, ең жалпылық (философиялық) болып бөлінеді. Методтар жөніндегі жалпы ілімді біз методология дейміз.

1.Кішібеков, Сыдықов Философия. Алматы 1994 ж.

.С.К.Мырзалы Философия әлеміне саяхат. Қостанай. 2001 ж.

3.Ақназаров Философия тарихы бойынша дәрістер курсы. А.

4.Әбiшев К. Философия., Алматы, 2002.

5.Кессиди К.Х. От мифа к логосу. Москва.,1972

6.Лосев А.Ф. Философия. Мифология. Культура., М, 1991

7.Мамардашвили М.К. Как я понимаю философию. М., 1990

8.Мифы народов мира., М.. 1991

9.Ортега- и- Гассет Х. Что такое философия? М., 1991

10.Степанянц М.Т. Восточная философия: вводный курс. М.,

11.Радхакришнан С. Индийская философия., М.. 1956

12.Бхагават – гита. М., 1988

13.Антология мировой философии в 4-х томах, т.1., М.,1968

14.Древнекитайская философия : собрание текстов в 2-х томах, М..1972

15.Чанышев А.Н. Курс лекций по древней философии. М., 1981

16.Антология мировой философии., т.1., М.,1968

17.Асмус В.Ф. Античная философия., М.,1975

18.Диоген Лаэртский. О жизни, учениях и изречениях знаменитых философов. М.,1998

19.Асмус В.Ф. Платон. М., 1975.

1.Кішібеков, Сыдықов Философия. Алматы 1994 ж.

2.С.К.Мырзалы Философия әлеміне саяхат. Қостанай. 2001 ж.

3.Ақназаров Философия тарихы бойынша дәрістер курсы. А.

4.Әбiшев К. Философия., Алматы, 2002.

5.Кессиди К.Х. От мифа к логосу. Москва.,1972

6.Лосев А.Ф. Философия. Мифология. Культура., М, 1991

8.Мифы народов мира., М.. 1991

10.Степанянц М.Т. Восточная философия: вводный курс. М.,
2.Дәріс тақырыбы: Көне Үнді және Қытай философиялары

Негізгі мақсаты: Көне Шығыс философиясының өзіндік ерекшеліктерін танып білу. Көне Үнді философиясындағы Веда ұғымының маңыздылығын және Буддизмнің қалыптасуын танып білу. Көне Қытай философиясындағы Дао ұғымының маңыздылығын және осы ұғым бойы Конфуциймен Лао-Цзыдың пікіталасының маңызын тану.

Негізгі түсініктер:

брахманизм, джайнизм, буддизм, конфуции, даосизм.

2. Шығыс ойының өзіндік ерекшелігі. Ойлаудың кармалық стилі философияның моральдық және метафизикалық өлшемінің формасы ретінде.

3. Буддизм және оның Ведалық дүниетаным мен ритуалдық практикаға қатынасы.

4. Даостық философия және дүние-әлемнің суреті.

5. Моизм конфуцийшылдыққа альтернативті әлеуметтік-этикалық, доктрина ретінде.
1.Көне үнділік мәдениетіндегі діннің мәртебесі және оның философия қалыптасуы мен дамуына әсері.

Үнді халқының, көрші Қытай елі сияқты 4-5 мыңжылдық өркениеттік тарихы бар ел. Олай болса, оның өзіне тән ерекшеліктері біршама. Ертедегі шығыс философиясы көне дәуір көрінісі, түрлі дәстүр ауқымы, талпынған ойдың ағымы, дұрыс жолдың негізі, мәдени жеңістің бағдары. Ертедегі шығыс философиясы-жаңа дүниетанымның өрнегі мен өрісі, жаңа әдісті әрекет пен даналықтың үлгісі. Оның үйретері мол, одан үйренгендер де мол. Шығыс философиясы дегенде алдымен ертедегі үнді, қытай, византия, египет, араб, мұсылман ойшылдарының шығармашылық жетістіктері мен ағымдық дәстүрлерін айтамыз.

Көне Үнді мен Қытай-байырғы өркениеттің ошағы, алғашқы қоғамдағы мәдениеттің бастапқы ордасы. Осы кезеңде жартылай мифтік-діни түсініктер өрістеп, философиялық көзқарастың ағашқы шарттарын құрады. Ал адамның ой еңбегі тоқтам түйін жасауға баулыды, дүние мен оның бас кейіпкерлері туралы идеяны қалыптастырды. Ертедегі рухани өмірдің белестерінде осылайша ойлану процесі біртіндеп нәрленді, көркемдік-бейнелік сипатта дербестене бастады.

Ертедегі үнді философиялық көзқарастар алғашқы қауымдастық қатынастар ыдырап, құлдық қоғам орныққан кезде тамыр жайды. Олардың идеалық негізін түрлі діни мифологиялық жүйелер құрады десек, бұл ой пікірдің әлеуметтік шарттары мен себептері бар. Ежелгі үнді қоғамы төрт варнадан –брахманнан, кшатриден, вайшьиден, шудрадан құралды.Әр варна адамдардың қауымдастық салт жорасын мұқият орындайтын және қоғамдағы орны анықталған, тұйықталған тобы. Әр варна мүшелерінің атқаратын дәстүрлі кәсібі болды.

Жоғары абыз брахмандар ой еңбегі мен моралдық билікте, кшатрилер әскери өмірде, билік жүргізуде үстемдік етті. Брахмандар киелі мәтіндерді үйретті, рәсім салтты үйретті. Вайшиліктер жер өңдеді, қол өнер мен сауда саттықпен шұғылданды. Бұл үш варналар арийлық ақсүйек ортадан шықты. Шудралар дене жұмысымен айналысатын құлдар, қара халық. Шудралардың өмірлік құқығының шектеулігі соншалықты, оларды хайуандарға теңестірді. Ертедегі үнді философиясының қалыптасуы мен жетілуі түрлі жүйе мен мектептер, ағымдар мен дәстүрлер арасында өтеді. Үнді жерінде арнайы ілімдер мифологиялық философиялық көзқарастар ретінде қалыптасады. Оларды шартты түрде екі топқа бөлу қалыптасқан. Ертедегі үнді философиялық ағымдардың біреуін ортодоксалды мектептерге жатқызады. Ортодоксалды бағыт веда беделін мойындайтын, веданта, миманса, санкхья, ньяя, йога, вайшешик сияқты ағымдардан құралады. Екінші ортодоксалды емес философиялық бағытқа веда беделін мойындамайтын жайнизм, буддизм, чарвака локаята жатады.

Көне үнді мәдениетінің қайнар көзіне ведалар жатады. Веда арий және дравид тайпалары мен халықтары әдебиеттерінің көне естеліктеріне, ешкерткіштеріне ұқсайды. Ведалар ертедегі үнділердің мифологиясын, космологиясын, әлеуметтік қатынастарын қамтитын діни және философиялық гимндердің, сондай ақ табынудың, жалбарынудың, өлең айтудың, құрбандық шалудың жиынтығы.

Ведалар төрт бөлімнен самхиттен (діни гимндер), брахманнан(рәсімдер мен мәтіндер жиынтығы), араньяктан (орман кітабы), упанишадтан( шет қалғандардың мінез құлық ережелері).

Рухани ізденіспен айтыс тартыс тың барысында жаңа діни философиялық көзқарастар қалыптасты. Солардың бірі буддизм. Буддизм б.д.д. ІІІ ғ. Кең таралған жаңа әлеуметтік мәдени ортаның жемісі дерлік. Веданың беделін мойындамағандар және брахмандардың ортодоксалды дәстүріне қарсы шыққандар буддалық ағым тқңірегіне топтасады. Буддизм этикалық мәселеге, еркіндік ұстанымына, адамның іштей босану мүмкіндігіне ерекше назар аударады. Буддистер үшін дүние дегеніміз өмірдің үнемі туындауы мен өлуі, алғашқының күйреуі мен жаңаның қалыптасуы.

Дәстүрлі брахманизмге қарсы шыққан ілімдердің бірі - жайнизм. Жайнизм веда беделімен шектелінбейтін идеялар мен сенімнің жаңа жүйесін ұсынды. Жайнизмнің қалыптасуы будданың діни уағыздарын тарату кезеңіне сәйкес келеді. Жайнизмнің негізін қалаушы Вардхамана (кейінгі атауы-Махавира («ұлы тұлға»)) мен Будда өмірінің арасында көптеген ұқсастық табылады.

Жайнизм ілімінің кейбір ерекшеліктері сол кездегі,яғни б.д.д. бір мың жылдың ортасындағы басқада көптеген діни ағымдармен байланысты. Жайнизм ілімі үшін адам өмірінің басты мақсаты-«босану». Бұл идея мокша, упанишад, буддизм нирванасына ортақ мәселе болғаны мәлім. Жайнизм аскетизм принципін абсолюттікке шеткерілейді.

Жайнизм ойшылдары мен философтары буддизмнен гөрі ғылыми жаңалықтар реализмге жақындау, реалистік түсінікті толықтырады,тәжірибе арқылы алынған мәліметтер анағұрлым анықтау.
2. Шығыс ойының өзіндік ерекшелігі. Ойлаудың кармалық стилі философияның моральдық және метафизикалық өлшемінің формасы ретінде.

Үнді елінің ғажап ерекшелігі – оның әлеуметтік ұйымдастырылуында. Ондағы адамдар үлкен жабық әлеуметтік топтардан тұрады. Оны – варна, я болмаса каста дейді.

Негізінен алғанда, Индия қоғамында 4 каста тарихи пайда болды. Олар:

Брахмандар (ақтар) – айналысатын істері – ой еңбегі, негізінен діни қызметкерлер, ел басқарушылар.

Кшатрилер (қызылдар) – айналысатын істері – жауынгерлік істер.

Вайшьилер (сарылар) – еңбек етеін адамдар, негізінен егін егу, мал бағу, қолөнермен айналысу т.с.с.

Шудралар (қаралар) – ең ауыр, кір жұмыстармен айналысатындар.

Тарихи алғы үш каста б.ғ.д. 1500 жылдары үнді еліне басқа жақтан келген арий тайпалары. Шудралар – жергілікті сол жерде пайда болған аборигендер болып есептеледі.(ab orіgіne - латын сөзі, -басынан бастап).

Әрбір кастаның өзінің әдет-ғұрыптары және басқа касталармен қандай қатынаста болу керек жөніндегі ережелері бар. Үлкен касталардың өзі іштей әртүрлі топтарға бөлінеді.

Басқа жақтан келген адамдар бірде-бір кастаның ішіне кіре алмағаннан кейін өзінше дербес каста болып қалыптаса бастайды.

Касталық қоғам қалай пайда болғаны, оған әкелген қандай себептердің болғаны белгісіз болса да, оның негізінде жатқан 3 принципті көрсетуге болады. Олар:

әрбір кастаның ішкі тазалығы және басқалардың сол тазалықты бұзуы мүмкіншілігінен пайда болатын үрей, қорқыныш сезімі;

касталық қоғамның пирамидальдық құрылымы. Әр каста өзінен төмен жатқан топтарға жоғарыдан қарап, өзінің қадірлігін сезінуге мүмкіндік алады;

реинкарнация, яғни адамның жан-дүниесінің келесі өмірде ауысып кету мүмкіндігі;

Әрбір адамның негізгі құндылығы сол өзі туып-өскен каста болғаннан кейін, индустар қоғамның саяси өміріне, жерге, билікке онша көп мән бермеген. үнді еліне жер ауып келген басқа халықтар ерекше каста болып өзінің әдет-ғұрыптарын, тілін сақтауға жақсы мүмкіндік алып, сол қоғамның ерекше құрамдас бөлігі болып жеңіл сіңісіп кетеді.

Үнді халқының тағы бір орасан-зор ерекшелігі – оның өте бай мифологиясында. Жер-бетіндегі бірде-бір халықтың аңыздарын үнді аңыздарымен салыстыруға болмайды.

Үнді аңыздарында 3 мыңнан артық құдай кейіптері суреттелген! Олар да адамдар сияқты сүйінеді, күйінеді, туады, кәртайады, соғысады, бір-біріне көмектеседі т.с.с.

Үнді мифологиясындағы негізгі Құдайлар мен негізгі ұғымдар:

Индра – найзағайдың, күн-күркіреудің құдайы;

Митра - күн құдайы;

Варуна – аспан құдайы;

Агни – от құдайы;

Яма - өлім құдайы;

Тапас – дене іңкәрі, жылылық;

Рита - ғарыштағы тәртіп;

Пуруша - ғарыш адамы, рух, жан;

Карма – адамның тағдырын құрайтын жан-дүние;

Сансара - ғарыштағы қысылған, күйзелген жан-дүние әлемі;

Мокша – бұл дүниедегі азаптан құтылып, дүниежүзілік рухқа қосылуға мүмкіншілік алу;

Дхарма – заң мен әділет құдайы.

Үнді мифологиясындағы негізгі кітаптар: Ригведа, Упанишада, Махабхарата, Бхагавадгита т.с.с.

Үнді космогониясына (Дүниенің пайда болуы) келер болсақ, онда ол Пуруша - ғарыш адамымен байланыстырылады. Құдайлар оны құрбандыққа шалып, оның денесінен бүкіл Дүние пайда болады.

“Пуруша неше бөлікке бөлінді? Оның аузы мен бөксесі, қолы мен аяғы, не нәрсеге айналды? Оның аузы – Брахманға, қолы – кшатриге, бөксесі – вайшьиге, аяғы – шудраға айналды. Ай – ойынан, күн – көзінен, кіндігінен – кеңістік, тынысынан – жел, басынан – аспан, аяғынан – жер. Осылай Дүние келді², –дейді Ригведа.

Ал, Упанишадаға келер болсақ, Дүниені жаратқан Брахман дейді. “Брахман ең бірінші Құдай, бәрін жаратқан, бәрін сақтайды. Ол – Дүниенің ең басы, себебі, байланыстырушы². Оны қалай танып-білуге болады?,- деген сұраққа, “нети-нети² (ол емес, ол емес) деген жауап береді. “ол танылмайды, бұзылмайды, байланбайды, ауыспайды ... ²

Үнді мифологиясында адам – табиғаттың өсімдіктер мен жануарлары сияқты ажырамас бөлігі ретінде қаралады. Адам – дене мен жаннан тұрады. Адам Дүниеге келгенде оның бойына жан келіп кіреді және ол сол адамның кармасын анықтайды. Мысалы, егер сәбидің денесіне қылмыскердің жан-дүниесі ұяласа, онда ол өсе келе қылмысқа баруы мүмкін. Бірақ ол өзін дұрыс ұстап, әрқашанда өзінің рухани тазалығын сақтаса,- мокшаға (құтылу) – сансарадан құтылу дәрежесіне көтеріліп, бұрынғы кармасынан айырылып, аспандағы рухқа қосылып, мәңгілікке жетуі мүмкін.

Мифологиядағы моральдық мәселелерге келер болсақ, онда Дүниеге байланбау, кемдерге көмектесу, ешнәрсені зәбірлемеу, өтірік айтпау сияқты талаптарға көп көңіл бөлінген. “Адам байлыққа қуанбауы керек: біз байлыққа ие бола аламыз ба, егер сені көрсек – Яма (Яма - өлім құдайы).

“Менің білетінім – байлықта тұрақтылық жоқ, өйткені мәңгілікке уақытшамен жетуге болмайды², деген дана сөздерді үнді мифологиясында табуға болады.

Үнді мифологиясының негізгі қағидалары соңынан пайда болған философиялық көзқарастарға өзінің зор әсерін тигізді.

Джайнизм (Джина – жеңіс) философиясының негізін қалаған Махавира деген ойшыл болған.

Джайнизм ²жеңіс² деген сөзден шыққан. Адам кімді жеңу керек? Басқаларды ма, әлде бүкіл Дүниені ме? - Жоқ, бұл Дүниедегі шынайы жеңіс – ол адамның өзін-өзі жеңуі.Джайнизм философиясында 9 ұғым бар. Олар – тірі (джива), өлі (аджива), ізгі, күнә, жанның бұзылуы (ашрава), самвара – жанның тазалануы, тәуелділік, карманы бұзу – нирджара, жанның денеден құтылуы – босау.

Джайнизм философиясының негізгі ұғымдарының бірі – святвада (свят – белгілі бір жағдайда). әрбір заттың шексіз әртүрлі қасиеттері мен белгілері бар. Уақыттың шеңберінде олардың бәрі өзгеріп отырады. Сондықтан, бірде-бір затты толығынан танып-білу мүмкін емес. Зат жөніндегі біздің тұжырымдарымыз щектелген болу керек.

Джайнизмнің “үш маржаны², - ол – дұрыс сенім, дұрыс білім, дұрыс жүріс-тұрыс.

Адам өзін-өзі жеңуі үшін бірнеше қағидаларды ұстауы керек. Олар:

Апариграха – дүниедегі заттарға қызықпау, байланбау, самарқау қарау;

Сатья - әрқашанда ол қандай қиын болса да шындықты айту;

Астея - ұрламау, өлейін деп жатсаң да ешнәрсені рұқсатсыз алмау, сұрап қана алу;

Ахимса – ешнәрсеге зәбірлік жасамау, өйткені барлық тіршіліктің жаны бар.

Тарихта мыңдаған жылдар өтсе де, джайнизмнің адам алдына қойған талабына әлі де болса қазіргі өркениет жеткен жоқ.

Уақытында үнді елінің ХХғ. ұлы азаматы Махатма Ганди ахимса қағидасына сүйене отырып, өз халқын бейбіт жолмен ағылшындардың бодандығынан алып шыққан болатын.

Ал бүгінгі таңда ахимсаның рөлі бұрынғыдан да жоғары болып отыр. Мысалы, бүгінгі таңдағы “аңшыларға² келетін болсақ, олар күннен күнге әлсіреп келе жатқан табиғатқа қаншалықты теріс әсерін тигізіп жатыр! Жануарды өлтірген - бір қадам адам өлтіруге жақын, ал адам өлтірілген жағдайда - соғыстың да бітпейтіні хақ. Сондықтан аң аулап, жануарлық инстинктерді оятқанша, табиғатқа тек “фото аулауға² шығу – бүгінгі таңның талабы.

Сонымен, джайнизм философиясының гуманистік моральдық құндылықтары - ұлы үнді халқының рухани ақмаржаны, ол бүгінгі таңға шейін қоғамдық сананың ажырамас бөлігі. Әсіресе, бұл құндылықтар бүгінгі барлық адамға керек материалдық қажеттіктерді өтеп, күнбе-күн жалған қажеттіктерді жасап, жарнама арқылы солардың жолына миллиондаған адамдарды салып қойған Батыс қоғамына ауадай қажет. Мұның өзін кейбір Батыс ойшылдарының өзі-ақ мойындап отыр.

Үнді елінде пайда болып, Дүниежүзілік үшінші дінге айналған философия ілімі- ол буддизм.

Буддизмнің негізін қалаған үнді елінің шакья тайпасынан шыққан Гаутама Сидхартқа (563-483 б.ғ.д.)

Будда жөніндегі аңыздарға қарағанда, ол үлкен гүлдеген бақтың ішінде туып-өсіп тәрбиеленіпті. Үйленіп, балалы болыпты. Бірақ, күндердің бір күнінде қалаға келіп, халықтың шексіз зардабын көріп, 29 жасында тәтті өмірден бас тартып, ел аралап кетеді. 6 жыл ел кезіп өзінің тәнін қинап, ел кезген брахмандармен сұхбаттасып, Дүниенің терең мәнін іздейді.

Бірақ, одан ешнәрсе шықпағаннан кейін, ол адамның зардап шегуінің себебі неде және одан қалай құтылу керектігі жөнінде ойланады.

Күндердің бір күнінде ол алып ағаштың түбіне келіп отырып ақырында ақиқатқа жетеді – ол Буддаға – яғни ағарған, даналық деңгейге көтерілген әулиеге айналады. Сол күннен бастап ол өзінің ашқан ілімін кеңінен халыққа тарата бастайды.

Будданың ашқан “Төрт ақиқаты²:

Бұл Дүниедегі өмір зардапқа толы. Оның көбін ешбір адам аттап өте алмайды, өйткені, адам бұл дүниеге жылап келеді, жылап кетеді; адам ауырып зардап шегеді; әке-шешесінен, ағайын туғанынан, сүйген жарынан, жолдас-жоралардан айырылып қайғырады. Мұның сыртында өмірден тілегеніне жете алмай қиналады. “Адам болу өте қиын. Өтпелі пәнденің өмірі қиын².

Зардапты жеңу үшін оның шыққан қайнар көзін, себебін білу керек. Оның себептері өмірге деген құштарлық, өмірде болуға деген іңкәрлік, ләззатқа тоймаушылық. “Құмарлықтан күшті от жоқ; жеккөруден артық пәле жоқ; денеден артық бақытсыздық жоқ; тыныш өмірден артық бақыт жоқ². “Ол мені аяғына басты, ол мені ұрды, ол мені жеңді, ол мені жалаңаш қалдырды², - мұндай ойларды ішінде сақтаған адамның жеккөруі тоқталмайды. “Адамдар дамыл таппай, қорқып қашқан қояндай, жағалай жүгіріп жүр².

Зардаптың себебі анықталғаннан кейін оны тоқтатуға болады, “өйткені, ешқашанда бұл дүниеде жеккөру жеккөрумен тоқтатылмайды, тек қана жеккөруді жоқ қылу арқылы оны тоқтатуға болады. Міне бұл мәңгілік шындық. Егер адам құмартудан құтылса, надандық пен жеккөруден арылса, ешнәрсеге байланбаса ғана әулиелік жолға түседі! ²

Зардапты тоқтатын жол бар – ол сегіз қырлы. Олар:

Дұрыс көзқараста

Дұрыс сөйлеуде

Дұрыс бағытта ойлауда

Дұрыс өмір салтында

Дұрыс жүріс-тұрыста

Дұрыс бетбұрыста

Дұрыс күш салуда

Дұрыс зейін қоюда

Міне осы сегіздік жолына түскен адам толығынан зардаптан айырылып нирванаға жетеді.

Сонымен, ләззат пен құмарту жолына түскен адамдар тұрпайы, пайдасыз, дөрекі, ал денесімен күресіп, оны қинаған адамдар зардаптан шыға алмайды. Тек ортаңғы жол, дүниені көрсетіп, білім әкеліп, екі жолдың ортасымен өтіп адамды тынышталуға, құдіретті білімге, даналыққа, нирванаға әкеледі.

Буддизмнің айтуына қарағанда, бұл Дүниедегі заттар мен құбылыстардың бәрі де бір-бірімен байланысып, бір-бірінен туып, бір-бірін алмастырып жатыр. Дүниеде өзімен-өзі өмір сүріп жатқан ешнәрсеге тәуелсіз екі-ақ нәрсе бар – ол кеңістік пен нирвана.

“Нирвананы ешкім тудырған жоқ, нирвана жөнінде ештеңе айта алмаймыз – ол пайда болды ма, әлде пайда болмады ма, пайда болуы керек пе, әлде керек емес пе, ол - өткенде ме, әлде болашықта ма, оны көзбен көруге, құлақпен естуге, иісін сезінуге, дәмін алуға, ұстап қарауға бола ма, әлде болмай ма². Онда нирвана болмағаны ғой.

“Нирвана бар, оған зердемен жетуге болады. Ақиқат жолымен өмір сүріп жатқан оқушы, егер ол сезімдік құмартудан айырылса, нирванаға жетеді. Дүниеде жел бар ма? - Бар. Онда маған желдің түсін, бітімін, көлемін, - үлкен бе, әлде кіші ме, ұзын ба әлде қысқа ма, - көрсетші²,- дейді Будда. Шәкірті оған былай дейді: “Ол мүмкін емес, мен оны көрсете алмаймын, желді қолмен ұстауға, құшақтап қамтуға болмайды, бірақ ол бар².

Будда оған жауап ретінде: “Сол сияқты, нирвана бар болғанымен, мен оны саған көрсете алмаймын²,- деп қорытады.

Қорыта келе, буддизм ілімі зардапты тоқтату үшін адамды бұл Дүниедегі қызыққа байланбауға шақырады, өйткені, ол адамды өзінің шексіз бір-бірімен байланысты ағымына салып, Дүниеге тәуелді келу заңының шеңберінен шығармайды, олай болса, бітпейтін зардап шектіреді, өйткені, бұл Дүние “Мая² - ұлы сағым, елес, алдамыш.

Сондықтан, құмартуды суытып, Дүниеге қызығудан бас тартып, бірте-бірте сөну, өшуді буддизм нирвана дейді. Яғни нирвана дегеніміз - өмірден бас тарту, бейболмысқа өту. Сонымен, Қытай философиясы сияқты, буддизмде де біз бейболмыс ұғымының іргетастылығын байқаймыз.

Буддизм философиясы Дүние жүзінде бірінші болып адам рухын ашып, оның құдіретті күшін көрсеткен философия. Касталарға бөлінген, адамды аяққа басып хайуаннан төмен көрген қоғамда, “мен табиғаттың, қоғамның соқыр заңдылықтарынан, тәуелді Дүниеге келу заңынан жоғарымын, мен – адаммын², - деген философияны буддизм дүниеге әкелді.

Адам сыртқы табиғатқа қарап, оған “Мен сенен жоғарымын, өйткені мен сені өз ішімде болса да құрта аламын, мен өз еркіммен сенімен байлайтын құмартуды тоқтата аламын², - дейді.

Адамзат тарихында мұндай батыл өмірден бас тартушылық ешқашан ешжерде болған жоқ.

Сонымен қатар, буддизмнің гүманистік–адамгершілік жақтары – ой тазалығы, іс-әрекет тазалығы, тіршілікті зәбірлемеу, зұлымдыққа зорлықпен қарсы шықпау, дүние қумау, кем-тар адамға қол ұшын беру, т.с.с. – адамзат рухының әрі-қарай шыңдалуына зор әсерін тигізді.

Үнді философиясындағы материалистік көзқарастар.

Әрине, үнді философиясында идеалистік ағымдар басым болғанымен, сонымен қатар онда материалистік көзқарастар да пайда болды.

Үнді философиясындағы натурфилософиялық көзқарастарға келетін болсақ, олар дүниені 5 тұрақтыдан тұрады деп есептеген. Олар – жер, су, от, ауа, кеңістік. “Осы дүниеде бес тұрақты қосылған, оған джива неге керек (джива – жан-дүние). “Егер 5 тұрақтының бірі болмаса, онда ол қосынды да жоқ. Ет, қан, май, сүйек, және оларды біріктіретін тарамыстан дене тұрады. Бірақ дживаны ешкім көрген жоқ. Жұрт джива естиді деп айтады. Бірақ құлақпен біз естиміз бе , -деген материалистік көзқарастарды біз кездестіреміз. Джива (жан) дегеніміздің өзі дене. Ал дененің бәрі кәртәйады, өзгереді, құриды. Ең алдымен ескіріп, тесіліп содан кейін құлайтын үй сияқты, сезім, манас (ақыл), жел де, ет пен қан да, сүйек те шіріп әрбіреуі өзін тудырған заттарға айналады,- деген сөздерді оқуға болады.

Екінші материалистер мәселені тереңірек қарап, Дүние алғашқы материядан – пракритиден жаратылған деген пікір айтады. Пракритидің 3 гуны (гун - қасиет) бар. Олар – саттва, раджас және тамас.

Үнді материалистерінің ойынша, пракритидің бұл 3 гуны бір-бірімен күресте болады. Егер раджас пен тамас жеңілсе, онда саттва үлкейеді. Раджас пен саттва жеңілсе – онда тамас ұлғаяды. Тамас пен саттва жеңілсе – раджас күшейеді.

Саттва ұлғайған адам өлгенде – таза әлемге жетеді.

Раджас ұлғайған адам өлгенде, ол тағы карманың шеңберінде туады.

Тамас ұлғайған адам өлгенде, олар адасқандардың ішінде қайта дүниеге келеді.

“Саттваға тұрақтылар – жоғарыға бағыттайды, раджасқа – ортада қалады, тамасқа – төменге, қараңғыға кетеді².

Үнді философиясында чарвака бағытының қағидалары қарапайым адамдардың арасында кең тарағанға ұқсайды.

“Осы өмірде бақытты болуға тырысайық!

Өлмейтіндер бұл өмірде жоқ екен.

Ол өлген сәтте күлге айналады,

қалайша ол бұл өмірге тағы келеді

Олай болса чарвактар өмірдің мәнін байлық пен ләззат алудан көрген, олар о дүниені мойындамаған.

Дүниеге құмарту, одан ләззат алудан ол бізге зардап әкеледі деп неге қашамыз? Біз өмірден ләззат алып, зардаптан құтылуымызға болады. Ол балықты ұстап алып етін жеп сүйегін лақтырып, күрішті қабығымен алып оны тазалап жеген сияқты,- деген пікір айтады.

Чарвактар, әсіресе, брахман дініне қарсы шығып, о дүние, жұмақ, тозақ ұғымдары адамдарды қорқытып, сондай көзқарсты тарату арқылы өзін асырап жүрген, ақылы мен еңбекқорлығы жоқ адамдардың айласы,- деген пікір айтады.

“Егер құрбандыққа шалынған жануар аспанға аттанса,

Онда соны жасаған адам өзінің әкесін неге шалмайды²

“Бұл өмірде ойнап күл де, қарызға алсаң да іхид іш (іхи шараптың бір түрі). Ертең-ақ күлге айналғанда, қайта өмірге келесің бе? Егер денеден кеткен басқа әлемге аттанса, онда ол өзі сүйетіндерге неге қайта оралмайды? ², -деген өткір сұрақтар қойып, өз заманындағы брахмандармен күрескен.

Үнді философиясында Дүниенің негізін екі бастамадан – пракрити (материя) және пурушадан (жан) шығармақ болған ағымды да кездестіруге болады.

“Білгің келсе, пракрити мен пуруша, - екеуінің де бастауы жоқ; біл, сананың өзгеруі пракритиден шығады; себеп пен іс-әрекет қайнар көзі – пракритиде. Пуруша пракритидің тудырған гундарынан ләззат алады², - дейді.

Қорыта келе, біз көне үнді философиясынан тамаша ойлар кездестірдік.

Олардың көбі біздің қазіргі заманға лайық, бүгін өмір сүріп жатқан адамдарға өзінің зор әсерін тигізеді.

Бүгінгі қоғамның интеллектуалдық топтарында кейбір адамдардың үнді дініндегі секталарға қызыға қарауы, соған кейде мүшелікке кіруі – ол, әрине, бүгінгі таңдағы елдегі рухани дағдарыспен байланысты. Сонымен қатар, үнді халқының бейбіт рухы, адамның бұл өмірде орын табу жөніндегі толғанысы өзіне баурап тартпай қоймайды.

Гегель уақытында айтқанындай, Күннің өзі шығыстан шыққаннан кейін, біз де философияның тарихын Шығыс елдерінен бастаймыз.

Бірақ, мұның өзі “Шығыстық² тұжырымына әкелмеуі керек. Жоғарыдағы көрсеткеніміздей, философия бір уақытта Дүниежүзінің үш жерінде - Қытай, Үнді, Грецияда дүниеге келеді. Философияның мәселелері бір болғанымен, бұл үш цивилизация оларға үш түрлі жауап береді, ұқыпты оқырман оны оқыған кезде байқайды ғой деген үміттеміз.

Сол үш цивилизацияның бірі - ұлы Қытай елі. Ол- бүгінгі таңда заманның талабына сәйкес жақсы жауап тауып, өте тез дамып келе жатқан ел. Ғалымдардың айтуына қарағанда, XX1 ғасырдың отызыншы жылдарында Қытай Дүниежүзіндегі ең дамыған елге, Дүниежүзінің экономикалық орталығына айналмақ.

Қытай елінде болып жатқан жаңару үрдістері сол елдің терең түп-тамыры – 4-5 мың жылға кететін мәдениетімен, сол халықтың дүниетанымы мен дүниесезімі (менталитеті), философиясымен байланысты. Синологтардың (қытайтанушылар) айтуына қарағанда, Қытайдың моральдық философиясының негізгі қағидалары бүгінгі заманның талабына сай келіп, реформаларды жеделдетуге өзінің зор ықпалын тигізуде.

Ендеше сол халықтың тудырған философиясын зерттеп, өзімізге керек жақтарын ойымызға түйейік.

Қытай философиясына кіріспестен бұрын бір-екі ауыз сөзді осы халықтың мифологиясына арнау керек, өйткені, қай халық болмасын, оның мәдениеті мен философиясының түп-тамыры, қайнар көзі сол көне аңыздарға барып тіреледі. Қытай аңыздарында Дүниенің жаратылуына көп көңіл бөлінген. Алғашқы тұңғиықтың (хаостың) ішінде үлкен жұмыртқа пайда болып, оның ішінен дәу алғашқы адам – Пань-Гу шықты,- дейді Қытай мифологиясы. Содан кейін ол оң қолымен сермеп қалғанда, хаос қаққа жарылып, жер мен аспан пайда болыпты. Әрі қарай оның тынысы желге айналып, дауысынан – күн күркірейді, бір көзінен күн туса, екіншісінен ай пайда болады, Дүниенің төрт бөлігі – оның екі қолы мен екі аяғынан, өзендері – оның қанынан, жаңбыр – шыққан терінен пайда болыпты.

Қытай мифологиясында Дүниенің екі бастауы – еркектік жағы - ян - ол жеңіл, ақшыл бөлшектерден, ал әйелдік жағы – инь – керісінше, ауыр, қараңғы түсті бөлшектерден тұрады. Олардың бір-бірімен әр-түрлі өлшемде қосылуы- бүкіл болмыстағы барлық заттар мен құбылыстарды құрайды.

Б.ғ.д. Vқ-V ғ.ғ. Қытай елінде мифологиялық дүниетанымнан философияға қөшу үрдістері басталады. Сонау көне заманнан бастап Қытай философиясында үш негізгі ағым пайда болды. Олар: даосизм – бұл ағымды Қытайдың натурфилософиясы деуге болар еді. Екінші ағым – Кон-фу-циандық - ол Қытай халқының моралдық философиясы, үшінші – Фа-цзя мектебі –ол Қытайдың әлеуметтік-саяси философиясы. Бұл ағымдар сонау көне заманда пайда болып, осы уақытқа шейін осы халықтың дүниетанымында елеулі орын алады.