Тұранның үлы перзенті. ЖАЛАЙЫРЛАР ӘУЛЕТІ
VIII ғасырда Таяу Шығыста (Арабтық Ирак) хижраның (XIV ғ б. д.) өздерін Жалайыр деп атап, әулет құрғандар тұрандықтардың ұрпақтары. Бүл әулет бұрын қуатты мемлекет болтан Хұлағулар империясының қира- ған орнында құрылды. Хұлағу — Төлейдің ұлы. Төлей — Шыңғыс ханның кенже баласы. Бұл орайда Шыңғыс хан ұрпақ- тарының ішінен көптеген талантты мемлекеттік қайраткерлер шыққанын атап айтқан жөн. Мәселен, үлкен ұлы Жошы немересі Батый Дешті Қып- шақ елін, Ресейдің бір бөлігін билеп, “Алтын Орданы” орнатты. Жошының басқа бір ұлы Орда, Сібірді биледі, ал үшінші ұлы Ш ейбан ж ән е оның үрпағы Мұқаммед, Әбілхайырдың немересі — Шейбандар әулетін құрып, бүкіл Орта Азияны өзіне бағындырды. Төленің ұлдарының бірі Хұлағу 1258 жылы Халифатпен шайқаста шығып, үстем, Таяу Шығыста Хұлағулар әул етін ің н егізін қалады. Т өленнің басқа бір ұлы Құбылай С олтүстік Қытайды билеп түрды. Хұлағу империясы құлап, ұсак княздықтарға бөлініп, әрқайсысы өз ал- дына дербес мемлекет болуға тырысып бақты. Сондай княздықтардың бірі - Жалайырлар әулеті. Олар бар болтаны 101 жыл өмір сүріп, тіпті гүлденіп- өркендеу дәрежесіне, жетпей ыдырап кетті. Отан, әрине, көптеген себептер болды. Жалайырлар тарихы жөнінде жа- рық көрген еңбектер жоқтың қасы. Сондықтан да ол әулеттерден ірі тұлга болып, дара шыққан кімдер болганын біле алмаймыз. Сонымен бірге ол мемлекеггің тұртан мекенінің шекараларын да дәл анықтау қиын. Әбілқазы мынандай деректер келтіреді: “Жалайырлар тайпасының түтін саны 70000 шатырлы үй. Алгаш рет олар Онон өзенін бойлап көшкен, сосын он руга бөлінген. (Рашид-ад-дин “Түрік тайпалары туралы” II тарау. Т. XIV, 32-бет.) Шыңгыс ханның жорықтары кезінде басқа тайпалар сияқты Ж а
