Қосылыстары, алыуы, олардың қасиеттері

Sе, Те ауада жанғанда диоксидтері түзіледі:

Те (Sе) + О₂ → ТеО₂ (SеО₂). Бұл диоксидтер-қатты, полимер заттар. SO₂ – SeO₂ – TeO₂ қатары бойынша қышқылдық қасиеттері азаяды.

ТеО₂ суда нашар ериді, ол амфотерлік қасиет көрсетеді. SеО₂ суда жақсы ериді, екі оксид те сілтілерде жақсы ериді.

(TeO₂) SеО₂ + 2NaOH = (Na₂TeO₃) Na₂SeO₃ + H₂O,

TeO₂ + 4НСІ → ТеСІ₄ + 2H₂O

Осы оксидтерге сәйкес селенді және теллурлы қышқылдар тұздары –селениттер мен теллуриттер түзіледі. Бұл қышқылдардың күші H₂SO₃ − H₂SeO₃ − H₂TeO₃ қатар бойынша төмендейді. Бұл қышқылдарды тұздарына күшті қышқылдармен әсер етіп, бөліп алуға болады. Н₂SeO₃ – ақ, оны диоксидін суда ерітіп те алуға болады, ылғал жұтқыш, қатты зат, егер температура 70⁰С-тан жоғары болса, айрылады; Н₂ТеО₃ полимеризацияланады, оны ТеО₂ ^. хН₂О деп те жазуға болады, амфотерлік қасиет көрсетеді. Екі қышқыл да әлсіз қышқылдар, күшті тотықтырғыштар оларды селен қышқылы мен теллур қышқылына айналдырады.

5Н₂SeO₃ + 2КМnO₄ +3Н₂SО₄ = 5Н₂SeO₄ + 2МnSО₄ + К₂SО₄ + 3Н₂О

Теллурдың ортотеллур Н₆ТеО₆ және Н₂ТеО₄ метателлур қышқылдары бар. Н₂SeO₄ және Н₂ТеО₄ селен, теллур қышқылдары. Бұл қышқылдар-түссіз, қатты заттар. Н₂SeO₄ –күшті қышқыл, Н₆ТеО₄ әлсіз қышқыл. Н₂ТeO₄ және Н₂SeO₄ күшті тотықтырғыштар:

SeO₄^2- + 4H⁺ + 2e = Н₂SeO₄ + Н₂О, Е = 1,15в

Н₆ТеО₆ + 2Н⁺ +2e → ТеО₂ + 4H₂OЕ = 1,02в

SО₄^2- + 4Н⁺ +2e → Н₂SО₃ + H₂OЕ = 0,17в

Бұл мәндерден Н₂SО₄ әлсізірек тотықтырғыш екендігін көруге болады, сондықтан олар НСI-ды СI₂-ге дейін тотықтыра алады (Н₂SО₄ – тотықтыра алмайды):

Н₂SeO₄ +2 НСI = СI₂ + Н₂SеО₃ + Н₂О

Селен қышқылында ыстық күкірт қышқылы да еріте алмайтын алтын ериді:

2Аu+6H₂SeO₄ =Au₂(SeO₄)₃+3SeO₂ +6H₂O

бірақ платинаны еріте алмайды, тек селен және тұз қышқылдарының концентрлі ерітінділері қоспасы болса, платина мен алтынды ерітеді (хлор атомы бөлінетіндіктен):

2Н₂SeO₄+4НСI+ Рt = PtCI₄ +2SeO₂+4H₂O

Селенаттар сульфаттарға көбірек ұқсас: бірдей металдардың селенаттары мен сульфаттары ерігіштіктері бойынша жақын, ашудас сияқты қос тұз түзуге қабілеттіліктері де ұқсас, кристаллохимиялық структуралары жақын. Олардың арасында изоморфизм мысалдары көп, ал теллураттар бөлектеу, ВаТеО₄ суда жақсы ериді. Сонымен бірге, селенаттар тұрақсыздау, оттегіні оңай бөледі, ал тотықсыздандырғыштармен қыздырған кезде селенді бөледі.

Ортотеллур қышқылын қыздырғанда триоксид түзіледі.

300⁰

Н₆ТеО₆ = 3H₂O + TeO₃ не H₂TeO₄ = H₂O + TeO₃

Селен триоксиды былай алынады: К₂SeO₄ + SO₃ = К₂SO₄+ SeO₃,

SeO₃ кристалды зат, суда жақсы ериді, TeO₃ суда ерімейді. SeO₃, TeO₃ күшті тотықтырғыштар, суық тұз қышқылын SeO₃ тотықтыра алады, ал TeO₃-тек қыздырғанда: ЭО₃ + 2НСI → СI₂ +Н₂ЭО₃ әрекеттеседі, РоО₃ алынған жоқ.

Селен қышқылы күші бойынша Н₂SO₄ жақын К_D = 1^.10^-2, ал теллур қышқылы әлсіз К_D = 2^.10^-8.

Сонымен, селен қышқылын SeO₃ + Н₂О = Н₂SeO₄ алса, теллур қышқылын тек қыздырып, мына реакция бойынша алады:

t ⁰

Те + Н₂О₂ → Н₂TeO₄ + 2H₂O

Күкіртті сутектің гомологтары Н₂Se, Н₂Те – ұшқыш заттар.

Оларды былай алады: АI₂Te₃ + 6H₂O = 3H₂Te + 2AI(OH)₃ теллуридтерді, селенидтерді суда не сұйық қышқылдарда ерітіп те алады:

FeSe + 2HCI = FeCI₂ + H₂Se

Олар улы, түссіз, жағымсыз иісті газдар, суда ерітіп, әлсіз қышқылдарын алады. Н₂S → Н₂Sе → Н₂Те қышқылдық қасиеттері артады, себебі халькоген мен сутегі арасындағы байланыстың беріктігі азаяды. Н₂Те тек орта тұз түзеді.

Н₂S → Н₂Sе → Н₂Те тотықсыздандырғыш қасиеттері жоғарылайды. Н₂Sе және Н₂Те судағы ерітінділерінде тотығып, бос Sе,Те бөледі. Газ тәріздес Н₂Sе мен Н₂Те жанғанда диоксидтер түтінденіп бөлінеді:

2Н₂Э + 2О₂ → 2Н₂О + ЭО₂

Селенидтер (металдармен қосылыстары) қасиеттері бойынша көбірек сульфидтерге ұқсас. Сілтілік металдар, мыс және күміс селенидтері мен теллуридтері – стехиометриялық қосылыстар, селенсутек және теллурсутек қышқылдарының тұзы, олар оңай гидролизденеді.