Астана Қаласы №8 орта мектептің Тарих пәні мұғалімі Шапиева Гүлдана Шәріпбекқызы Алаш қозғалысы және ХХ ғ. басындағы ұлттық идея

№8 орта мектептің

• 
  Зерттеу жұмыстарының нәтижесінің бірі ретінде Алаш идеясының қалыптасуын көрініс арқылы көрсете отырып, оқушыларды ХХ ғ. басындағы қоғам қайраткерлерінің халықты орыс езгісінен азат етуді көздегенін және де ол идеяға қазіргі таңда қол жеткізгенімізді ұғындыру.
  
• 
  Тарихи құжаттармен жұмыс істеу, балама пікір айту, талдау және жинақтау дағдыларын қалыптастыру.
  
• 
  Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың саяси бастамасымен тәуелсіздікке қол жеткізген тұста елімізді бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына қосатын азамат тұлғасын қалыптастыру.
  

• 
  Алаш зиялыларының тәуелсіздікке қол жеткізудегі ұлттық идеяларын толық меңгереді.
  
• 
  Зерттеу жұмысы арқылы тарих пен әдебиетті байланыстыра отырып, Алаш идеяларын халық арасында таратқан ақпарат көзінің бірден-бірі – алаш әдебиеті екенін ұғады.
  
• 
  Еліміздің талай қиындықтардан өтіп, алған тәлуелсіздігімізді құрметтеп, қорғайтын және Елбасымыздың стратегиясын қолдап және оны алдағы уақытта дамытатын азамат тұлғасы қалыптасады.
  

Әдебиет «ХХғ. басындағы қазақ даласындағы тарихи әлеуметтік жағдай, әдебиеттің дамуы»

1. 
   Жүргізушінің кіріспе сөзі.
   
2. 
   Көрініс «Алаш идеясының қалыптасуы».
   

4. Рефлексия

Жүргізушінің кіріспе сөзі: 1917 жыл- Ресейде буржуазиялық-демократиялық революция болып, монархия құлатылды. Ұлт-азаттық қозғалыстың басшылары демократияның, бостандық пен теңдіктің орнатылуына байланысты ұлттық автономия құратын, жалпыұлттық мәселелерді шешетін сәт туды деп санады. Әлихан Бөкейханов рөлінде 11 «Ә» сынып оқушысы Бейсенбеков Аманжол;

Өткізбей қараңғыда бекер жасты.

Жер кетті, дін нашарлап, хал харам боп.

Қазағым, енді жату жарамас-ты.

(Жиналыста отырған алаш қатарына кіргендер де қолдау көрсетіп мақұлдайды).

Мұғалім: - Объективті жағдай, күрделі де қатал өмір ағымы Алаш партиясының саяси күреске білек түріп араласып кеткен ірі саяси күшке айналуына мүмкіндік бермеді. Қым-қиғаш азамат соғысы тұсында ондай міндетті тек Алашорда үкіметі ғана атқара алатын еді.

Ортаға екі топ болып бөлінген тарихшылар мен әдебиетшілер зерттеу топтарын шақырып тапсрымаларды береміз. Алаш идеясы – бүгінгі тәуелсіз мемлекетіміздің идеясы. Сол себептен зерттеушілер тобы сіздерге біздің қонақтарымызға қазіргі таңда «Алаш» зерттелуі мен мектептерде оқытылуы қалай жүріп жатқандығы туралы бірнеше сауалдарыңызды қоюға рұқсат.

Тарих ғылымының докторы, мемлекеттік тарих институтының орынбасары Әбжанов Хангелді Махмүтұлы және №8 орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиетінің мұғалімі, Қазақстан білім беру ісінің үздігі, Ыбырай Алтынсарин медалінің иегері, сараптамалық технологияның және Абайтану әліппесі электрондық және аудио оқулықтарының авторы- Әбуева Шолпан Бәкірқызы.
4. Алаш тағылымын зерттеуші ғалымдармен сұхбат.

Мұғалім: -Оқушылар мына тапсырмалар бойынша өз зерттеу жұмыстарыңызды бастай беріңіздер.

(Тақтадан екі топқа берілетін тапсырмалар көрсетіледі)

Теңдік, бостандық күнінің туғандығымен құттықтай және жаңа үкіметке қолдау көрсетуге шақырған Минскідегі қазақ зиялыларының жеделхаты

Әлихан, Міржақып, Мұса...

...Русиядағы барша халыққа ағайындық, теңдік, бостандық күні туды. Жаңа құрылған үкімет дүкенін сүйеу үшін қазаққа ұйымдасу керек.

...Енді араздық, өштік, дау-жанжал,, талас, партиялық сиыспауларды тастау керек. Көксерлік жұмыстарың бірлік, әділдік болсын! Жер мәселесін де қозғап, тезірек қолға ала беріңдер... Құдайдан басқа ешкімнен қорықпаңдар. Түзулікпен іс етіңдер. («Алаш қозғалысы» Құжаттар мен материалдар жинағы, 223-бет, «Алаш» баспасы, Алматы, 2004)

Ә. Бөкейхановтың қазақ автономиясын құруға мұрындық болуға тиісті ұлттық-саяси партия құруға бел шеше кірісуі үлкен саясаткерге тән батыл қадам болды. Осы мақсатта Бірінші бүкілқазақтық съезд 1917 жылы Орынбор қаласында өтті. Съезде аса маңызды мәселенің бірі – қазақ саяси партиясынған партия «Алаш» деген атқа ие болды.

Қазақ даласындағы автономия құру туралы әр түрлі ой-пікірлер мен айтыс-тартыстар көп кедергілерге ұшыратты.

1917 жылғы желтоқсанның 5-13 күндері аралығында Орынборда өткен екінші жалпы қазақ - қырғыз съезінде Алаш автономиясы және автономияның «Алашорда» атанған Ұлт Кеңесі құрылды.

Алаш автономиясы кіммен одақтасуы, бірігуі керектігі туралы пікірлер бір тұжырымға келе алмады.

1917 жылы қазанның 12- інде Ә. Бөкейханов пен Әлімхан Ермеков Семей қаласына келіп, ондағы қазақ қауымдастығы бас қосқан жиналыс туралы «Сарыарқа» газетінің 1917 жылғы 18-20 сандарында жарияланған Сұлтанмахмұт Торайғыровтың «Ғалиханның Семейге келуі» атты мақаласында келтірілген мәліметтер дәлел бола алады. Жиналғандар алдында баяндама жасаған Әлихан Бөкейханов автономия үш түрлі болады:

«1) Қаны біргелік; 2) Жері біргелік; 3) Шаруасы біргелік» дей келіп, Сібірмен қосылудың қажеттігіне ...дәлелдер келтірді. [(Бұл құжаттарды тарихшы Мәмбет Қойгелдиев «Ақиқат» журналының 1991 жылғы 11-санында өз алғысөзімен жариялады), Кеңес Нұрпейісов, «Алаш пен Алашорда», «Ататек» баспасы, Алматы, 1995, 150-бет ]

Алаш зиялыларының қазақ даласында ұлттық идеяны негіздегені жөнінде Елбасы Н.Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» кітабының «Алаш мұрасы және осы заман» атты тарауында: «ХХ ғасырдың басында ұлттық бірлікті нығайту идеясын алға тартқан рухани-зерделі игі жақсылар қазақтың ұлттық идеясын жасау міндетін өз мойнына алды. Олар қоғамның түрлі тарабынан шыққандар, әрі ең алдымен дәстүрлі дала ақсүйектерінің өкілдері еді. ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамында зиялы қауым қалыптасуының ұрпақтар эстафетасы сияқты сипаты болғанын атап айтқан абзал» – деп көрсеткен болатын.

Тарихи маңызы:

...300 жылдан астам уақыт Ресейді билеп келген Романовтар әулетінің тарих сахнасынан кетуі Ресейге ғана емес, Қазақстанға да түбірлі өзгерістер алып келді. Патшаның тақтан құлауын, елде республикалық тәртіптің орнауын Қазақстан еңбекшілері қуанышпен қар-сы алды, өйткені ақпан революциясының жеңісі халыққа бұрын болып көрмеген демокра-тиялық бостандықтар берді:

- саяси партиялар құру;

- сөз бостандығы;

- баспасөз бостандығы;

- түрлі митингілер ұйымдастыру, т.б. Ресей империясының шет аймақтағы халықтары, оның ішінде қазақ халқы да, ұлттық-саяси бостандыққа жол ашады деп сенді. (Кеңес Нұрпейісов, «Алаш пен Алашорда», «Ататек», Алматы, 1995, 72, 76, 78-беттер)

1917 жылдың 5-13 желтоқсан аралығында Орынборда екінші жалпықазақ сиезі өтті. Осы сиезде қазақ автономиясы мәселесі Х. Ғаббасовтың баяндамасы тыңдалып, талқыланып, сиез бір ауыздан саяси аумалы-төкпелі шақта қазақты әр елде қалдырмай біріктіру мақсатында мынадай қаулы қабылданды: «... алаш облыстарын қазіргі бүліншіліктен қорғау мақсатымен Уақытша Ұлттық кеңес құрылсын. Мұның аты – «Алашорда» болсын. Алашорданың уақытша тұратын орны – Семей қаласы. Алашорда бүгіннен бастап қырғыз-қазақ халқының билігін өз қолына алады»

Сонымен, осы сиез шешімі бойынша Алашорда үкіметі жарияланды. Осы сиезде Алаш автономиясының төрағасы болып Ә. Бөкейханов сайланды...

Екінші сиездің қаулысы күшінде қалып, енді ресми қағаздарда «Алаш автономиясы» деп жазылатын болды. Тіпті осындай мөр табаны да мұрағаттардағы құжаттарда сақта-лып қалған. (Е. Тілешов, «Алаштың ардағы», «Зерде» 2008, 32-бет)

ІІ- топтың қорытындысы


Мағжан Жұмабаев

Сұлтанмахмұт Торайғыров

ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетіндегі алаш қаламгерлері мен әдеби мұраларын тізіп көрсетеді

1911 жылы жазылған «Қазақтың өкпесі» мақаласы

1913-1918 жылдар аралығында «Қазақ» газетінде жарияланған мақалалары

М. Дулатұлы (1872-1938)- 1907 жылы 27 наурызда Петербургте «Серке» бейресми газетінде нөмірінде жарияланған «Жастарға» өлеңі, «Біздің мақсатымыз» мақаласы.

1909 жылы Уфа да жарық көрген «Оян, қазақ!» жинағы

1913-1918 жылдар аралығында «Қазақ» газетінде жарияланған мақалалары

Ж. Аймауытов (1889-1931)- «Ұран» өлеңі, «Елес» әңгімесі

«Қартқожа», «Ақбілек» романдары», «Шернияз» пьесасы

Шәкәрім Құдайбердіұлы (1857-1931) –«Бостандық туы жарқырап», «Бостандық туы желбіреп», «Жастарға», «Насихат», «Үш – ақ түрлі өмір бар», «Талап пен ақыл», «Дүние мен өмір» өлеңдері

М. Жұмабаев (1893-1938)- «Қазағым», «Сорлы қазақ", «Жатыр» , «Туған жерім – Сасықкөл», «Мен жастарға сенемін», «Сүйемін», «Сағындым», «Орал тауы», «Туған жер», «Қазақ тілі», «Жаралы жан» өлеңдері

С. Торайғыров (1893-1920)- 1917 жыл «Сарыарқаның жаңбыры» өлеңі

1917 жыл «Алаш ұраны» өлеңі

1917 жыл «Әлиханның Семейге келуі» өлеңі

1917 жыл «Таныстыру» көлемді шығармасы

1. Қозғалысты бастаушы және оған дем беруші топ Алаш зиялыларына қосылған және ниеттес болған партия мүшелерінің саны қаншаға жетті?

Мұғалім: Міне оқушыларымыздың зерттеу жұмысының қорытындысына сүйене отырып, тарих пен әдебиеттің үндестігі;

• 
  ХХ ғасырдың басындағы алаш қозғалысының тарихи сипатымен алаш қаламгерлері туындыларының әдеби сипаты өзара үндесіп, ұлттық және саяси тәуелсіздікке жету мұратын айқындайды.
  

• 
  Алаш қайраткерлерінің күрес жолында ұстанған негізгі мақсаттарында, сол кезеңдегі ұлттық әдебиет өкілдерінің шығармаларында ұлттық тәуелсіз мемлекет құру идеясы астасып, алаш әдебиетін тудырды.
  
• 
  Алаш әдебиетінің көрнекті өкілдерінің шығармаларындағы алаштың ұлттық және саяси тәуелсіздікке жету идеясы Алаш қозғалысының негізгі мұраттарын айқындайтын мақсатымен айқын үндестік тапқанын алаштың ұлттық және саяси тәуелсіздікке жету идеясы екенін байқаймыз
  

(Х.Әбжанов , алаштанушы, Астана қаласы Л. Н. Гумилев атындағы универ-ситет профессоры)

Сабақ барлық оқушылардың қолдарын жүректеріне қойып