Архивтік нұсқа Редакциялау күні

Архивтік нұсқа
Редакциялау күні
25.12.2006
Сақтау күні
04.04.2022
Дата редакции
25.12.2006
Дата скачивания
04.04.2022
Қазақстан Республикасының электронды нысандағы нормативтік құқықтық 
актілердің эталонды бақылау банкі
Эталонный контрольный банк нормативных правовых актов 
Республики Казахстан в электронном виде
ҚР НҚА ЭББ-гі нақты
құжатқа сілтеу QR-коды
Құжат ҚР ЭББ НҚА басып шығару нысанына сәйкестендіру сатында
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
Қазақстан Республикасы Жоғарғы 
Сотының нормативтік қаулысы 
2002 жылғы 11 сәуір N 6
Верховный Суд Республики Казахстан
Кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстары және оларды қоғамға қарсы 
іс-әрекеттер жасауға тарту жөніндегі істер бойынша сот практикасы туралы
Кәмелетке толмағандардың қылмыстары мен оларды қылмыстық және 
қоғамға жат әрекеттерге тарту туралы істер жөніндегі сот практикасын 
жинақтаудың қорытындыларын талқылап, кәмелетке толмағандардың 
жауапкершілігін және оларға қатысты сот ісін жүргізудің тәртібін реттейтін 
Қазақстан Республикасының қылмыстық және қылмыстық-іс жүргізу заңдарының 
дұрыс және біркелкі қолданылуын қамтамасыз ету мақсатында жалпы отырыс 
қаулы етеді:
1. Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі сот ісін жүргізуге 
қатысты заңмен бекітілген талаптар мен ережелерді қатаң сақтау, осы санаттағы 
істерді уақытылы және сапалы қарау қажеттілігіне соттардың назары аударылсын.
2. Қылмыс жасағаны үшін қылмыстық жауаптылық басталатын жас 
шамасы Қазақстан Республикасы Қылмыстық
(бұдан әрі - ҚК)
кодексінің
15-
көрсетілген. Қылмыстық іс жүргізуші органдар кәмелетке 
бабында
толмағандардың істері бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылған адамның 
жасын (туған жылын, айын, күнін) дәл анықтау жөнінде шара қолдануға міндетті. 
Бұл орайда адамның белгілі жасқа толуы ол туған күні емес, келесі тәуліктен 
бастап есептеледі.
Адамның жасын растайтын құжаттар болмаған жағдайда немесе ол 
құжаттар күмән тудыратын болса, Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс 
жүргізу
(бұдан әрі - ҚІЖК)
2-тармағына сәйкес 
кодексінің
241-бабының
сараптама тағайындау қажет. Мұндайда сараптамашылар белгілеген жылдың 
соңғы күні туған күн болып есептеледі. Сараптамашылар жастың ең төменгі және 

Архивтік нұсқа
Редакциялау күні
25.12.2006
Сақтау күні
04.04.2022
Дата редакции
25.12.2006
Дата скачивания
04.04.2022
Қазақстан Республикасының электронды нысандағы нормативтік құқықтық 
актілердің эталонды бақылау банкі
Эталонный контрольный банк нормативных правовых актов 
Республики Казахстан в электронном виде
ең жоғарғы мөлшерін жылдар санымен белгілесе (мысалы, 14-тен 15-ке дейін), 
онда сараптама ұсынған жастың ең төменгі мөлшері есепке алынуы қажет.
3. Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту туралы 
және оған жаза тағайындау туралы мәселелерді дұрыс шешу үшін ҚІЖК-нің 117
және
көрсетілген мән-жайлардың елеулі маңызы бар. Сондай-
481-баптарында
ақ, кәмелетке толмағанның иланушылығы, ашушаңдығы, тәуелділігі, 
сөзуарлыққа, бастамашылыққа, қиялға бейімділігі сияқты жеке басының өзіндік 
қасиеттерін анықтап алу қажет. Бұл мақсатта кәмелетке толмаған адамды 
тәрбиелеп отырған адамдардан және басқа да адамдардан жауап алып, оның 
денсаулығына және санасының дамуына қатысты ресми құжаттарды сұратып, 
сондай-ақ оның жеке басының құжаттарын (күнделіктер, жазбалар, хаттар, 
аудиожазбалар және т.б.) зерттеген жөн.
4. Кәмелетке толмағанның ақыл-есінің кенже қалуы туралы жорамалға 
негіз болатын мәліметтер болған жағдайда, оның психикалық жетілуін анықтау 
үшін міндетті түрде жан-жақтылы психологиялық-психиатриялық сараптама 
тағайындалады.
Егер мұндайда кәмелетке толмағанның, психикасының бұзылуына 
байланысты емес, психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан онша 
ауыр емес немесе ауырлығы орташа қылмысты жасау кезіндегі өзінің іс-
әрекетінің іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін түсіне алмағаны не оған 
ие бола алмағаны анықталса, онда ол ҚК-нің
3-бөлігінің 
15-бабының
ережелеріне сәйкес қылмыстық жауапкершілікке жатпайды.
Ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасалған кезде осындай психикалық 
дамуы жағынан артта қалуы оған жаза тағайындалғанда ескерілуі қажет.
5. ҚІЖК-нің
1-бөлігінің 2-тармағына және
2-
71-бабы
486-бабының
бөлігіне сәйкес кәмелетке толмағанның қылмыстары туралы істер бойынша 
кәмелетке толмағанды ұстау немесе қамауға алу кезінен бастап немесе одан 
сезікті немесе айыпталушы ретінде бірінші жауап алынған кезден бастап 
қорғаушының қатысуы міндетті болып табылады. Қылмыстық істі жүргізуші 
орган ҚІЖК-нің
2-бөлігіне сәйкес кәмелетке толмағанның 
73-бабының
қорғаушыдан бас тартуын, оның себептеріне қарамастан, қабылдауға тиіс емес.
Егер іс тергелген немесе сотта қаралған кезде сезікті, айыпкер, 
сотталушы кәмелетке толған жағдайда, қылмыстық істі жүргізуші орган ҚІЖК-

Архивтік нұсқа
Редакциялау күні
25.12.2006
Сақтау күні
04.04.2022
Дата редакции
25.12.2006
Дата скачивания
04.04.2022
Қазақстан Республикасының электронды нысандағы нормативтік құқықтық 
актілердің эталонды бақылау банкі
Эталонный контрольный банк нормативных правовых актов 
Республики Казахстан в электронном виде
нің 73-бабының талаптарын қатаң сақтай отырып, оның қорғаушыдан бас тартуын 
қабылдауға құқылы.
Қылмыстық қудалау органдары және соттар Қазақстан Республикасы 
Конституциясының
3-бөлігінің және ҚІЖК-нің 
13-бабының
28-бабының
талабына сәйкес, барлық жағдайларда кәмелетке толмаған сезіктінің, 
айыпкердің, сотталушының білікті заң көмегін алу құқығын қамтамасыз етуге 
тиіс.
6. Алдын ала тергеу барысында кәмелетке толмаған сезіктінің, 
айыпкердің қорғалу құқығы бұзылғаны анықталған болса, соттар іс бойынша 
жиналған дәлелдемелерге баға берген кезде заңдылық пен сот ісін жүргізудің 
принциптері бұзылған деп есептесе, онда
ҚІЖК-нің 9, 116, 128-баптарын
басшылыққа алып, заңда көрсетілген негіздер болған жағдайда, істегі 
материалдардың кейбір дәлелдемелерінің күші болмаған деп танығаны жөн.
Кәмелетке толмаған адамдар жөніндегі істерге міндетті түрде 
қорғаушының қатысуы туралы заң талаптарының сақталмауы - ҚІЖК-нің 415-
3-бөлігінің 4-тармағына сәйкес қылмыстық іс жүргізу заңын елеулі 
бабы
бұзушылық болып саналып, оны үкімнің бұзылуына әкеліп соқтыратын жағдай 
деп қарау қажет.
7. Қорғаушының іске қатысуы алдын ала тергеу органдарын және сотты 
кәмелетке толмаған айыпкердің, сезіктінің, сотталушының заңды өкілін іске 
қатыстыру міндетінен босатпайды.
Кәмелетке толмағандардың заңды өкілі ретінде ҚІЖК-нің 7-бабының
22-тармағында көрсетілген адамдар ғана бола алады.
Егер кәмелетке толмаған адамның ата-анасы болмаса және ол жалғыз 
тұрса немесе оны басқа біреу асыраса, бірақ ол тиісті түрде оның қорғаншысы 
немесе қамқоршысы болып тағайындалмаса, онда ҚІЖК-нің
1-
487-бабының
бөлігіне сәйкес іске міндетті түрде қорғаншы және қамқоршы органдардың 
өкілдері қатыстырылуы тиіс.
8. Заңды өкіл немесе қорғаншы және қамқоршы органның өкілі 
кәмелетке толмаған сезіктіден немесе айыпкерден бірінші рет жауап алған сәттен 
бастап іске қатыстырылуы тиіс, бұл туралы тергеуші ҚІЖК-нің 487-бабының 3-
бөлігінде көрсетілген олардың құқықтарын түсіндіре отырып, қаулы шығарады.

Архивтік нұсқа
Редакциялау күні
25.12.2006
Сақтау күні
04.04.2022
Дата редакции
25.12.2006
Дата скачивания
04.04.2022
Қазақстан Республикасының электронды нысандағы нормативтік құқықтық 
актілердің эталонды бақылау банкі
Эталонный контрольный банк нормативных правовых актов 
Республики Казахстан в электронном виде
Туысқандық, қорғаншылық пен қамқоршылықты жүзеге асыру және 
олардың асырауында болу фактілері заңмен бекітілген тәртіп бойынша расталуы 
қажет.
Қылмыстық істі жүргізуші орган кәмелетке толмаған сезіктінің, 
айыпкердің қатысуымен жасалатын барлық процессуалдық әрекеттерге заңды 
өкілді өздерінің процессуалдық құқықтарын жүзеге асыруы үшін қатыстыруға 
құқылы.
Заңды өкіл сот талқылауы аяқталғанша сот отырысының залында 
болады. Сот оның ҚІЖК-нің
1-бөлігінде көрсетілген құқықтарын 
492-бабының
сот отырысының дайындық бөлігінде түсіндіруге міндетті.
9. Кәмелетке толмаған сезіктінің, айыпкердің, сотталушының заңды 
өкілдерінің бірі қорғаушы міндетін атқарған жағдайда, қылмыстық іс жүргізуші 
орган іске оның басқа заңды өкілін қатыстыруға, ал ондайлар болмаған жағдайда 
қорғаншы және қамқоршы органдардың өкілін міндетті түрде қатысуын 
қамтамасыз етуге тиіс.
10. Адам кәмелетке толған сәттен бастап заңды өкілдің міндеті 
тоқтатылады, бұл туралы қылмыстық қудалау органдары қаулы шығарады, ал сот 
өз отырысының хаттамасына тиісті мәлімет енгізеді. Мұндай жағдайларда, бұрын 
заңды өкілдері болған адамдардан олардың келісімімен куә ретінде кәмелетке 
толмағанның жалпы психологиялық мінездемесіне, сондай-ақ тұрмыстық және 
оны тәрбиелеу жағдайларына қатысты мәселелер бойынша жауап алуға болады.
11. Істің мән-жайларын және кәмелетке толмағанның өмір сүру және 
тұрмыс жағдайларын ескере отырып, оларды ата-анасының, қорғаншылар мен 
қамқоршылардың немесе басқа да сенімді адамдардың, сондай-ақ өзі тұрған 
арнайы балалар мекемесі әкімшілігінің қарауына беру жөніндегі бұлтартпау 
шарасын кеңірек қолданған жөн. Бірақ мұндайда кәмелетке толмағанды ата-
анасының немесе басқа адамдардың қарауына беру олардың жазбаша өтініші 
бойынша ғана мүмкін болатынын ескеру қажет.
Егер кәмелетке толмаған айыпкерді өмір сүру және тәрбие алу 
жағдайларына байланысты бұрын тұрған жерінде қалдыруға болмаса, онда ол 
ҚІЖК-нің
сәйкес прокурордың санкциясын алған тергеушінің 
490-бабына
қаулысы немесе соттың қаулысы бойынша арнаулы балалар мекемесіне 
орналастырылуы мүмкін.

Архивтік нұсқа
Редакциялау күні
25.12.2006
Сақтау күні
04.04.2022
Дата редакции
25.12.2006
Дата скачивания
04.04.2022
Қазақстан Республикасының электронды нысандағы нормативтік құқықтық 
актілердің эталонды бақылау банкі
Эталонный контрольный банк нормативных правовых актов 
Республики Казахстан в электронном виде
12. Соттар кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы істер 
бойынша сот отырысын тағайындау мүмкіндігі туралы мәселені шешкен кезде 
ҚІЖК-нің
көрсетілген мәселелермен қатар кәмелетке толмағанды 
300-бабында
қамауға алудың негізділігін жан-жақты тексеріп, мұндай шараның тек ерекше 
жағдайларда, ол ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасағанда, ҚІЖК-нің 150-бабында
көрсетілген негіздер болғанда ғана қолданыла алатынын ескергендері жөн.
Мұндайда ҚІЖК-нің
4-бөлігіне орай осы кодекстің
491-бабының
153-
белгіленген алдын ала тергеу барысында кәмелетке толмағанды қамауда 
бабында
ұстаудың мерзімі алты айдан аспауға тиіс.
Тергеу органдары жоғарыда аталған талаптарды орындамаса және 
кәмелетке толмағанды негізсіз қамауға алған жағдайда, сот оның бұлтартпау 
шарасын өзгертуге немесе бұзуға міндетті.
13. Іс жөніндегі дәлелдемелерді, оның ішінде кәмелетке толмаған 
сезіктінің, айыпкердің істі алдын ала тергеу барысында берген жауаптарын 
зерделеген кезде, соттар тергеу әрекеттерін жүргізу үшін кәмелетке толмағанды 
оның заңды өкілі арқылы шақыруға және ұзақтығы үзіліссіз екі сағаттан артық 
емес, ал күніне төрт сағаттан артпайтын жауапты тәуліктің күндізгі уақытында 
алу қорғаушының, заңды өкілдің, ал қажет болған жағдайда психологтың, 
педагогтың міндетті түрде қатысуымен алуға міндеттейтін ҚІЖК-нің
және
484
талаптарының орындалғанын тексеруге міндетті.
485-баптарының
Заңның бұл талаптарын орындамау, сондай-ақ кәмелетке толмағанның 
қылмыс жасағанына сезіктенуге немесе оған айып тағуға жеткілікті негіз бола 
тұра, одан куә ретінде жауап алу кәмелетке толмағанның жауаптарын дәлелдер 
ретінде тануға жол бермейді.
Қылмыстық іс жүргізуші органдар іске қатысушы педагогтар мен 
психологтарға ҚІЖК-нің
көрсетілген мамандардың құқықтары мен 
84-бабында
міндеттерін түсіндіруге міндетті, себебі олар бұл жағдайда мамандар болып 
табылады.
14. Соттар қоғамдық қауіптілігі кішігірім қылмыс жасаған кәмелетке 
толмағандарға, егер ҚК-нің
көзделген тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу 
82-бабында
шараларын қолдану арқылы оларды түзеу немесе қайта тәрбиелеу мүмкін болса, 
қылмыстық жаза қолдану жағдайларын болдырмаулары тиіс.

Архивтік нұсқа
Редакциялау күні
25.12.2006
Сақтау күні
04.04.2022
Дата редакции
25.12.2006
Дата скачивания
04.04.2022
Қазақстан Республикасының электронды нысандағы нормативтік құқықтық 
актілердің эталонды бақылау банкі
Эталонный контрольный банк нормативных правовых актов 
Республики Казахстан в электронном виде
ҚК-нің
орай тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын 
81-бабына
қолданумен кәмелетке толмағандарды жазадан босату үшін:
а) кәмелетке толмағанның қылмысты бірінші рет жасауы;
б) қылмыстың онша ауыр емес немесе ауырлығы орташа санатқа жатуы;
в) кәмелетке толмағанды тәрбиелік әсері бар шараларды қолдану 
жолымен түзеу мүмкіндігі болуы қажет.
15. Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы шешімді 
сот қана және істі басты сот талқылауында қарап, айыптау үкімін шығарған кезде 
ғана қабылдауы мүмкін.
Ата-аналардың немесе олардың орнындағы адамдардың, немесе арнаулы 
мемлекеттік органның қадағалауына тапсыру, сондай-ақ бос уақытын шектеу 
және тәртібіне ерекше талап белгілеу сияқты тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу 
шаралар, соттың пікірінше, оның түзелуіне немесе қайта тәрбиеленуіне қажет 
мерзімге немесе ол он сегіз жасқа толғанша қолданыла алады. Бұл жөнінде үкімде 
көрсетілуге тиіс.
16. Қандай да болмасын жағдайда, сонымен қатар, егер кәмелетке 
толмағандар тәрбиелік әсері бар шараларды қолдану мерзімі ішінде олардан 
жалтарып немесе жаңа қылмыс жасағанда да тәрбиелік әсері бар шараларды 
қылмыстық жазаға ауыстыру мүмкіндігі заңда көрсетілмегені түсіндірілсін.
ҚК-тің
екінші бөлігіне сәйкес тәрбиелік әсері бар шаралар 
77-бабының
қолданылған кәмелетке толмағандардың соттылығы жоқ деп танылады.
17. Кәмелетке толмағандарға жаза тағайындаған кезде соттар ҚК-нің 52-
көрсетілген жағдайлардан басқа олардың тұрмыс және тәрбие алу 
бабында
жағдайларын (отбасындағы сәтсіз жағдай, ата-ананың, басқа туысқандардың 
жасөспірімдерге дөрекілікпен, кейде қатыгездікпен қарауы және т.б.), психикалық 
дамуы деңгейін, жеке басының ерекшеліктерін (психикасының бұзылуы, 
сабырсыздық, қызбалық және т.б.), қылмыс жасаудың себептерін (тентектік, 
"елмен бірге", қызғанушылық, кек алушылық және т.б.), жасөспірімге ересек 
адамдардың әсер етуін ескеруге міндетті.
ҚК-нің
сәйкес айыптының кәмелетке толмауы қылмыстық 
53-бабына
жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жай болып табылатынын соттардың 
ескергені жөн.

Архивтік нұсқа
Редакциялау күні
25.12.2006
Сақтау күні
04.04.2022
Дата редакции
25.12.2006
Дата скачивания
04.04.2022
Қазақстан Республикасының электронды нысандағы нормативтік құқықтық 
актілердің эталонды бақылау банкі
Эталонный контрольный банк нормативных правовых актов 
Республики Казахстан в электронном виде
18. Кәмелетке толмағанға қатысты үкім қабылдаған кезде соттар ҚІЖК-
нің
және
көрсетілген мәселелерді шешуге тиісті.
371
494-баптарында
Мұндайда сот үкімде қабылданған шешімнің себептерін көрсете 
отырып, кәмелетке толмағанға оның түзелуі және қайта тәрбиеленуі қоғамнан 
шеттетусіз мүмкін болмаған жағдайда ғана бас бостандығынан айыру жазасын 
тағайындау туралы шешім қабылдауға құқылы.
Кәмелетке толмағандарға ұзақ мерзімге бас бостандығынан айыру 
жазасын тағайындау фактілерін жою қажет.
19. Егер кәмелетке толмағанға бас бостандығынан айыру жазасы ҚК-нің 
53-бабының 4-бөлігінде және
2-3-бөліктерінде көрсетілген ережелер 
56-бабының
ескеріле отырып тағайындалса, онда жазаның неғұрлым ауыр түрі мерзімінің 
немесе мөлшерінің жартысы және төрттен үш бөлігі тиісінше кәмелетке 
толмағанға аяқталған қылмыс үшін тағайындалуы мүмкін бас бостандығынан 
айыру жазасы 10 немесе 12 жылдан бастап есептелуі тиіс.
20. Егер адам бірнеше қылмыс жасап, олардың бірі 18 жасқа толғанша, 
ал басқалары кәмелетке толғаннан кейін жасалса, сот жазаны қылмыстардың 
жиынтығы бойынша тағайындаған кезде ҚК-нің 79-бабының талаптарын ескере 
отырып, әуелі он сегіз жасқа дейін жасаған қылмыстары үшін, ал содан соң 
кәмелетке толғаннан кейін жасаған қылмыстары үшін түпкілікті жазаны ҚК-тің
ережелері бойынша тағайындайды.
58-бабының
21. ҚК-нің
1-бөлігінің мазмұнына орай мүлікті тәркілеу 
79-бабының
ретіндегі қосымша жаза кәмелетке толмағандарға тағайындалмайды.
Егер ҚК-нің ерекше бөлігінің тиісті бабының санкциясы мүлікті 
тәркілеуді міндетті қосымша жаза ретінде көздесе, онда соттар оның 
қолданылмауын, ҚК-нің 79-бабына сілтеме жасай отырып, үкімде дәлелдеулері 
қажет.
22. ҚК
төртінші бөлігіне сәйкес кәмелеттік жасқа толмай 
13-бабының
тұрып жасалған ұрлық үшін бұрынғы соттылықтар, қылмыстың қайталануын тану 
кезiнде, әрекеттерді бірнеше рет немесе екi немесе одан да көп рет сотталған 
адам жасаған белгілері бойынша дәрежелеу кезінде ескерілмейтіні түсіндірілсін.