Алматы «Сардар» баспа үйі
төрпи – “егеу” болып қолданылатындығы айтылады. Қазіргі уақытта мұндай сөздер -дай, -дей, -тай, -тей
жүктеу/скачать 1,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| төрпи – “егеу” болып қолданылатындығы айтылады.
Қазіргі уақытта мұндай сөздер -дай, -дей, -тай, -тей жұрнағы арқылы жасалып, лексикаланған сөздер сияқты осы -дай жұрнағымен қалыптасқан күйінде қолданылып кеткен. Лексикалану үдерісінде өз дербестігінен айрылған сөздердің қазіргі уақытта өзінің заттық мағы- насынан мүлдем қол үзіп, алшақтап кеткендігі байқалады. Сонымен қорыта келе, мағынасы көмескіленген сөздер тілімізде көптеп саналады. Бұл сөздердің мағынасы түрлі себептермен күң- гірттелінген, тілімізде сөздің өзі сақталса да, халықтың есінде, жадында оның бір замандағы айқын-анық лексикалық мағынасы ұмыт болған. Салыстыруға, теңеуге алынған сөздер көзге кəрініп тұрған бейнелі бір заттармен салыстыру арқылы айтылады. Бұл теңеулердің бейнелері қан- дай нəрсені сипаттамасын, сол бір ғана қасиетімен кəрінеді. Ол қасиет- тер: дағарадай, дардай,дыраудай,мауыздай,дырдай,зіңгіттей,сомадай, соқталдай, добалдай, қолақпандай, сайдауыттай – «үлкен», “ірі”, “зор”; Жалпы, үлкен, ірі деген ұғымды білдіретін көптеген сөздер бар тіліміз- де. Бұлардың мағыналары бір-біріне өте жақын, бірақ солай бола тұра бір-бірінен айырғысыз емес. Зəредей құйттай //құйтақандай //құй- тымдай, қаршадай, титтей//титімдей – кішкентай,тұттай, тырдай– жалаңаш т.б. Бұлар бір контекстің аясында қолданылмағанымен, жалпы теңеулік жүйенің ауқымында өмір сүріп, бір ғана ұғымның синонимдік теңеулері ретінде қолданылады. Бұлардың мағыналары бір-біріне өте жақын болғанымен, стильдік реңктері, эмоциялық бояулары əртүрлі. Сөздің тарихы мен түп төркінін анықтауда сол халықтың өткендегі тұрмыс-салтының, мəдени-рухани өмірінің, өзге ел-жұртпен аралас- 168 құралас болғандығын көруге болады. Сонымен қатар, бұл сөздердің сөздік қорға қосқан үлесі зор жəне мұндай сөздер тілімізде ұшан-теңіз. Мағынасы күңгірттенген жер-су атауларының этимологиясы АҢҚАТЫ. Аңқаты атауын түркі тілдерінде кездесетін мына сияқ- ты сөздермен түбірлес əрі мағыналас деп қараймыз. Қырғыз тілінде – ақ – «шұңқыр», «ор»; якут тілінде аңхай – «жыра», «жылға», «сай», «ор» т.б. Осы деректерге сүйенсек, якут тілінде сақталған жыра, сай мағынасындағы аңхаймен қазіргі қазақ тіліндегі фразеологиялық тіркес түрінде сақталған аңқа –аңқасы кебу дегенді аңқа «аң – «ауыз қуысы», «саңылау», «өңеш», «жұтатын тесік» мағынасындағы түбірден шыққандығын көреміз. Ал -қа В.Котвичтің зерттеулерінде «кішірейту», «еркелету» мағынасын беретін -қан, -кен, -ған, -ген жұрнақтарымен ты- ғыз байланысты да, -ты зат есімнен қатыстық сын есім тудыратын қосымша. Осы тектес архетипті тұлғалы топонимдер қазақ тілінде баршылық: Аңқаты, Бұлдырты, Өлеңті, Шідерті, Мойынты, Жымпи- ты т.б. жүктеу/скачать 1,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|